بەشی یەکەم

ئازاد سوبحی، وەك شاعیر و نووسەر، لە زۆربەی بوارە ئەدەبی و فیكرییەكاندا دەنووسێ و لە هەموو ئەو بوارانەشدا بابەتی نوێ دەورووژێنێ و دەیەوێ لەرزینێك بخاتە ناو ئەو زاراوە و چەمكە باوانەی لەناوەندی ڕۆشنبیریی كوردیدا بە ناڕۆشنی یان بە وێنەیەكی زۆر سادە و ئاسانكاری بەكاردەهێنرێن، بۆیە لەم گفتوگۆیەدا بەهێمنی و پلە بە پلە ڕامانكێشایە ناو قسەكردن لەبارەی ئەو بابەت و چەمكە گرنگانەی دەبێ وەك پێویستییەكی هەنووكەیی و لە هەمەلایەنییەكی فراواندا بخرێنەڕوو، بەو پێیەش پرسیارەكانمان هەمەجۆر و فراوان كردەوە تا قووڵتر و ڕاستەوخۆتر بچینە ناو ئەو بابەتانەی كە ئازاد لە پتر لە بوارێكی ئەدەبی و فیكریدا بایەخیان پێدەدا. ئەگەرچی لەمیانی ئەم گفتوگۆیە و وەڵامەكانی ئەودا چەندین پرسیاری تر و بابەتی دیكە دروست بوون كە دەبوایە ڕووبەڕووم بكردنایەتەوە، بەڵام بەوەندە وازمان هێنا، چونكە گفتوگۆكە زۆر درێژتر دەبۆوە و وەختە بڵێم خاڵێك نەدەبوو هەست بەوە بكەم گفتوگۆكەی تیادا تەواو دەبێ.

[ئەم دیمانەیە لە ٥/٥/٢٠٠٠ و لە ژمارە ٤٧ی گۆڤاری ڕاماندا بڵاوبووەتەوە. لەو ساڵەدا ئەم دیمانەیە یەکێ لە گرنگترین دەقە پڕ پرس و وروژێنەرەکان بوو، تا چەند مانگێک لە زۆربەی دانیشتنەکاندا باسوخواس لەسەر پرس و ڕەخنەکانی نێو ئەم دیمانەیەی دەکرا. دوای بیست ساڵ نەک گرنگی و بایەخی خۆی لەدەست نەداوە بەڵکوو هێشتا مایەی مشتوومڕ و قسە لەسەر کردنە. لەبەر ئەمەوەی ئەم دیمانەیە لە ئەنتەرنێت بڵاونەکراوەتەوە و خوێنەرانی ئەم دوو دەیەیە گۆڤارەکەیان دەست نەکەوتووە، ماڵپەڕی ژنەفتن بە گرنگی زانی بە دوو بەش بڵاوی بکاتەوە.]

نەوزاد ئەسوەد: با لە ئەدەبەوە دەست پێ بكەین لەبەرئەوەی ئێمە پتر سەروكارمان لەگەڵ كاری ئەدەبیدا هەیە، ئەگەرچی تۆ خۆت لەگەلێ بواری گرنگی ڕۆشنبیریی و فیكریش داوە كە دواتر دێینە سەر ئەو باسانە. تۆ لەیەك كاتدا لە چەند بوارێكی ئەدەبیدا دەنووسیت. ئاخۆ دابەشكردنی توانای نووسین لە پتر لە بوارێك، بابەتە سەرەكییەكانی تۆ ون ناكات؟ یان دەتەوێ لە هەموو ئەو بوارانەدا جیهانبینیی خۆت دەربخەیت؟

ئازاد سوبحی: تۆ وات پێ باشترە لە ئەدەبەوە دەست پێ بكەین، من حەزم دەكرد لەو شوێنەوە دەست پێ بكەین كە تیایدا ئەدەب بەشێكە لە نەزانینێكی گەورە. لەو شوێنەوە دەست پێ بكەین كە هیچ نازانین.. ئەوەی دەیڵێم شوێنێكە نە زانینی تیایە نە یادەوەری، حەزم دەكرد لەو شوێنەوە قسە بكەین كە هێشتا هیچ فێر نەبووین. زانین ئەگەر لە ئامانجێكیدا (كە سەرەكییە) بیەوێ مرۆڤ دڵنیا بكاتەوە لەوەی دەتوانێ دنیا بخاتە نێو پرۆسەیەكی كەشف كردنەوە، ئەوا لە دیوێكی تریدا (كە ئەمەیان ئامانجێكی شاردراوەی زانینە) دەیەوێ مرۆڤ فریو بدات، مرۆڤ ئاسانترین كەرەستەی هەڵخەڵەتاندنە، لەبەرئەوەی فیكر ناتوانێ بێلایەن بێ، هیچ نەبێ لایەنگری خۆی دەكا، هەر لەم گەمەی بێلایەنی و لایەندارییەوە ئیدی مرۆڤ دەبێتە قوڕێكی نەرم بەدەست هێزی زانینەوە. من حەزم دەكرد لەو خاڵەوە پرسیارم لێ بكەیت كە هیچ نازانم، نەك لەو خاڵەی كە تۆ پێت وایە بابەتێكی هاوبەش كۆمان دەكاتەوە و پاشان هەردووكیشمان ناچار دەكات شت بڵێین. حەزم دەكرد لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین كە هێشتا بە زانین و زانیاری دەستەمۆ نەكراوە، پێم باشتر بوو لە جیاتی گەڕانەوەت بۆ ئەدەب بگەڕێیتەوە بۆ ئەو شوێنەی نە من و نە تۆش هێشتا بە زانیاری و زانین هەڵنەخەڵەتابووین، ئەگەرچی پێم وایە هەڵخەڵەتاو و فریودراوەكانیش دەتوانن ساتەوەختی درەوشانەوەی خۆیان لە وەڵامەكاندا بدۆزنەوە، بەڵام پێم باشتر بوو پرسیار لەو تاریكاییەوە بدۆزیتەوە كە من هیچی لێ نازانم، ئەوكاتە پرسیاركردن جوانە كە هیچ نازانین نەك ئەوكاتەی پێمان وایە هەموو شتێ دەزانین، چونكە ئەگەر لە زانینەوە بمدوێنیت و بمهێنیتە گۆ، واتا لەوكاتەدا تۆ زمان و عەقڵێكی هەڵخەڵەتاو دێنیتە قسەكردن. حەزم دەكرد ئەوكاتە پرسیارم لێ بكەی كە نازانم وەڵام بدەمەوە.

تێبینی من لەسەر پرسیارەكەت ئەوەیە ئەو شتەی تۆ ناوی دەنێی (بابەتی سەرەكی) بە دوو شێوە دەردەكەوێ، جارێك پێش نووسین ئەم بابەتە وەك تارماییەك لە خەیاڵ و زەیندا دێت و بزر دەبێ، جارێكی تریش (كە ئەمەیان ئامادەگییەكی ڕوونترە) لە كاتی پرۆسێسی نووسیندا بەرجەستە دەبێ، ئەگەر حاڵەتی یەكەم دەركەوتن بێ لە زەیندا، حاڵەتی دووەم دەبێتە بەرجەستە بوونی بابەت لە دەقی نووسراودا.

