ڕەنگە ڕووبەڕووی ئەو گریمانەیە ببینەوە كە بۆچی لەنێو تەواوی تێكستەكانی یۆرپیدسدا شانۆنامەی ئەلیكترا بە نموونە وەردەگرین؟ نەك هەر ئەوە، بەڵكوو لە دوای هەڵبژاردنی ئەو تێكستە، دەبێت خۆمان ڕووبەڕووی كۆمەڵێك پرسیاری گرنگ بكەینەوە، داخۆ ئێمە چۆن لە ڕێگەی تێكستەوە عەقڵانیەتی فەلسەفی دەدۆزینەوە؟ ئایا گوتاری عەقڵانیەت لە تێكستدا میكانیزمی چۆنیەتی خوڵقاندنەوەی تراژیدیایە؟ وەك ئەوەی لە ئەلیكترا دەیبینن؟ یاخود بەپێچەوانەوە ئەوە تراژیدیایە ئەو عەقڵانیەتە سوكراتییە بنیات دەنێت؟ ئاخۆ لەو كاتەدا كە تێكست دەبێتە ڕووبەری تراژیدیای بابەت و فیكری عەقڵانی، زمان لە چ ئاستێكی دەلالیدایە؟ ئاخۆ زمان توانای ئەوەی هەیە بچێتە ناو ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤەكان و كێشەكان لەڕووی زمانەوانییەوە دابەزێنێت بۆ زمانی مرۆڤی ئاسایی، وەك نیتچە ئاوا یۆرپیدسی پێ تاوانبار دەكات؟ یاخود شانۆنامەیەك كە هەڵگری گوتارێكی فەلسەفی بێت، دەبێت زمانێكی باڵای بۆ بیركردنەوە و چۆنیەتی داڕشتنەوەی دیالۆگ هەبێت؟

ئێمە بە درێژایی ئەم بەشە هەوڵ دەدەین لەناو شانۆنامەكەوە وەڵامی ئەو پرسیارانە بدۆزینەوە، سەرەتا بەر لەچوونە نێو شانۆنامەكەوە ئەوە دەخەینە ڕوو هەڵبژاردنی ئەلیكترا، وەك دیكۆمێنتێك پەیوەستە بە گرنگی ئەو كارەكتەرە لەناو تراژیدیادا، بەهۆی ئەوەی بەر لە یۆرپیدس لەلای هۆمیرۆس و ئەسخیلۆس و سۆفۆكلیس ئەو كارەكتەرەیان كردۆتە پاڵەوانی تراژیدیی، لەشانۆی نوێشدا سەر لەنوێ ئەلیكترا وەك پاڵەوانێكی تراژیدیی لەلای نووسەرانی وەكو ڤۆلتێر و ڤیتۆریۆ ئەلڤێری و یۆژین ئۆنێل و ژان پۆل سارتەر سەر لەنوێ نووسراوەتەوە، واتە ئەلیكترا كارەكتەرێكی تراژیدیی شانۆییە، بە درێژایی زەمەنەكان زۆربەی جار ڕووبەرێكی بۆ تراژیدیای شانۆیی تیا تەرخان كراوە.