لێرەوە وەڵامەكەی من بە پێچەوانەی ناوەرۆكی پرسیارەكەی تۆ دێت، تۆ باسی ون بوونی بابەتە سەرەكییەكان دەكەی، كەچی من بەپێی جووڵەی بابەت لەنێوان زەین و نووسیندا، واتا بەپێی دابەشكردنەكەی پێشوو، دەگەمە ئەو دەرەنجامەی كە لەكاتی نووسیندا بابەتەكانی خۆم دەدۆزمەوە و تەنیاش لەوكاتەدا هەست بە دۆزینەوەی بابەت دەكەم نەك ون بوونی بابەت. ئەگەر حەز بكەم ئەم مەسەلەیە وردتر بكەمەوە دەڵێم: ڕۆشنبیریی كوردی لە پێش نەوەی ئێمە (لێرەداو دواتریش بە ناچاری و ئاگادارییەوە وشەی نەوە بەكاردێنم) هەندێ قەناعەتی جێگیر و یەقینیاتی وای سەپاند بوو كە دەبێ یان شیعر یان چیرۆك یان ڕەخنە یان…. بنووسیت، من قسەم لەسەر ئەوە نییە ئەو شیعر و چیرۆكانە تا كوێ مەرجی بوون بەدەقیان تیا دەبینرا، زیاتر قسەم لەسەر یەقینی پۆلێن كردنی قەڵەمە، لێرەدا دەمەوێ قسە لەسەر ئەو یەقینە بكەم كە دەیەوێ ڕۆشنبیریی بكاتە چەند خانەیەكی جیاواز و دابڕاو لەیەكتری و پاشان بۆ هەر خانەیەك لێپرسراوێكی شیعر یان چیرۆك یان ڕەخنە دابنێ. لەڕاستیدا یەقینی پۆلێن كردنی قەڵەمەكان بە بڕوای من یەقینی دابەشكردنی ناوەكانە، جێكردنەوەی هەندێ لە ناوەكانە لە هەندێ خانەدا، ئینجا هەوڵدانێكی بەردەوامە بۆ فڕێدانی هەندێ ناوی دی بەرەو دەرەوەی ئەو خانانەی هەمان ئەو ناوانە دایاندەڕێژنەوە كە بە دەستووری ئەو جەنگاوەرە بێ فرسەتانە كار دەكەن كە دەیانەوێ لە غەفڵەتێكی گەورەدا دەسكەوتەكان بەسەر خۆیاندا دابەش بكەن، لەم بەینەدا ئەوەی دەمرێ و دەكرێتە ژێر پێوە بەهای ڕۆشنبیرییە، لەبەرئەوەی لۆژیكی دابەشكردنی دەسكەوتەكان بە پلەی یەكەم لۆژیكی ئیبراز كردن و چاك دەرخستنی ناوەكانە نەك ئاشكرا كردنی ئەو بەها ڕۆشنبیرییەی ناوەكان هەڵیدەگرن، ئەمەش بۆ خۆی جۆرێكە لە نابیناكردنی خوێنەران و سووك كردنی پرۆسێسی نووسین بەوەی تۆ یان دەبێ شاعیر بیت یان دەبێ چیرۆكنووس بیت ئیدی گرنگ نییە ئاخۆ تۆ بە كردەوە ئەوەیت یان نا، خانەیەكت بۆ كراوەتەوە تۆش وەك هەر مردوویەك دەبێ تیایدا ڕاكشێیت.

من لەم قسانەمدا دژی پۆلێن كردنی زانستیانە نیم، پۆلێن كردن بەشێكە یان هەنگاوێك و پلەیەكی گرنگی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستییە، ئەوەی من دژی قسە دەكەم ئەو پۆلێن كردنە نەگونجاوەیە كە ناوەكان بە دابڕینیان لە ناوەرۆكی ڕۆشنبیرییان پۆلێن دەكا. ئەو پۆلێن كردنە نیاز پیسەیە كە نایەوێت ساختەكاری بەینی ناو و ناوەرۆكی كاری ڕۆشنبیریی ببینێ، نایەوێت لە جەنگی ناوەكانەوە بەرەو جەنگی دەقەكان و جەنگی ڕۆشنبیرییەكان بڕوات.

لەدوا قسەدا باس لە دەربڕینی جیهانبینی لە میانی زیاتر لە بوارێكدا دەكەیت. ئەم بەشەی پرسیارەكەت بە تەنیا دەتوانێ ببێتە پرسیارێكی گەورەی نەوەكەی ئێمە، من بەتەواوی ناچمە ئەم بەشەی پرسیارەكەتەوە، بەڵكو لەوەدا چڕی دەكەمەوە كە بە فیعلی جیهانبینییەكی نوێ، ئێمەی خستۆتە سەر هەوەسی نووسینێك نایەوێ بە زاراوە خۆڵاوییەكانی بەینی ژانرە ئەدەبییەكان و سنووری بەینی دەقەكان دیاری بكرێت. بێگومان جیهانبینییەك هەیە پاشان دەقەكان بە شیعر و غەیری شیعریشەوە كۆدەكاتەوە، بەڵام ئەم دەرەنجامە دەبێ تەفسیر بكرێ: من بڕوام بەوە نییە كە ئەدیب و ڕۆشنبیرانی كورد لە پێش نەوەی نەوەدەكان جیهانبینییان نەبووە، جیهانبینی شتێك نییە تایبەت بێ بە گرووپێك و لەوانی تر حەرام بكرێت. لێرەدا بەسەر پێیی دەتوانم بڵێم جیهانبینی لای نەوەی ئێمە دەبێتە وەرگرتنی قووڵاییەك لە تەعبیر كردن، ئینجا ڕاهێنانی زمانی كوردی لەگەڵ ئەو قووڵاییە تەعبیرییەدا، بەڵام بە لۆژیكی پۆلینكردنێكی زانستییانە دەكرێ بڵێم ڕۆشنبیریی كوردی پێش نەوەدەكان خاوەنی جیهانبینییەكی ساكار بوو شتەكانی ساكار و سادە دەكرد بێ ئەوەی لە ئەسڵی سادەی شتەكانەوە قسە بكات، نووسینەكان ئەسڵەن لەوەدا سنووردار بوون كە نەیاندەتوانی مانایەكی قووڵ بۆ سادەیی بدۆزنەوە كەچی هەموو دەقەكانیان لە جیهانبینییەكی سادەوە بەرهەم دەهێنا.

نەوزاد ئەسوەد: وەك دەزانین ئەدەبی كوردی لەهەموو بوارەكانیدا -بەشێوەی جیاجیا- بەرەو پێشچوونێكی لەسەرەخۆی هەیە. ئەمەش -پێم وایە- پەیوەستێكی ڕاستەوخۆی بە بونیادە لاواز و پەككەوتە و نائەكتیڤەكانی كۆمەڵگەی كوردییەوە هەیە. واتە كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوو كە تازە خەریكە لەناو دژایەتییەكانی خۆیدا ڕادەچەنێ، ئایا مەرجە ئەو جۆرە كۆمەڵگەیە ئەدەبێكی لەو چەشنەی خۆی بەرهەم بهێنێ؟ بە دەربڕینێكی تر: مەرجە ئەدەبیش لەناو كۆی بونیادە سستەكانی كۆمەڵگەدا، ئەدەبێكی لاواز بێت؟ بەو پێیەی ئەدەب یەكێ لە جومگە گرنگەكانی فیكری كۆمەڵگە پیشان دەدات؟

ئازاد سوبحی: پێشوەخت دەبێ دان بەوەدا بنێم بە وریاییەوە ئەوەت لێ وەردەگرم كە ناوی دەنێی (بونیادی سست). زاراوەی (بونیاد) ئەگەر وەك گریمانەیەكی تیۆریش ئامادەی پرۆسەی خوێندنەوە و شیكردنەوە بێت، هێشتا ناتوانێ شەرعییەتێكی تیۆریی موتڵەق وەرگرێت، لەبەرئەوەی ئێمە دەبێ وشەگەلی وەك (بونیادی سست و بونیادی بەهێزو…تاد) شی بكەینەوە ئینجا بێین بە پێناسەی ڕوون و ئاشكراوە لەگەڵ بابەتەكانماندا بیانسازێنین، ئەگەرنا ئیشەكەمان دەبێتە جۆرێك لە كاركردن بە زاراوەكان بێ ئەوەی هیچ پەیوەستێكی جەوهەرییان هەبێ لەگەڵ ئەو كێشە واقیعی و مێژووییانەی كە پاشان دەبێ ئێمە بە دەرەنجامی فكریی وەهاوە مامەڵەمان لەگەڵیدا كردبێ هەم بابەت و هەم كەرەستەی كاركردنەكانمان ڕۆشن بكاتەوە. واتا دەبێ لەم نێوەدا ڕووناك كردنەوەیەك هەبێ هەموو كەرەستەی كاركردن و بابەتی كار لەسەركراو كۆ بكاتەوە، ئەمەش بە پرۆسەیەكی بە پەلە و خۆبەخۆ ناكرێ، بەڵكو پێویستی بە ئاگادارییەكی چاك هەیە بۆ سازدانی پرۆسەی ڕاڤەكردن، بەبڕوای من ڕاڤەكردنی سەركەوتووش ئەوەیە كە تێهەڵكێشییەك لەنێوان تەكنیكی خوێندنەوە و بابەتی خوێنراودا بەدی بێنێ.

لەسەر ئەم بناغەیەوە دەكرێ بڵێم ئەوەی تۆ ناوت ناوە (دژایەتی)یەكانی كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوو، هەڵەكردنێكە لە ئامادەكردنی پرسیارەكەت، چونكە ئەسڵەن مەبەستت بووە پرسیار لە ناكۆكی بنەمایی بكەیت، بەڵام وشەی (دژایەتی)یت لە جێگەی (ناكۆكی) داناوە. پێش ئەوەی بچمە سەر پێوەندی ئەدەبی كوردی بەو بونیادەی تۆ ناوی سست و لاوازی لێ دەنێی، دەبێ قسە لەسەر حەقیقەتی دیاردەی (ناكۆكی) بكەم لە كۆمەڵگەی كوردیدا، كە ئاوها شتەكان جیا دەكەمەوە بۆ قسەكردن، لەبەر ئەوەیە هەریەك لە پرسیارەكانی تۆ كۆمەڵێ پرسیاری جیاجیای هەڵگرتووە هەمووشیان لە پرسیارێكی سەرەكیدا گونجێنراون.