ساتەوەختی دەستپێك گێڕانەوەی چیرۆكێكە لەلایان جوتیارێكەوە، بەواتای مەعریفەی ئێمە بۆ تێكست بیستنی ئەوەیە كە جوتیارەكە لەبارەی ڕابردوو دەیگێڕێتەوە، زەمەنی ئێستا زەمەنی قسەكردنی جوتیارەكەیە، زەمەنی ڕابردووش ئەو زەمەنەیە كە دەیبیستین، بە درێژایی قسەكردنی جوتیار ئێمە مەعریفەمان بەوەی قسە دەكات، ئەو تا قسە بكات باشتر دەیناسین، ئەوەش ئەو لۆژیكە عەقلانیەی سوكراتی فەیلەسووفە كە دەڵێت “قسە بكە تا بتناسم”، قسەكردن ئەو لۆژیكە سوكراتییەی كە كارەكتەرەكەی یۆرپیدس بەپێی ئەو دیدە فەلسەفییەوە دەیخاتە ڕوو، بەبێ تێگەیشتنی لە عەقڵانیەتی سوكراتی ئەو تێكستە دەبێتە كۆمەڵە وشەیەكی مەنەلۆژی، بەڵام كە لە عەقڵانیەتی سوكراتییەوە ئینتیمامان بۆ تێكست كرد، مانای وایە لەبەردەم مرۆڤێكداین نانووسێت، ئاگایی نووسینی نییە، ئاگای قسەكردنی هەیە، جوتیارەكەمان سۆفستاییەكە قسە دەكات، قسەكردن ناسنامەی زاتی ئەومان بۆ دەخاتە ڕوو، تا ئاستی ئەوەی تێدەگەین ئەو ژیانی هاوسەری لەتەك ئەلیكترا پیكهێناوە، قسەكردن بونیادی كەسێتی و ئەخلاقی كارەكتەر دەخاتە ڕوو، بۆیە مەعریفەی جوتیار مەعریفەیەكی ساكارە، ئەوەش پەیوستە بە ئاگایی كارەكتەرەوە، بەڵام مەعریفەی ئەلیكترا مەعریفەیەكی جیاوازە بەهۆی ئەوەی هەر لە سەرەتاوە دەیەوێت ترسەكانی كە بە نزا دەگۆڕێت، كەچی گوێڕایەڵی بۆ هاوسەرەكەی بە ئاستی گوێڕایەڵیەتی بۆ یەزدان “من لەخۆشەویستی و ڕێزم بۆت وات دادەنێم هاوشانی لەگەڵ خواكان، لەبەر ئەوەی سووكایەتیت پێنەكردم لەكاتی لێقەومانەكانم، لە بەخت باشی مرۆڤدایە كە پزیشكێكی لێهاتوو بدۆزێتەوە”.  الیكترا/ یوربیدس، ترجمە وتقدیم: منیرە كروان، سلسلە روائع الدراما العالمیە العدد ٢٥٤٧، المركز القومی للترجمە القاهرە ٢٠١٥، ص٦٠   

ئەگەر سوكرات خۆی وەك پزیشكێك وێنا دەكات، نیتچە ڕەخنە لەو پزیشكە دەگرێت، بۆچوونی وایە كە سوكرات شتێك نییە جگە لە نەخۆشێك، بۆ یۆرپیدس جوتیارەكە هەمان پزیشكە كە سوكرات نوێنەرایەتی دەكات، بۆیە ئەلیكترا بۆچوونی وایە لە بەخت باشی ئەودایە كە پزیشكێكی لێهاتوویی دۆزیوەتەوە.

ئەگەر جوتیار ئەو وێنەیە بێت بۆ كارەكتەرێكی سوكراتی، بەڵام لەئاستی تریشدا دەیەویت فەلسەفەكەی بەڕوونی بخاتە ڕوو، ئەوە تەنیا جوتیار نییە دەیەوێت گێڕانەوە ببێتە هۆی ناسینی، بەڵكو پۆرپیدس بەهۆی كاریگەریە فەلسەفیەكەی سوكرات دەیەوێت تەواوی فەزای تێكست لەژێر ئەو لۆژیكەوە بجووڵێنێت، ئەوە گێڕانەوەی جوتیار نییە تەواوی چیرۆكەكەمان بۆ دەگیرێتەوە، چونكە ئەو كاتە لە “خۆت بناسە”ی سوكراتی ئێمە تەنیا ئەو دەناسین، بەڵام بۆ ئەوەی ئەلیكتراش بناسین، ئەویش ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە كە ئەو كچی ئاگامەمنونە، دایكی خیانەتكارە.

لێرەدا ئەوە دەخەینە ڕوو ئەگەر جوتیار بەهۆی سادەبوونی وەكو مرۆڤێك قسە بكات، بۆچی تەواوی كارەكتەرەكانی تر لە جۆری ئەلیكترا و ئۆریستیس وەك ئەو قسە دەكەن؟

بیانوویەكمان نییە بۆ پۆرپیدسی بدۆزینەوە، جگە لەوەی كارەكتەر سیمای ونە، تەنیا كە قسە دەكات لەبارەی خۆیەوە دەتوانین بیناسین، بۆیە پاساوێك نییە بۆ ئەوەی ئەو وێنە نیتچەییە هاودژ بكەینەوە، كە ئەو ماسكی سوكراتی بۆ شانۆ لەسەری خۆی نەناوە، بەڵكو تێكستی ئەلیكترا لێرەدا لە كۆمەڵە مرۆڤێكی سوكراتی دەچن تەنیا ماسكی ناوی كارەكتەری جیاوازییان لەسەر ناوە، دەنا هەر هێندەی ماسكەكان لابەرین تەواوی كارەكتەرەكان سوكراتین، هەڵگری فەلسەفەی ئەو فەیلەسووفەن.

ئاستی دەلالی زمان مەعریفەی گێڕانەوەیە، ڕەهەندی كەسێتی بۆ كارەكتەر  نائامادەیە، ژیانی مرۆڤەكان لەگێڕانەوەی ڕووداوەكان وێنەی دنیایەكە كە لەناو ڕابردوو دەگوازرێتەوە بۆ قسەكردن لەو ڕابردووە، ئەوە بێبایەخ كردنی شانۆنامەی یۆرپیدس نییە، بەڵكوو ڕێك بە پێچەوانەوە، یۆرپیدس نووسەرێكە دیدێكی فەلسەفی ڕوونی هەیە لە شانۆدا، ستراتیژی گوتار لە تێكستی ئەودا لەو مەعریفە سوكراتییەوە خۆی دەخاتە ڕوو، هەموومان ئەو وێنەیەمان لە یادە، كە پێشتر لەلای سوكرات باسمان كرد.

كاتێك ئەگەر ئەو پێكە ژەهرەی دەدرێت بەو تا بیخواتەوە بمرێت، ئەو دەمەی باس لەوە دەكات بۆیان ئەگەر ئەو پێكە بدات بە خواكان ئاخۆ دەمرن، سوكرات ئەو وێنەیە بەبێ هیچ قوڵاییەكی ئاڵۆز دەخاتە ڕوو، ڕاستەوخۆ دەیەوێت بڵێت خواكان بوونیان نییە، بەڵكو بوون لەعەقڵی ئیمەدایە، بۆیە ئەگەر دەتوانین ئەو ژەهرە بدەین بەخواكان؟ ئەو گریمانەیە بۆ ئەوەیە كە ناتوانین واتە لەبنەڕەتدا مردوون.

دیدی یۆرپیدسیش لە شانۆنامەكەدا هەر هەمان شتە، كاتێك كۆڕس داوا لە ئەلیكترا دەكات كە لە گەڵی بچن بۆ لای خواوەندەكان، كەچی ئەلیكترا ڕێك دەبێتە مرۆڤێكی سوكراتی بەوەی خواكان نەیانتوانیووە بەتەنگ هاوارەكانییەوە بچن، بۆیە ئەو لەوان ماندوو بووە.

لەلای نووسەر مەعریفەی سادە بۆ گەیاندنی كۆی ڕووداوگەلێكە كە لە ڕێگەی گێڕانەوە دەیخاتە ڕوو، وەك ئەوەی ئەلیكترا پێمان بڵێت من ناوم ئەلیكترایە كچی ئاگامەمنون ئەوەی دایكی خیانەتكار و بكوژە، ئەو وێنە سوكراتییە شانۆنامەیەكی سادەی بەرهەم نەهێناوە، هێندەی شانۆنامەیەكی عەقڵانی بەپێی دید و فەلسەفەی سوكرات بنیاتناوە.