بۆ دۆزینەوەی ناكۆكی و دیاریكردنی سروشتی دژایەتییەكانی هەر كۆمەڵگەیەك دەبێ بگەڕێینەوە بۆ سەر چەمكی (جیاوازیی) كە لێرەدا من بە مانایەكی كلاسیكیانە بەكاری دەهێنم نەك بەو مانا قورس و فراوانەی (جاك دریدا) ئیشی لەسەر كردووە، بۆ ئەم مەبەستەش دەتوانی بگەڕێیتەوە سەر ئەو وتارەی تەرجەمەم كردووە و لای خۆتان لە ژمارە (37)ی گۆڤاری (ڕامان) بڵاوكراوەتەوە. بەكارهێنانی كلاسیكیانەی من بۆ چەمكی (جیاوازیی) پەیوستە بە تەقلیدییەتی خودی كۆمەڵگەی كوردییەوە، كۆمەڵگەی كوردی یەكێكە لەو كۆمەڵگانەی زۆر خۆی پێ پەسەندە و هەمیشە لاسایی خۆی دەكاتەوە، بۆیە چەمكی تەقلیدییەت بەتەواوەتی دەبێتە كلیلێك بۆ خوێندنەوەی جیاجیای مێژووی ئەم كۆمەڵگەیە، ئەگەرچی من بۆ خۆم تائێستا زۆر بڕوام بەوە نییە كەرەستەی باشمان لەبەردەست بێ بۆ ئەم خوێندنەوەیە، چونكە بابەتی خوێندنەوەكە كە كوردە خۆی دیار نییە، ئەو سنوورانەیش كە دەبێ هەبن بۆ ناسینی هەر فۆرمێك و جیاكردنەوەی لە فۆرمەكانی تر، لە كۆمەڵگەی كوردیدا زۆر ڕوون نین، بۆیە كە دەگەڕێینەوە سەر چەمكی (ناكۆكی) و ئینجا (جیاوازیی)یش تووشی صدمەیەكی سەیر دەبین ئەویش ئەوەیە كۆمەڵگەی كوردی لە بەشێكی فراوانیدا لەهەموو دەلالەتێكی جەوهەرییانەی (ناكۆكی) بەتاڵ كراوەتەوە، لەبەرئەوەی ناكۆكی و دژایەتی، پێویستییان بە بوونی جیاوازیی هەیە لە ناوەرۆك و ماناكان و پاشان لە ئاراستەكاندا، تۆ لە كۆمەڵگەی كوردیدا (دژایەتی) بە مانا دوژمنكارییەكەی دەبینی، كەچی (ناكۆكی) بنەمایی نابینی، ئەوانەیش كە تا ئێستا هەوڵیان داوە چەمكی (ناكۆكی) بە لێكدانەوەی سیاسیانە دابڕژێنەوە و ئینجا بونیادی كۆمەڵگەی كوردی پێ بخوێننەوە تووشی گەورەترین هەڵەی هیرمنیوتیكی دەبن، چونكە تەفسیری سیاسیی بە تەنیا دیاردەی سیاسی دەخوێنێتەوە، لەكاتێكا تۆ كە دەتەوێ كۆمەڵگەیەكی هیولی وەك كۆمەڵگەی كوردی بكەیتە ڕووبەری كاركردنێكی فكریی و تیۆریی، دەبێ ڕەگوڕیشەی كارەكەت جیا نەبێ لە ڕەگوڕیشەی بابەتەكەت. هەر لێرەشەوە دەكرێ بڵێین پرۆسەی ناكۆكی و ناكۆك كردنی هێزەكان لە دنیای كوردا ئەسڵەن پرۆسەیەكە لە دەرەنجامدا هێزەكان لە ناكۆكییەوە دەگوازێتەوە بۆ گونجاندن، ئەم گونجاندنە بەوە لێك نادرێتەوە كە هێزەكان یەكتری قبووڵ دەكەن و لەچوارچێوەی پلورالیزمێكی واقیعیانە و ناچارییانەدا دەبنە تەواوكەری یەكتری، بەڵكو بەوە لێك دەدرێتەوە كە هێزەكان هەر لەسەرەتاوە لەسەرچاوەی جیاجیاوە نەهاتوون، كە ڕووبەڕووی یەكتریش دەبنەوە بەشێوەیەكی سروشتی لە جەوهەری مەسەلە گەورەكاندا كۆك دەبنەوە، وەك وتیشم كورد هێزێكی سەیری لاسایی كردنەوەی خۆی هەیە.

كۆمەڵگەی ئێمە لە ئەساسدا كۆمەڵگەیەكی تاڕادەیەك كۆك و گونجاوە لەگەڵ شتەكانی خۆیدا.

لەم دەرەنجامەوە من بەتەواوەتی لە تێزەكەی تۆ جیا دەبمەوە كە دەڵێی بونیادێكی سست و لاواز كۆمەڵگەی كوردی بەڕێوە دەبات، من پێم وایە هێزی لاساییكردنەوەی خود و دووبارە بەرهەمهێنانەوەی فۆرم و دەلالەتە كارپێكراو و باوەكان بەڵگەی زیندوێتی بونیادە كاراكانە بەمانا سلبیەكەی، ئێمە چركەیەكمان لە دنیای كوردا نییە تیایدا هێزی جیاواز و دنیابینینی جیاواز لەیەك ساتی هەستیاردا پێكەوە لە ڕوانینێكی ئایندەییدا بژین، كۆمەڵگەی ئێمە لە ئەساسدا كۆمەڵگەیەكی تاڕادەیەك كۆك و گونجاوە لەگەڵ شتەكانی خۆیدا.

ئەگەر لەم دەرەنجامەوە قسە لەسەر ئەدەبی كوردی بكەین تووشی موفارەقەی سەیر دەبین. من پێم وانییە ئەدەب یەكێ لە جومگە گرنگەكانی فیكری كۆمەڵگە بێت، ئەدەب بەشێكی گرنگی ڕۆشنبیرییە، لێرەدا ناچمە سەر مەودا دوور و جیاجیاكانی ئەم مەسەلەیە، بەڵكو دەمەوێ لەسەر خاڵێكی زۆر گرنگ قسە بكەم كە بەشێكی پرسیارەكەی تۆیە ئەویش هاوشانكردنی ئەدەبە لەگەڵ كۆمەڵگەی كوردیدا.

من بڕوام وایە ئەدەبی كوردی جگە لەوەی كە خۆی لە بناغەوە گوتارێكی پارچە پارچەیە و بە زەحمەت زەوییەكی ڕاستەقینەی دۆزیوەتەوە بۆ تەعبیركردنێكی قووڵ، جگەلەوە.. ئەم ئەدەبە تووشی حاڵەتێكی تر دەبێ لە دابەشكردنی ئەركی تەعبیركردن لە ئەدەب لەلایەك و ئەركی تەعبیركردن لەو كێشە قورسانەی كە بەفیعلی كورد وەك میللەت تیایدا دەژی، ئەمەی وتم قەناعەتێكی تەقلیدییانەی پێوەندی ئەدەبی كوردییە بە كوردەوە، بەڵام ئەو قەناعەتە تازەیەی من لێوەی دەڕوانم ئەوەیە كە ئەدەبی كوردی زیاتر گوتارێكی سەرگەردان بووە، هەمیشەش ئەم سەرگەردانییەی بەوە شاردۆتەوە كە هەوڵی داوە هەندێ جار ئەدەب بكاتە بەشێك لە ئامانجێكی سیاسی، هەندێ جاری تریش بیكات بە ئامانجێكی تەكنیكی. ئەو سەرگەردانییە گەورەیەی من لە ئەدەبی كوردیدا دەیبینم ئەوەیە كە تا ئێستا نەیتوانیوە لەو دوو ئامانجە تێپەڕ بێت، من وای دەبینم ئەم وێڵ بوون و بزربوونەی ئەدەبی كوردی بەپلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەم ئەدەبە خۆی لەناو كۆمەڵێ وەزیفە و ئەركی جیاجیادا بینیوەتەوە زۆرجار نەك هەر ئەدەب دەكەنە چالاكییەكی ڕەسمییانەی مامەڵەكردن لەگەڵ وێنە و فۆرمە ڕووكەشەكاندا. بەڵكو هەر لە بناغەوە ئەدەبی كوردی لەو دڵەڕاوكە گەورەیە دوور دەخەنەوە كە دەبێ سەرەتای فورمولەكردنی زمان و جیهانبینی ئەدەبێك بێ لە ڕوومان بێ پێی بڵێین كوردی. من تێبینی ئەوەم كردووە بەشێكی زۆری دەقە ئەدەبییەكانمان لەناو هەندێ دەلالەتی سیاسیانەدا سەرگەردانیی خۆیان دەشارنەوە، بەشێكی تریشیان پەنا دەبەنە بەر گەمەی فۆرم و تەكنیك. كەم دەقی كوردیمان هەیە توانیبێتی لەو دوو گەمە ڕووكەشە دەرباز بێت من لێرەدا نامەوێ قسە لەسەر تەكنیك و دەركەوتنی فۆرم و جەوهەرە ئەدەبییەكان و ئینجا ڕۆڵی زمان لە هاوتاكردنی ئەو ڕەگەزانەدا بكەم. ئەوەی جەختی لەسەر دەكەم (سەرگەردان بوونی ئەدەب)ە لە بەینی ئەو ئەركانەی كە ئەدەب لەخۆی دوور دەخەنەوە و ونی دەكەن.