ئەوەی نیتچە ڕەخنەی لێگرتووە ئەو سادەییەی قسەكردنە كە شانۆنامەكە كەوتۆتە ناو ونكردنی زمانی باڵا بۆ پڕۆسەی بیركردنەوە

عەقڵانیەتی فەلسەفی تێكست لە ڕێگەی گێڕانەوەی كارەكتەرە، نەوەك كارەكتەر هەڵگری عەقلانیەتێكی فەلسەفی بێت، گرفتێك لەوەدا نییە كە گێڕانەوە زمانی تراژیدیا بێت، بەڵكو لەنەبوونی ئەو دیالەكتیكییە كە گێڕانەوە زمان دەكات بە سینتەری ڕووداو، كاتێك زمانی گێڕەرەوە بوو بە سێنتەری ڕووداو ئەو كاتە كارەكتەرەكانیش بەدەوری ئەو سێنتەرە دەسوڕێنەوە، بۆیە تاوانباركردنی یۆرپیدس لەلایان نیتچەوە تۆمەتێكی ئەخلاقی نووسین نییە، بەڵكو ماسكێكی سوكراتییە و دەیەوێت لەسەر ڕووی هەڵیبداتەوە، ئەوەی نیتچە ڕەخنەی لێگرتووە ئەو سادەییەی قسەكردنە كە شانۆنامەكە كەوتۆتە ناو ونكردنی زمانی باڵا بۆ پڕۆسەی بیركردنەوە، شتێكی خراپ و زیادەڕۆییمان نەكردووە گەر بڵێین بیركردنەوە لەناو ئەو تێكستە بوونی نییە، بیركردنەوە بە مانا شانۆییەكەی كە تێكستەكە لە لۆژیكی كارەكتەرەوە ڕووداوەكان بەرز بكاتەوە، نەوەك بەپێی لۆژیكی سوكراتی كارەكتەر ملكەچی ڕووداو بكات.

چەمكی بیركردنەوە لێرەدا وابەستەی ئەو بوونەیە، كارەكتەر بەكردەیەك هەڵناستێت، بەڵكو چاوەڕوانی ئەوەیە كە دێت، ئەلیكترا چاوەڕوانی گەڕانەوەی براكەیەتی تا عەرشە لەدەست چووەكەیان بگەڕێنێتەوە، كەواتە بوون بۆ ئەلیكترا چ چەمكێكی بۆ پاڵەوان بوون هەیە؟ ئاخۆ ئەو بوونە وابەستەی ئەو پڕۆسە عەقڵانیەتە نیە؟ 

ئەلیكترا ڕقێكی گەورەی لە دایك دەبێتەوە، بەهۆی ئەوەی شووی بە پیاوك كردووە و عەرشەكەیان داگیر كردووە، بۆ ئەو دایك خیانەتكار و بكوژە لەبەرامبەر پێوەندیی كۆمەڵایەتی و لەبەردەم دەسەڵاتیش، بەڵام ئەو ڕقە بە تەنیا بەس نییە بۆ ئەو، چونكە ئەو دەبێت دواجار چاوەڕوانی برا بگۆڕێت بە كوشتنی دایك.

چاوەڕوانییەك دەردەكەوێت كۆتایی هاتووە، چونكە ئەوەی وا دەردەخات كە لەلای براكەیەوە هاتووە بۆ خۆی ئۆریستیسی برایەتی، لێرەدا وێنەیەك كە نادیارە وێنەی ئاگامەمنونی باوكە، ئاخۆ ئەو پەیوەندیە بەر لەساتەوەختی كوشتن لە چ ئاستێك بووە؟ ئەو هۆگر بوونەی ئەلیكترا بۆ عەرشە كە دایك بردی و لەگەڵ پیاوێكی غەریب زەوتی كرد، یا بەهۆی ئەوینی كچە بۆ باوكەوە؟

سۆفستاییەتی ئەلیكترا لەو شوێنەوەیە كە ئەو بانگەشە بۆ پڕۆسەی ناونان دەكات، ئەوە پرسیاری ئێمەیە، چونكە پێویستی بە پێوەندیی درامیانەی ڕووداوە، بۆیە وێنە تراژیدیاكە نابینین، تراژیدیا دەبردرێتە ئاستێك كە ئیدی بوار و ڕەهەندەكانی ون ببن، بەواتایەكیتر یۆرپیدس تراژیدیا لەدەست دەدات، ئەو سوكرات كۆمەكی ئەوەی پێدەكات كە ببێتە بكوژی تراژیدیا.

لێرەوە كوشتنی ئاگامەمنون هاوشێوەیە لەگەڵ كوشتنی تراژیدیا، ئەگەر دایك بكوژە، یۆرپیدس و سوكراتیش بكوژی تراژیدیان، ڕەنگە ئەو ڕوانینە بۆ مەعریفەی باو وەك جۆرە كوفر و هەڵگەڕانەوە لەبڕواكان سەیر بكرێت، بەڵام ئەگەر ووردبینانەتر سەیری پێوەندیەكانی تێكست بكەین لە ئاستی فەلسەفە و تراژیدیادا، ئەو ساتە تێدەگەین لەوەی پیرۆزی تێكست لەمانەوەی نییە، مانەوەی پیرۆزی پەیوەستە بە ئاستی دەلالی خوێندنەوەمان، كاتێك بینیمان و خوێندمانەوە كە خەوشەكە لە كوێیە هەر بێدەنگیەك لە تێكست لەڕاستیدا بێدەسەڵاتی كردەی وەرگرتنی هەر وەرگرێك یا خوێنەرێكە، ئەگەر ئەوە پێویستی بە بوێری هەبێت، لە ڕوویەكیتریشدا ناكرێت چیتر تیۆر لەڕوویەك ببینین و تێكست لە شوێنێكیتر بەهۆی ئەوەی نووسەرەكەی یۆرپیدسە، بەڵام پیرۆز مانەوە و نزیك نەبوونەوەی پێشتر نەك بۆ ئێمە بۆ هەر كولتوورێك لەو شێوەیە سەیركردنەی بۆ تێكست، پەیوەستە بە نزیك نەبوونەوە لە پێوەندیی ڕەگناسیانەی تێكست، لەنێوان فەلسەفە و تراژیدیا، كە بەداخەوە ئێمە هەمیشە بەدرێژایی مێژووی كاركردنمان لەشانۆدا ئەو بابەتەمان فەرامۆش كردووە، لەشوێنی ئەودا تراژیدیامان وەك سەرچاوە و بنەچەكە بۆ شانۆ سەیر كردووە، ڕوانینمان بۆی وەك ڕوانینی كەسە دینیەكان بووە بۆ كتێبە ئاسمانیەكان، كاتیك ڕەخنەش لەو سەرچاوەیە گیرابێت زیاتر پەیوەست بووە بە بانگەشەكردنێك و نەچۆتە ئاستی توێژینەوە و ڕەخنەوە.

ململانێی ڕەگەزی لەو تێكستەدا بەپێی ستراتیژیی گوتاری فەلسەفی سوكرات یەكلای دەبێتەوە، بەوەی پیاوەكان مرۆڤە باش و قوربانیەكانن، ژنەكانیش بكوژ و خراپەكارن، ئێمە ئەگەر سەیری ئاگامەمنون بكەین، لەم تیكستەدا كە كارەكتەرێكی نائامادەیە بەهۆی ئەوەی دەبیستین كە كوژراوە، واتە قوربانییە، بەڵام كێ كوشتی؟ بەدەستی كێ كوژرا، بەپیلان و خیانەتی هاوسەرەكەی، لەولاشەوە ئەلیكترا بۆ تۆڵەی دایكی سوورە لەسەر ئەوەی خۆی دایكی بكوژێت، لەكاتێكدا ئۆریستیسی برای ئیگستۆسی عاشقەكەی دایك دەكوژێت، بەهیچ جۆرێك ئامادە نییە ببێتە بكوژی دایك، چونكە كوشتنی دایك بۆ كوڕ كۆتایی هاتنە بە پاكیزەیی ئەو وەك مرۆڤ، لەكاتێكدا ئەلیكترا هەمیشە هانی دەدات بۆ ئەو كوشتنە، بەوەی دەبێت ئەوان تۆڵەی باوك بكەنەوە، سەرەنجام ئەوەی دەكوژرێت پیاوەكانن، باوك و دۆستەكەی دایك. 