لەڕاستیدا ئەو مەرجەی تۆ لە پرسیارەكەتدا داتناوە بۆ پێوانی هێزی ئەدەب لەناو هێزی كۆمەڵگەی كوردیدا، مەرجێكی گرنگە، بەڵام هەمان مەرج شتێكی بنەڕەتیمان لێ ون دەكا، ئەویش ئەوەیە كە ئاخۆ زاتیەتی ئەدیبی كورد بێ گەورەكردنی شتە وردەكان تا چەند توانیوێتی قووڵاییەكی ناوەكی لەخۆیدا بدۆزێتەوە و پاشان لەگەڵ دۆزینەوەی نهێنییەكاندا ئازادییەكی وەها كەشف بكات بەس بێت بۆ ئیشكردن لە ئەدەبێكی جیددی و ڕاوەستاو لەسەر ئەو پایگایانەی كە دەبنە مەرجی ڕاگرتنی هەر ئەدەبێكی ڕاستەقینە.

بە بڕوای من لاوازیی ئەدەبی كوردی جیا لەوەی تۆ لە پرسیارەكەتدا ناوت لێ ناوە (بونیادە سستەكانی كۆمەڵگە)، بە توندی پەیوەستە بەو زەین و خەیاڵە گەمارۆدراوەی كە بەرهەمهێنانی دەقە كوردییەكانیان پێ سپێردراوە. من پێم وانییە ئەوەی شیعر و چیرۆك و ڕۆمان و وتاری ڕەخنەیی نووسیی ئیدی دەتوانێ هەموو كۆت و زنجیرەكانی سەر زمانی كوردی و زەینی كوردی و جیهانە بچووكەكانی كورد بشكێنێ، پرسیاری من ئەوەیە ئایا دەقی كوردی تا چەند دەتوانێ گەمارۆ گەورەكانی سەر زمانی كوردی بشكێنێ؟ تاچەند دەتوانێ ترسە گەورەكانی نووسینی كوردی ڕووت بكاتەوە؟ تا چەند دەتوانێ لە دنیابینییەكی كەمتەرخەمەوە سەركەوێ بۆ ئاستی دنیابینییەكی هەستیاری وەها كە توانای چڕكردنەوەی هەستەوەرە تراژیدیاكانی كوردی هەبێ.

جیاوازبوونی ئێمە لەوانەی پێش خۆمان تەنیا جیاوازی زمان و فۆرم و مەجاز و تەكنیك نییە، بەڵكو بە پلەی یەكەم جیاوازیی جیهانەكانمانە. هەر لێرەشەوە دەكرێ ڕەخنەیەكی قورس ئاراستەی ئەدەبی كوردی بكەین لەبەرئەوەی تا ئێستا بە تەواوەتی كوردی نەبووە؟ ئەگەرچی چیرۆكەكانمان پڕن لە پێشمەرگە و گوند و شوان و مەڕەكانی! كوردی نەبووە، ئەگەرچی هەندێ لە شاعیرەكانمان دەگەڕێنەوە سەر بەیت و حیكایەت و لاوك و حەیرانەكان! ئەمانە تەنیا كەرەستەیەكن بۆ هەڵخەڵەتاندنی ئەدەب و ڕازی كردنی خوێنەرە فۆلكلۆرییەكانمان. كوردی بوونی ئەدەب لەمڕۆدا هەڵگرتنی ڕۆحیەتی كوردانەی ئەمڕۆیە نەك دوێنێ.

ئەمڕۆ ئەدەبی كوردی ناتوانێ كوردانە بێت تەنیا ئەو كاتەی دەست بخاتە سەر ئەو نهێنییە ترسناكانەی بەشێكن لەو نەگوتراوانەی ئیدی دەبێ ئەدەب بە زمانێكی تازە و خەیاڵێكی تازەوە بیانكاتە بابەتی سەرەكی گوتراوی دەقە كوردییەكان.

ئەدیبی ڕاستەقینە دەتوانێ دەیان پێچ و نهێنی ناو خودی داهێنەرانەی خۆی بە ڕووی ئازادی شاردراوە و چەپێنراوی خۆیدا بكاتەوە. دەتوانێ ئەو زمانە لە ناوەوەی خۆیدا بدۆزێتەوە و ئازادی بكات كە لەدەرەوەدا سیاسەت چەندین ساڵە لێی زەوت كردووە.

ئەو سستی و بێ هێزییەی بە گشتی لەتێكڕای ئەدەبی كوردیدا هەستی پێ دەكرێ بە بڕوای من دوورە لەو قەناعەتە تەقلیدییەی گوایە هۆی بێ هێزی ئەدەب دەگەڕێتەوە بۆ چەوساندنەوەی نەتەوەیی و زەوتكردنی ئازادیی ڕادەربڕین، جگە لەمە هەندێكیان هۆی بێ هێزییەكە دەبەنەوە سەر ئەو قەناعەتەی گوایە ئەدەبی كوردی بە كەرەستەی كۆن بەڕێوە دەچێ. لەڕاستیدا ئەو دوو قەناعەتەی سەرەوە ڕاستییەكی بچووك و لایەكی مەسەلەكەیان تێدایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەیان ساڵە نەوە بە نەوەی ئەدیب و ڕۆشنبیرانی ئێمە بەو دوو قەناعەتە فریویان خواردووە. من بڕوام وایە لێكدانەوەی خاڵی بێ هێزبوونی ئەدەبی كوردی ئەوەیە ئەدیبانی كورد هەمیشە چاوەڕێی هاتنی ئازادییەكیان كردووە لە دەرەوە بێت ئینجا بتوانن شتی باش بنووسن، چاوەڕێی ڕژێمێكیان كردووە ئازادی ڕادەبڕین فەراهەم بكات، بێ ئەوەی ئەو حەقیقەتە بزانن كە ئازادی نووسین بە پلەی یەكەم و لە خانەی سەرەكیدا دەكەوێتە لای ئەدیب خۆی نەك دەرەوەی. ئەدیبی گەورە ئەوەیە ئازادی گەورە لە قۆناغە سەختەكاندا لەناوەوەی خۆیەوە بەرهەم دێنێ. ئەدیبی ڕاستەقینە دەتوانێ دەیان پێچ و نهێنی ناو خودی داهێنەرانەی خۆی بە ڕووی ئازادی شاردراوە و چەپێنراوی خۆیدا بكاتەوە. دەتوانێ ئەو زمانە لە ناوەوەی خۆیدا بدۆزێتەوە و ئازادی بكات كە لەدەرەوەدا سیاسەت چەندین ساڵە لێی زەوت كردووە. لەم قەناعەتەوە دەكرێ بڵێین (هۆیەك لە هۆیەكانی) سستی ئەدەبی كوردی پابەند بوونی ئەدیبە بە ئازادییە ڕووكەشەكانی دەرەوە و فەرامۆش كردنێتی بۆ ئازادییەكی گەورەتر كە دەبێ لەڕێگەی خۆیەوە لە ئەدەبدا بەڕەڵای بكات. ئەمە بەتایبەت بۆ ئەدەبی كوردی ڕاستە چونكە لەبەشێكی ئەدەبی كوردیدا گوتراوی ڕاستەقینە و پڕ دەنگ دەبینین، ئەوانی دی لە وەسفێكی كەم حوكم و ڕووكەشانە زیاتر نین.

نەوزاد ئەسوەد: قسەیەكی باو هەیە دەڵێ، ئەدەب و ڕەخنە وەك دوو ئاستی هاوشان دەردەكەون; دەقی باش ڕەخنەی باشی لێ بەرهەم دەهێنرێ. زۆربەی ئەدیبانی كوردیش باسی نەبوون یان لاوازیی ڕەخنەی كوردی دەكەن. پێت وانییە لاوازیی ڕەخنە بەشێك بێ لە لاوازیی سەرجەم لایەنەكانی تری ئەدەب؟

ئازاد سوبحی: بێگومان ئەدەب و ڕەخنە وەك دوو ئاستی هاوشان دەردەكەون، بەڵام ئەم قسەیە دەبێ وەها لێكبدرێتەوە كە ئەو دوو ئاستە بە دوو زمانی لە ئامانجدا جیاواز بەرەو یەكتر بەرز دەبنەوە جگە لەوەی یاسایەكی جێگر هەیە پەیوەستە بە فاكتەری زەمەنەوە كە لەبەینی ئەدەب و ڕەخنەدا وەستاوە.