جوتیارەكەی هاوسەری ئەلیكترا نموونەیەكی تری باڵابوونی پیاوە، ئامادەبووە هاوسەرگیری لەگەڵ ئەلیكترا بكات بەبێ ئەوەی دەستی لێبدات، چونكە ئەو لەبنەماڵەی دەسەڵاتە، ئەوەش وەك دواتر خوشك و برا باسی دەكەن، جوتیارەكە لەسەر ئەو كارەی دەبیت خەڵات بكرێت، ئەوە ستراتیژی گوتاری یۆرپیدسە لەم تراژیدیایە، كە سوكرات پێویستە خەڵات بكریت.

لەبەرامبەر ئەوەدا دەبینین ژنەكان وەك بكوژ دەخرێنە ڕوو، بەرزكردنەوەی ڕەگەزی نێر لەناو تێكستەكەدا، گەڕانەوەیە بۆ عەقڵانیەتی سوكراتیانە بۆ ڕەگەزەكان، كە چۆن سەیری ژنی كردووە.

كۆی پاڵەوان بوونی ئەلیكترا لەلای یۆرپیدس بریتییە لەوەی دەتوانێت پلان دابنێت بۆ كوشتنی دایك، لەكاتێكدا ئەو پاڵەوانێكی ڕەگەزی مرۆیی نییە، بەڵكو پاڵەوانێكی تیۆریی سوكراتییە،

ئەگەر دیسان لەسەر چەمكی پاڵەوان بوون بووەستین؛ ئاخۆ ئەلیكترا كە شانۆنامەكە بەناوی ئەو ناونراوە پاڵەوانە؟ كردەی پاڵەوان بوون چییە؟ ئێمە دەزانین بۆچی ئەنتیگۆنا پاڵەوانە، بەڵام نازانین پاڵەوان بوونی ئەلیكترا لەلای یۆرپیدس چییە؟ هیوام وایە ئەوە بەهەڵە وەرنەگیرێت، قسەمان لەسەر كۆی ڕۆڵی ئەلیكترا نییە لەشانۆی گریكی، بەڵكو قسەكە لەسەر ئەلیكترای یۆرپیدسە، كۆی پاڵەوان بوونی ئەلیكترا لەلای یۆرپیدس بریتیە لەوەی دەتوانێت پلان دابنێت بۆ كوشتنی دایك، لەكاتێكدا ئەو پاڵەوانێكی ڕەگەزی مرۆیی نییە، بەڵكو پاڵەوانێكی تیۆریی سوكراتییە، كە ستایشی جوانی دایك و پورەكەی دەكات، وەك دوو خوشك بەشێوەیەكی سەیر جوانن، بەڵام سرووشتی كارەكانیان وەك شەرمەزاری بۆ براكەیان دەبینێت، چونكە هەمیشە ڕەفتاری ژنەكان دەبێتە هۆی شەرمەزاری پیاوەكان، ئەوە وا دەكات سیمای پاڵەوان بوونی كارەكتەر پەیوەست بێت بەو دیدگا فەلسەفیە سوكراتییە نەوەك پەیوەست بێت بە بنەما تراژیدیەكانی ئەڕستۆیی، بەڵكو بە پێچەوانەوە هەوڵی سڕینەوەی  بنەمای ئەڕستۆییش دەدات كە پێشتر لە ڕوانگەی نیتچەوە لەسەر ئەو خاڵەیان وەستاین.

بۆیە ئەوەی لێرەدا بمانەوێت تیشكی بخەینە سەر پێوەندیی نێوان عەقڵانیەت و تراژیدیایە، ئاخۆ لەكۆی تێكستەكەدا تا كۆتایی كە خاڵی ئەلیكترا دێت و سەرەنجام خوشك و براكە دەبنە مەنفی و ئەوانیتر دەسەڵات دەگرنە دەست و كوشتن بكوژەكان ناكات بەحاكم، بەڵكو وەك سزایەك دەیانكات بە مەنفی، ئاخۆ ئەو عەقڵانیەتە میكانیزمی چۆنیەتی خوڵقاندنەوەی تراژیدیایە؟ یاخود بە پێچەوانەوە ئەوە تراژیدیایە ئەو عەقڵانیەتە سوكراتییە بنیات دەنێت؟ 

دیارە ئەوە تراژیدیا نیە ئەو عەقڵانیەتە سوكراتییە بنیات دەنێت، چونكە تراژیدیا لەدەستپێكەوە ڕووداوەكان لەو دیدە فەلسەفییە دەجووڵێنێت، مرۆڤەكان بەپێی دیدگایەكی ڕوون كە هەموویان سەر بەو سیستمەن، بۆیە ئەوە عەقڵانیەتی سوكراتییە وەك ئەوەی دەیەوێت ئاوا تراژیدیا درووست دەكات، دیدگای سوكراتی میكانیزمی تراژیدیای یۆرپیدسیە.

هەڵبەت ئەوەی ئێمە لێرەدا لەسەر دیدی سوكراتیانەی یۆرپیدس و بەتایبەت لەسەر جیهانبینی تێكستی ئەلیكترا خستومانەتە ڕوو، دەشێت دیدێكی زۆر تایبەتمەند بێت، بە پاڵپشتی تێگەیشتنەكانی نیتچەوە زیاتر لەو بابەتە هەوڵمانداوە چڕ ببینەوە، ئەوە لەكاتێكدا كەسانی توێژەر و ئەكادیمی شانۆیی هەیە، تەواو پێچەوانەی ئەو بۆچوونەی ئێمەی هەیە، كە یۆرپیدس هەرگیز كەسێكی عەقڵانی نەبووە، بەڵام دەرگایەك كە نیتچە كردیەوە، وای كرد بوار بۆ زۆر ڕوانینی داخراو بكاتەوە تا قسە لەپەیوەندیی ئەو شانۆنووس و فەیلەسووفە بكەن، هەرچەندە دەشێت ئێمە كاتێك خۆمان ڕووبەڕووی پرسیاری تر بكەینەوە، كە ئاخۆ شانۆگەری “تەڕوادیەكان” ی یۆرپیدسیش هەر بەهەمان شێوە لەژێر ئەو كاریگەرییە نووسراوە؟