لێرەدا مەبەست لە فاكتەری زەمەن ئەو ماوەیەیە دەقی ئەدەبی لە ڕەخنەیی جیا دەكاتەوە، بەو پێیەی هەمیشە ئەدەبییەكە پێش ڕەخنەییەكە دەنووسرێ و بڵاو دەكرێتەوە، ئینجا دوای ئەوە ڕەخنە دێت كاری خۆی لەسەر ئەدەب دەكات. ئەم دابەش كردنە زەمەنییەی نێوان ئەدەب و ڕەخنە وای كردووە هەمیشە ڕەخنە دوای ئەدەب بكەوێت و وەك بەدواداچوویەكی ئەدەب دەركەوێت. نووسراوی ئەدەبی وەك دەقی یەكەم و نووسراوی ڕەخنەییش وەك دەقی دووەم و دەقی بەدواداچوو ببینرێ. دیسانەوە هەر ئەم فاكتەری زەمەنە دەبێتە هۆی بەرپابوونی كێشەی شانازیی كردن لەنێوان دەقی ئەدەبی و دەقی ڕەخنەیی بەو پێیەی هەریەكەیان لە بوارێكدا داهێنان ئەنجام دەدات، هەردوو بوارەكەش پاشان لەیەك كەناڵی هاوبەشدا یەكتری دەگرنەوە ئەویش (دۆزینەوەیە).

تاكە تەوەری زیندووی نێوان دەقی ئەدەبی و دەقی ڕەخنەیی تەوەری دۆزینەوەی بەها ئیستاتیكی و فكرییەكانە، ئەمەش بە دوو تەكنیكی جیاواز دەبێ، لە ئەدەبدا تەكنیكی ئیستاتیكی بە مانا فراوانەكەی، لە ڕەخنەدا تەكنیكی فیكری، بە هەمان مانا هاوشانی یەكدی پرۆسەی (دۆزینەوەیەكی هاوبەش) ئەنجام دەدەن، ئەگەر لە ئەدەبدا تەكنیكی ئیستاتیكی سەرەتایەكی گرنگی دۆزینەوەی دەلالەت و مانا و وێنە شاردراوەكانی ناو زمان بێ، ئەوا لە ڕەخنەدا تەكنیكی فیكری و تیۆری دەبێتە سەرەتایەكی گرنگی دۆزینەوەی تایبەتمەندی دەلالەت و وێنە زمانەوانییەكان لە دەقی ئەدەبیدا و ئینجا كۆكردنەوەیان لە زنجیرەیەك پێوەندیی بنەمایی دەقەكەدا. دۆزینەوەكەش بۆیە گەورەیە چونكە دوو گوتاری جیا و دوو تەكنیكی جیا لە ڕووبەرێكدا بە یەكتری دەگەن و تێكەڵ دەبن، هەر ئەم تێكەڵبوونەوەیەشە پاشان هەردوو دەقی ئەدەبی و دەقی ڕەخنەیی هاوشان دەكاتەوە و دەیانهێنێتەوە سەر ڕێگای یەكتر. لێرەشدا ئەوەی تێك دەشكێ ئەو فاكتەرە زەمەنییەیە كە هەردووكیانی دوور لەیەكدی ڕاگرتبوو، ئێستا لەم دەرەنجامەوە دەكرێ بڵێم ئەگەر پرۆسەی یەكەم نووسینی دەقێكی ئەدەبی بێ لە ڕابردوویەكی دوور یان نزیكدا، ئەوا پرۆسەی دووەم دەبێتە نووسینێكی ڕەخنەیی لە ئێستادا بە مەبەستی هێنانەوە و ئامادەكردنەوەی دەقێكی ئەدەبیی نووسراو لە ڕابردوودا. ئەم كارەش كاتێ بەدی دێت كە دەقی ڕەخنەیی بۆ ڕابردوو دەگەڕێتەوە و دەقە ئەدەبییەكە لەگەڵ خۆیدا دەهێنێتەوە بۆ ئێستا و كاری لەسەر دەكا. ڕەنگە ئەمە هۆیەك لە هۆیەكانی هەوڵدانی بەردەوامی شاعیران و ئەدیبان بێ بۆ بەسەركردنەوە و نووسین لەسەر دەقە ئەدەبییەكانیان، ئەدیبان لە دەروونی خۆیاندا لەبەر ئەوەی دەقەكانی خۆیان زۆر خۆش دەوێ، كە ڕەخنەیان لەسەر دەنووسرێ ئیدی وادەزانن دەقەكانیان لەمردن ڕزگار كراوە. لە ڕاستیدا ئەو هێزەی دیواری زەمەنیی نێوان هەردوو گوتاری ئەدەبی و گوتاری ڕەخنەیی دەشكێنێ لە ڕەخنەوە دێ، ئەوەش هێزێكی گەڕۆك و چالاكە لە هێنانەوەی دەقەكان لە ڕابردووەوە بۆ ئێرە. كەواتە لەو ناوەندەدا ئەو شتەی دەكرێ ئەوەیە (هاوبەندی شاردراوەی) نێوان دەقی ئەدەبی و دەقی ڕەخنەیی كەشف دەكرێت و لەمیانی پرۆسەی دۆزینەوەیەكی گەورەدا پێوەندییە نادیارەكانی نێوان هەردوو گوتارەكە ئاشكرا دەبن، لەم قسانەمدا تەنیا مەبەستم ڕەخنەی چاكە، نەك ڕەخنەی بازاڕییانەی بێ بناغە.

لەم تەفسیرەی سەرەوە دەگەینە ئەوەی یەكترناسینێك هەیە لەنێوان دەقی ئەدەبی و ڕەخنەییدا كە پێشتر بە هۆی جیاوازیی زەمەنیی و دوور خستنەوە و جیاكردنەوەیان، ئەو یەكترناسینە فەرامۆش كرابوو.

ڕەخنەش هەرگیز ناتوانێ یەك ڕەگەزی دەق وەرگرێت و بیكاتە میتۆدی سەرەكی خوێندنەوە. كورت كردنەوەی پرۆسەی ڕەخنەیی بۆ یەك ڕەهەندی دیاریكراو لە دەرەنجامدا دەبێتە كورت كردنەوەی دەقی ئەدەبیش (كە ڕەخنە دەیەوێ بیناسێ) بۆ یەك ڕەهەندی دیاریكراو جا ئەو ڕەهەندە زمان بێ یان ناوەرۆك یان فۆرم یان تەكنیك.. تاد

من بڕوام بەوەیە پەیوەستێكی توند دەكەوێتە بەینی هەموو دەقە ئەدەبییە جددییەكان و دەقە ڕەخنەییە جددییەكانەوە، ئەمەش ڕوون نابێتەوە تەنیا ئەو كاتەی ڕەخنە دەگەڕێتەوە سەر ئەدەب و ئەو یەكترناسین و نزیكایەتییە دەدۆزێتەوە. ئەگەر لەم قەناعەتەوە بڕوانین بڕوام وایە پانتاییەكی فراوانی ئەدەبی كوردی لە پانتاییەكی فراوانی ڕەخنەی كوردی دەترازێت، چونكە لەلایەكەوە ئەدەبی كوردی ئەدەبێكی فەقیرە، ئەدەبی فەقیریش لەتوانایدا نییە گوتارێكی بەهێز بەرامبەر ڕەخنە دامەزرێنێ، لەلایەكی تریشەوە ڕەخنەی كوردی لەزۆر حاڵەتیدا بە هەندێ كەرەستەی وەها ئیش دەكا كە نەك هەر لە دەقی ئەدەبی نزیكی ناخاتەوە، بەڵكو تووشی نابیناییەكی سەیری دەكا، بە جۆرێك پرۆسەی ڕەخنەیی دەگەیەنێتە ئەو پلەیەی نەتوانێ جیاوازیی نێوان دەقەكان لە خراپ و چاك و ئاستی گوتارەكان لە نزم و بڵنددا بدۆزێتەوە. ئەمەش ئەو ئامانجە گەورەیە ون دەكات كە ناومان لێنابوو یەكترناسین لەبەینی دەق و ڕەخنەدا. پێشم وایە لە قۆناغە جیاوازەكانی (ئەگەرچی زۆر كەمن) ڕۆشنبیریی كوردیدا یەك سەرچاوە لە ئارادایە هەردوو گوتاری ئەدەبی و ڕەخنەیی بەرهەم دێنێ، ئەمە مانای نزیك بوونی ئەو دوانە نییە لە یەكتر، مانای ئەوەیە لە ڕووی ساكاریی و دەوڵەمەندی یان لەڕووی جیددییەت و ناجددییەتەوە دەگەڕێنەوە سەر یەك سەرچاوەی ڕۆشنبیریی. لێرەدا سەرنجێكی گرنگم هەیە دەبێ ڕوونی بكەمەوە. زۆرن ئەو كەسانەی مەرج دادەنێن بۆ نووسینی دەقی ڕەخنەیی، هەندێك دەیانوت دەبێ ڕەخنە لە ناوەرۆكی كۆمەڵایەتی و سیاسی.. تاد دەقی ئەدەبییەوە بجووڵێت. پاشان وتیان دەبێ ڕەخنە كار لەسەر میكانیزمی تەكنیك و گەشەسەندنی مەوداكانی فۆرمی ئەدەبی بكات، پاشان هەندێكی تر هاتن بە گەرمی جەختیان لەسەر ئەوە كرد كە دەق تەنیا زمانە و دەبێ ڕەخنەش لە زمانەوە بجووڵێت… تاد. ئەمانە و پاشان شتی تریش بوون بە پرەنسیپی سەرەكی قۆناغە جیاوازەكانی ڕەخنەی كوردی. بەڵام من سەرنجەكەم لەم پرسیارەوەیە: ئاخۆ لەو پرەنسیپە ڕەخنەییانەی سەرەوە كامیان تا ئێستا وزەیەكی ئەوتۆیان بە ڕەخنەی كوردی بەخشیوە بگاتە ئەوەی دەقی ڕەخنەیی ببێتە ئەختەبووتێك یان تۆڕێكی فراوان بۆ گرتنی تێكڕای جەستەی دەقێكی كوردی؟ كام یەك لەوانەی سەرەوە توانیوێتی قودرەتی دۆزینەوە لە ئاگایی ڕەخنەی كوردیدا بخاتەگەڕ بۆ ناسینی دەقی كوردی؟ هیچ ڕەخنەیەك نابێتە ڕەخنەیەكی باش ئەگەر پێشوەخت قودرەتێكی ناوەكی هەڵنەگرتبێ بۆ دۆزینەوەی دەق و ناسینی ئاست و ئاراستە و دنیا جیاجیاكانی دەق. بە بڕوای من هیچ یەك لەوانەی سەرەوە بەتەنیا ناتوانێ دەقەكان بناسێتەوە لەبەرئەوەی وەك چۆن دەقی ئەدەبی كورت ناكرێتەوە بۆ یەك ڕەگەزی زمانەوانی یان ئیستاتیكی.. تاد، بەهەمان شێوە ڕەخنەش هەرگیز ناتوانێ یەك ڕەگەزی دەق وەرگرێت و بیكاتە میتۆدی سەرەكی خوێندنەوە. كورت كردنەوەی پرۆسەی ڕەخنەیی بۆ یەك ڕەهەندی دیاریكراو لە دەرەنجامدا دەبێتە كورت كردنەوەی دەقی ئەدەبیش (كە ڕەخنە دەیەوێ بیناسێ) بۆ یەك ڕەهەندی دیاریكراو جا ئەو ڕەهەندە زمان بێ یان ناوەرۆك یان فۆرم یان تەكنیك.. تاد.

لێرەدا بۆ سەلماندنی سەرنجەكەم نموونەیەكی سادەی ماتماتیك دەهێنمەوە كە زانستێكی ئەبستراكتە، هەر لەبەر ئەمەش بۆ سەلماندنی كاری تیۆری ئیشی پێ كراوە. نموونەكەم ئەمەیە: تۆ ژمارە (١٢)ت لەبەر دەستدایە و دەتەوێ ئەو ڕەگەزانە بدۆزیتەوە كە بەشێكن لە پێكهاتەی ئەم ژمارەیە. بە پێی یاسای بیركاری تۆ دەتوانی ئەم كارە ئەنجام بدەیت، بەڵام تۆ چەندین گریمانەی ماتماتیكیت لەبەردەمە كە هەریەكەیان بە شێوەیەكی جیاواز دەتبەنەوە سەر هەمان ئەنجام كە (١٢)یە. (أ) ٢+ ٣+ ٧= ١٢ (ب) ٦+ ٦= ١٢ (ج) ٤+ ٣+ ٥= ١٢… تاد، چەندین گریمانەت لەپێشە. مەبەستم لەم نموونەیە ڕوونكردنەوەی ئەوەیە كە بۆ بینین و هەڵوەشاندنی پێكهاتەیەك دەبێ كۆی ڕەگەز و ئاست و دیوی ئەو پێكهاتەیە لەبەرچاو بگریت نەك هەر یەك ئاست یان یەك ڕەگەز، چونكە پێكهاتە لەوەدا سیفەتەكانی خۆی هەڵدەگرێ كە ڕەگەزی جیاجیای هەبێ، لێرەدا كاری تۆ ئەوە نییە (١٢)كە بسەلمێنی چونكە (١٢) ئەسڵەن وەك دراو هەیە و تۆ ئیشی لەسەر دەكەی، كاری تۆ ئەوەیە پێكهاتەی (١٢) كە بدۆزیتەوە و توخمەكان دەسنیشان بكەی، كاری تۆ ئەوەیە پێكهاتەكە بسەلمێنی بە ڕۆشن كردنەوە و دەرهێنانی پارچە و لایەن و دیوەكانی. هەر لێرەشەوە ئیشی ڕەخنە ئەوە نییە دەق بسەلمێنێ، بەڵكو ئیشی ڕەخنە سەلماندنی پێكهاتە و هەیكەلی ڕاوەستاوی دەقە، ئەمەش بە ئیش كردن لە هەموو ئەو ئاست و پانتاییانەی كە ڕەخنەگر دەتوانێ دەستی بۆ بەرێت.

لەڕاستیدا ناسینی دەقی ئەدەبی لەلایەن ڕەخنەوە تەنیا بە چۆنیەتی كاركردن و میتۆد و جۆری هەڵكۆڵینی جەستەی دەق دابین ناكرێ (ئەگەرچی ئەمانە زۆر گرنگن)، بەڵكو شتێكی تریش هەیە وەك پاشخانێكی گەورە ڕەخنەی لەسەر دەوەستێ، من لێرەدا ناوی دەنێم (ئەزموونی ناسین) ئەمەش زۆر نزیكە لەو ناولێنانەی كە ڕەخنەگر سەعید یەقگین بە ئەزموونی خوێندنەوە (تجربة القرا‌ءة) چەسپاندی. لێرەدا قسەی من لەسەر مەسەلە گشتییەكانی ڕەخنە نییە، بەڵكو زیاتر قسەم لەسەر مەسەلە تایبەتییەكانی ڕەخنەی ئەدەبی كوردییە. كە دەڵێم (ئەزموونی ناسین) لەگەڵیدا ئاماژە بەو تەمەنە كورتەی پرۆسەی ناسین دەكەم لەنێوان دەق و ڕەخنەی كوردیدا. ئەوە ئاشكرایە كە دەقی ئەدەبی كوردی عومرێكی درێژی بە تەنیا و بە بێ ڕەخنە بردۆتە سەر، هەر لە قۆناغی شیعری كلاسیكییەوە تا هاتنی كەسانێكی وەك ڕەفیق حیلمی و عەلائەدین سجادی.. لێرەدا لەجیاتی ئەوەی بگەڕێمەوە بۆ مێژووی ڕەخنە، دەگەڕێمەوە سەر ئەو تەنیاییە دوورودرێژەی دەقی ئەدەبی كوردی تیا ژیا، چونكە دەمەوێ بیسەلمێنم كە چەندە تەنیایی دەقی ئەدەبی كوردی لەو قۆناغانەدا خاوەن عومرێكی درێژ بووە، ئەوەندەش (ئەزموونی ناسین) لە ڕەخنەی ئەدەبی كوردی دەبێتە خاوەن تەمەنێكی كورت. ئەو كاتانەی دەقی كوردی بە تەنیا خۆی دەژیاند و تاڕادەیەكیش بە ئەدەبی گەلانی تر خۆی بەڕێوە دەبرد، لەو كاتانەدا هێشتا هیچ سەرەتایەك دیار نەبوو دەقی كوردی ئاوێنەی ناسینی خۆی و سیمای خۆی تێدا ببینێ. لێرەشەوە ئەو ئەزموونە كاڵ و سادەیەی ناسین كە لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕەخنەی كوردیدا پەیدا دەبێ، بنەمایەكی باشی نابێ بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دەقی كوردیدا، ئەوە ئەزموونێكی قووڵ نەبوو ڕەگوڕیشەی نزیك بێتەوە لە ڕەگوڕیشەی دەقە كوردییەكان، چونكە ئەزموونی ناسینێكی درەنگ بوو، كاتێك هات دەیان دەقی كوردی تێپەڕیبوون. لەم خاڵەوە دەكرێ بڵێین ئەزموونی ناسین لەنێوان دەق و ڕەخنەی كوردیدا جۆرێك لە (نامۆگەریی) لە خودی پرۆسەی ناسیندا هێناوەتە ئاراوە، ئەم نامۆگەرییە مانای ئەوە نییە كە دەق و ڕەخنەی كوردی لەبەر (نەناسین و نەبینینی) یەكتر بە یەكتری نامۆن، بەڵكو بەپێچەوانەوە بەشێكی زۆری دەق و ڕەخنەی كوردی لەناو ڕووبەری (ناسین)دا بە یەكتری نامۆن. لێرەشەوە هەر هەوڵدانێكی ڕاستەقینە بۆ ڕزگاربوون لەم (نامۆگەرییە) دەبێ بەشێك بێ لەهەوڵی دامەزراندنی (ناسین)ێكی ڕاستەقینە. بۆ ڕزگاربوون لە نامۆگەریی، پێویستە دەق و ڕەخنەی كوردی بچنە ئەزموونێكی قووڵتر و جددیتری یەكتر ناسینەوە، ئەمەش ناكرێ تەنیا بە ڕوانینێكی فراوان نەبێ.