لێرەدا دیدێكی تر و بوارێكیتر دەردەكەوێت كە دەتوانین لەدەرەوەی شانۆنامەی “ئەلیكترا” وە ئەمجارە پشت بكەینە نیتچە، زیاتر هاوڕابین لەگەل ئەو بۆچوونەیتر، هۆیەكەشی ئەوەیە ئەو یۆرپیدسەی ئێمە ڕەخنەی ئاراستە دەكەین، نیتچە ئەوەی نیشانداین كە ئەو ماسكێكی سوكراتییە، ئێمەش لەڕێگەی شانۆنامەی ئەلیكترا، هەوڵماندا پەردە هەڵبدەینەوە لەسەر پێوەندییەكانی كارەكتەر و پڕۆسەی نووسین، بەڵام شانۆگەری “تەڕوادیەكان” بە بڕوای هەندێك توێژەر بێ ماسكی سوكراتی نوسراوە، لەو تێكستەدا عەقڵانیەتی سوكراتیی لەناو پڕۆسەی گوماندایە، ژنەكان ئەو پەراوێز و خراپەكارانە نین كە سوكرات دەیخستنە ڕوو، بەوەی ئەو تێكستە وێنەی دووەمی پۆرپیدسمان بۆ دەخاتە ڕوو، بەڵام ئەو توێژەرانە لەو كاتەدا دوو خاڵی گرنگ فەرامۆش دەكەن، یەكێكیان ئەوەیە ئەگەر قسەكردن لە ژن وەك دیل لەكاتی جەنگەكاندا بایەخی یۆرپیدس بخاتە ڕوو، كە جیاواز لە تراژیدیی نووسانی تر ئەو بابەتەی هێناوەتە ناو شانۆنامەكانی، ئەوا بەر لەویش ئەو بابەتە جێگەی بایەخی ئەسخیلۆس بووە لەشانۆنامەی “ئاگامەمنون”، هەروەها لەلای هۆمیرۆس بابەتێكی گرنگی ناو ئەو جەنگەی تەڕوادیەكان بووە، كە لەژێر ئەو كاریگەرێتییەوە یۆرپیدس شانۆنامەكەی نووسیوە.

خاڵی دووەمیش كە گەڕانەوەیەكیترە بۆ سوكرات لەناو خودی شانۆنامەكە دەردەكەوێت، ئەویش پەیڕەو كردنی شێوازی سۆفستاییەكانە بۆ كاتی قسەكردن، كە هەوڵ دەدەن بەڵگەی وتراو بێننەوە بۆ دانپیانان، ئەوەش چەمكێكی فەلسەفی سوكراتیە و یۆرپیدس لەم شانۆنامەیەشدا پەیڕەوی لێدەكات، كە گەواهی دیدگای فەلسەفی سوكراتە بەسەر ئەو كارەشیەوە.

ئەگەر ژنە تەڕوادیەكانی یۆرپیدس، مردن لەژیان بە شایستەتر دەزانن، ئەوا ئەو بۆچوونە چەندە ڕووبەری فراوانی مەرگە لەبەرامبەر ژیان، بەڵام دیدی ڕوونی فەلسەفەی سوكراتە، سوكرات كە لەزنیداندایە بە پۆزشێك دەتوانێت ئازاد بێت و بگەڕێتەوە ناو ژیان، بەڵام ئەو مردن بە شایستەتر دەزانێت لەو ژیانەی كە هەیە، كەواتە ژنەكان هەڵگری عەقڵیەتی سوكراتین.

لێرەوە لەو ڕاستییە تێدەگەین كە مەرگی تراژیدیا پەیوەستە بە شانۆنامەكانی یۆرپیدس و كاریگەری سوكرات لەسەر تێكستەكانی، ئەوە سەرباری ئەو گۆڕانكاریانەی كە بەسەر تراژیدیای دێنێت لەشانۆدا، بەڵام تراژیدیا لەبەردەم مەرگی خۆیدا بەرەو فەنابوون ناڕوات، بەڵكو لەگەیشتنە لوتكەی و كۆتاییەكەی دەرگا لە پێوەندییەكی نوێی نێوان فەلسەفە و شانۆ دەكاتە ئەویش شانۆی فەلسەفییە، بەڵام ئاخۆ ئێمە پێویستمان بەوە نییە بەر لەوەی بمانەوێ قسە لە شانۆی فەلسەفی بكەین، بپرسینەوە كە فەلسەفەی شانۆ چییە؟ یاخود ئێمە لە ڕێگەی نزیكبوونەوەمان لەتێكستە فەلسەفی و شانۆییەكان توانیمان وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە؟ ئاخۆ ئێمە لەگەڵ مەرگی تراژیدیا شوناسێكی ڕوونمان هەیە بۆ فەلسەفەی شانۆ؟ ئەی تراژیدیا كە دەمرێت شوناس لەگەڵ خۆی ناكوژێت؟ كەوایە ئەو فەلسەفەیە چییە كە شانۆ هەڵگریەتی؟