ڕەخنە لەگەڵ دەق نەژیاوە، بەشێكی ڕەخنەی كوردی دوور لە دەقەكان ژیاوە. لێرەدا چەمكی (ژیان لەگەڵ دەق) بە قووڵی تەرح دەكەم كێشەكەش تەنیا پەیوەست نییە بە ڕەخنەی كوردییەوە، بەڵكو كۆی ڕۆشنبیریی كوردی بەشێوەیەكی گشتی ناتوانێ لەگەڵ بابەت و جەوهەرەكانی خۆیدا بژی و ناتوانێ كەرەستەكانی خۆی بدۆزێتەوە. مەبەستم لە چەمكی (ژیان لەگەڵ) ئەوەیە كە تۆ بۆ ئەوەی شتێك بخوێنیتەوە دەبێ بیناسی و لەگەڵیدا بژیت و تیایدا قاڵ بیتەوە،

ئێستا دەبێ جیاوازیی نێوان (ئەزموونی خوێندنەوە) لای (سەعید یەقگین) و ئەوەی من ناوم لێنا (ئەزموونی ناسین) ڕوون بكەمەوە. ناولێنانەكەی من ڕاستەوخۆ لە واقیعی ڕۆشنبیریی و ڕەخنەی كوردییەوە وەرگیراوە، ئەوەی یەقگین ناولێنانی پرۆسەی ڕەخنەییە، بەڵام من پێم وایە بەشێكی ڕەخنەی كوردی نەیتوانیوە بگاتە ئاستی (ئەزموونی خوێندنەوە) بۆیە تا ئێستا كێشەی ڕەخنەی كوردی ئەوەیە قۆناغی ناسینی دەقی نەبڕیوە تا بگاتە قۆناغی خوێندنەوە. كە دەڵێم ڕەخنە و دەقی كوردی یەكتری ناناسن مەبەستم ئەوەیە ڕەخنە لەگەڵ دەق نەژیاوە، بەشێكی ڕەخنەی كوردی دوور لە دەقەكان ژیاوە. لێرەدا چەمكی (ژیان لەگەڵ دەق) بە قووڵی تەرح دەكەم كێشەكەش تەنیا پەیوەست نییە بە ڕەخنەی كوردییەوە، بەڵكو كۆی ڕۆشنبیریی كوردی بەشێوەیەكی گشتی ناتوانێ لەگەڵ بابەت و جەوهەرەكانی خۆیدا بژی و ناتوانێ كەرەستەكانی خۆی بدۆزێتەوە. مەبەستم لە چەمكی (ژیان لەگەڵ) ئەوەیە كە تۆ بۆ ئەوەی شتێك بخوێنیتەوە دەبێ بیناسی و لەگەڵیدا بژیت و تیایدا قاڵ بیتەوە، من هەست دەكەم ڕۆشنبیریی كوردی ئەو شتانە ناناسێ كە كاریان پێ دەكات و ئیشیان لەسەر دەكات. لێرەشەوە (ئەزموونی ناسین) جیا دەبێتەوە لە (ئەزموونی خوێندنەوە)كەی سەعید یەقگین.

نەوزاد ئەسوەد: تۆ كە لەسەر ڕۆمانی (ئەژدیها)ی محەمەد موكری-ت نووسی، دوو جۆر نووسینی ڕۆمانت خستۆتە ڕوو كە دەبێ ڕۆماننووس ئاگاداری بەكارهێنانی هونەرییانەی ئەو دوو جۆرە نووسینەبێ; یەكەمیان تێكەڵ كردنی ئەفسانە و واقیع- لەكاتی بەكارهێنانی ئەفسانە لە ڕۆماندا-، كە لە ڕۆمانەكەی موكریدا- بەپێی بۆچوونی تۆ- لەیەكتر جیاكراونەتەوە. دووەمیان: دەبێ نووسین (ڕووداو) دروست بكات نەك ڕووداو (نووسین) یان (ڕۆمان) دروست بكات. بەڵام لێرەدا ڕەگەزێكی گرنگ هەیە كە هونەرێتی گێڕانەوەیە لەمیانی (زمان) و (خەیاڵ)، جا با ڕووداوێك ڕۆمانێكیش دروست بكات- كە نموونەی ئەمە لە ڕۆمانە ئیبداعییەكانی جیهاندا زۆرە-، گرنگ ئەوەیە ڕۆماننووسێكی داهێنەر بتوانێ دەقێكی هونەریی ڕۆمان لە ئاستێكی بەرزدا خەڵق بكات كە لەناو گێڕانەوەدا (زمان) و (خەیاڵ) دەبن بە دوو هێزی ماددیی گرنگ بۆ ڕۆماننووس. بێگومان ئەمە بە هەر دوو دیوەكەیدا پەیوەستە بە مەرجەعەكانی ئەدەبەوە..

ئازاد سوبحی: لەو نووسینەی لەسەر (ئەژدیها) بڵاوم كردەوە، هەندێ شتی تیایە پەیوەستە بەو دەقە خۆیەوە، بەڵام من خاڵێكی گرنگم لەوێدا باس كردووە هەستم كرد لایەنێكی گرنگی دەقە كوردییەكان دەگرێتەوە، ئەویش مامەڵەكردنی نووسینە لەگەڵ ڕووداو. ئێمە ناتوانین شتەكان بەمجۆرە مەرجدار بكەین و بڵێین دەبێ نووسین ڕووداو دروست بكات یان ڕووداو نووسین دروست بكات، دەبێ چوارچێوەی قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە فراوانتر بكرێتەوە، من بڕوام وایە كێشەی نووسینی كوردی لەگەڵ ڕووداو بەشێكە لە كێشەیەكی گەورەتر ئەویش مامەڵەكردنی نووسینی كوردییە لەگەڵ دیاردەكانی واقیع یان بەمانایەكی تر لەگەڵ دەوروبەر و دنیادا. من تائێستا قەناعەتم وایە نووسینی كوردی بە ساكاركردنی خۆی و پرۆسەی نووسین دەیەوێ جیهانیش ساكار بكاتەوە، واتا دنیابینی ساكارانەی نووسین لە دەرەنجامدا دەقێك بەرهەم دێنێ كە دیسانەوە جیهان ساكار دەكاتەوە. مەبەستم لە ساكاركردنەوەی جیهان، نیشاندانەوەی فۆرم و شەكڵە بەرچاو و بەرهەستەكانی واقیع و وەستانە لە ئاستی ڕواڵەتی شتەكاندا.

مەبەستیشم نییە بڵێم بە ئاڵۆز كردنی دەق ئیدی كێشەكە كۆتایی دێ، چونكە هەندێ جار دەقی كوردی ویستوویەتی بە پیادەكردنی جۆرێك لە ئاڵۆزیی، خۆی وەك دەقێكی سەركەوتوو پیشان بدات.

بە تەعبیرێكی ڕوونتر دەڵێم دنیابینی ساكارانەی نووسینی كوردی دەلالەتی مامەڵەكردنێكی ڕووكەشانەی نووسەرە لەگەڵ جیهانی دەرەوەی خۆیدا. لێرەدا گەورەترین پەیوەستێك كە لەگەڵ دنیادا نامێنێ ئەو پەیوەستە نهێنییەیە كە دەبێ نووسەر بە دنیاوە ببەستێ، نووسەر بۆیە نووسەرە، چونكە بەشێكی نهێنییەكانی وجوودی لەژێر دەستدایە، ئەسڵەن گەمەی گەورەی نووسەر لەوەدا گەورەیە كە لە ناوەندی نهێنییەكاندا وازی دەكات. دەقە گەورەكانیش یارییان بە تەلیسمەكان كردووە، كاریان لەگەڵ نهێنی ڕووداوەكاندا كردووە نەك خودی ڕووداوەكان. لێرەشەوە زۆربەی دەقی كوردی دەبێتە دەقی كاركردوو لەسەر ڕووكەشی شتەكان نەك كاركردوو لەسەر ئاماژەی شتەكان. كە ئەم دوو ئاستەش جیا دەكەمەوە دەزانم دوو جۆر دەق جیا دەكەمەوە دەقی ڕووكەش و دەقی قووڵ، من هیچ مەرجێكم نییە، ئەوە داهێنانە مەرج دادەنێ بۆ دەقەكان نەك من، ئەوە داهێنانە داوای ئەوەمان لێدەكات لە دەقەكانماندا لە ڕەخنەكانماندا قووڵ بڕوانین و قووڵ ئیش بكەین.

ئەوەی ڕووداو پیشانی تۆی دەدات دیوی كردەگی و قەوماوی خۆیەتی، تۆ دەبێ لەوێوە شتی ناوەكی بدۆزیتەوە، بۆ نموونە نووسەرێكی كورد دەبینی ڕۆمانێك لەسەر تراژیدیاكانی كورد دەنووسێت، دێت ڕۆمانەكەی پڕ دەكات لە شەهید و دیل و منداڵی برسی و بێوەژن و…تاد،

كەواتە لەم چوارچێوە فراوانەدا قسەكردن لەسەر ئەوەی ڕووداو لە پێشە یان نووسین، دەبێتە دەرەنجامێكی ڕاستەوخۆی ئەو پرسیارەی ئایا ڕووداو چییە؟ ئایا ڕووداو جەوهەر و مانایە یان قەوماوێكی مێژووییە و دەبێ بە هەموو وردەكارییەكانییەوە بیخەینە ناو ڕۆمانەكانەوە؟ باشە ئەگەر ڕووداو نەما چی بكەین؟ من پێشتر باسی ئاماژەم كرد مەبەستم بوو بڵێم تۆ لە ڕووداوەكانەوە ئاماژەی شتەكان وەردەگریت نەك ژمارەی كوژراوەكان و جۆری چەكەكان، ئەوەی ڕووداو پیشانی تۆی دەدات دیوی كردەگی و قەوماوی خۆیەتی، تۆ دەبێ لەوێوە شتی ناوەكی بدۆزیتەوە، بۆ نموونە نووسەرێكی كورد دەبینی ڕۆمانێك لەسەر تراژیدیاكانی كورد دەنووسێت، دێت ڕۆمانەكەی پڕ دەكات لە شەهید و دیل و منداڵی برسی و بێوەژن و…تاد، ئەمەی دەیڵێم لە زۆرێكی دەقی كوردیدا هەیە، ئەو ئەگەر پێشوەخت مەودایەكی تراژیدیانە لە دنیابینی و ناخی خۆیدا (وەك نووسەرێك) نەدۆزێتەوە، ئەگەر یەك ڕستەی تراژیدیانەی بینا نەكردبێت چۆن ڕۆمانێكی تراژیدیانەی پێ دەنووسرێت؟ چۆن زمانێك بەرهەم دێنێ بۆ تراژیدیا؟ ئەمە قورسترین شتە. لێرەدا پێم باشە لە ڕوانینی خۆمەوە هەندێ قسە لەسەر تراژیدیا بكەم، چونكە ئەمە مەسەلەیەكە زۆر پەیوەستە بە ئەدەبی كوردیی وەك ئەدەبێك كە هەوڵی داوە تراژیدیای میللەت تەرجەمە بكاتە سەر تراژیدیا لەناو چیرۆك و ڕۆمان و شیعرەكاندا، بە بڕوای من تراژیدیا ڕووداو نییە، ئەگەر ڕووداویش بێت هەموو ئەو فاكتەر و هۆیانە دەشارێتەوە كە دەیخوڵقێنن، تراژیدیا كە دەمانخاتە ناو سەرسامییەكی گەورە بەرامبەر بەوەی كە ڕوودەدات ئیدی ڕووداو وەك قەوماندنێك لەناو مێژوودا دەگۆڕێ بۆ قەوماندنێك لەناو جیهانبینیدا، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ئێمە ئەگەر بتوانین خۆمان لە مەرگەساتەكان دوور بخەینەوە، چۆن لەو ترازانە قورسانە دووركەوینەوە كە مێژوو لەناوەوەماندا دەیقەومێنێ، ئەمە وام لێدەكات بگەمە ئەو خاڵە یەكلاكەرەوەیەی كە دەكەوێتە نێوان ڕووداوی مێژوویی و ڕووداوی ناوەكیی، لێرەشەوە دەڵێم بیناكردنی تراژیدیا لە نووسیندا مەحاڵە تەنیا ئەوكاتەی كە نووسەر دەسبەرداری كارەساتی دەرەكیی بووبێت و گەیشتبێتە ئەو خاڵەی ئیدی نەتوانێ بگەڕێتەوە بۆ مێژوو، لەبەرئەوەی لە نووسیندا ڕووداوی تراژیدی گرنگ نییە، بەڵكو جیهانبینی تراژیدی دەبێتە بنەمای نووسین.

كاتێك مێژوونووسێك دێت بە عەقڵێكی مەنتیقی و بابەتیانە گشت هۆیە سەرەكی و لاوەكییەكانی كارەساتێكی مێژوومان بۆ تەفسیر دەكات، ڕەنگە پاساویشی بۆ بهێنێتەوە، لەو كاتەدا ئەدەبی تراژیدی دێت هەموو هۆ و پاساوە مێژوویی و مەنتیقییەكان دەسڕێتەوە، جیهانبینی تراژیدی لە ساتی پشت كردن لە مەنتیقی مێژوودا دێتەدی، چونكە تراژیدیا پەشیمان بوونەوەیەكی گەورەیە لە مێژوو. پێش جهانبینی تراژیدیی، مێژوو بەپێی یاسا و ڕێسا سارد و بێ هەستەكان بەڕێوە دەچێت و هێزێكی زەمەنی قۆناغەكان دەگۆڕێت و بەگوێرەی مەنتیقی گۆڕان دیاردەكان ئامادە دەكا، بەڵام ڕوانینی تراژیدییانە ئەو كاتە خۆی بینا دەكا كە بتوانێ لەناو پەشیمانییەكی گەورەدا وێنەیەكی تر و جهانێكی تر بینا بكا، ڕوانینی تراژیدیانە پەشیمان بوونەوەیە لە مێژوو، ئینجا پەشیمان بوونەوەیە لە (بوون).

كێشەی نووسینی كوردی ئەوەیە نەیتوانیوە ئەو (بوونە) پەشیمانە هەڵگرێت، چونكە نووسینی كوردی هەرگیز ناتوانێ پەشیمان بێتەوە، ئەسڵەن ناتوانێ لە فەلسەفەی پەشیمانییەوە دەست پێ بكات، كەچی تراژیدیا سەرەتای پەككەوتنی یاساكانی مێژووە، سەرەتای پەشیمان بوونەوەیە لە لۆژیكی جیهان.

بەڕای من نووسەر دەبێ ئەو ئاستە بدۆزیتەوە كە تەعبیر و دەلالەتەكانی خۆی لێوەی نەقڵ دەكات، دەبێ نووسەر حەقیقەتی خۆی دۆزیبێتەوە ئینجا بەپێی ئەو حەقیقەتە تایبەتییە بێت كەناڵێك بۆ نووسین بكاتەوە و ئیش لەسەر شتەكان بكات.

ڕووداو گەورە بێ یان بچووك تراژیدی بێ یان ئاسایی بێ، پێویستە نووسەر داگیر نەكات و دەنگی نەخنكێنێ، نووسەر دەبێ دەلالەتەكانی خۆی، بە دەلالەتی دیاردە و شتەكان دەوڵەمەند بكا و لە نووسیندا جێگەیان بۆ بكاتەوە.

ئەوەی تۆ تەئكیدی لێ دەكەی كە لە ڕۆمانە ئیبداعییەكانی جیهاندا ڕووداو هەیە ڕۆمانی دروست كردووە. لە ڕاستیدا من ناتوانم بڵێم وانییە، بەڵام ئەگەر بشڵێم وایە بەدحاڵیبوونێكی زۆر لە بابەت و قسەكانمدا دروست دەكەم، ئەگەر هەندێ لەم خاڵە ورد بینەوە دەگەینە ئەوەی ڕووداو ڕۆمان دروست ناكات، بەڵكو دەكرێ ڕووداو لە پشتی ڕۆمانەوە بووەستێ، نووسەر خۆی ڕۆمان دروست دەكا. لە باشترین حاڵەتدا ڕۆماننووس جێكەوت و كاریگەریی مەعنەوی و ئینسانیانەی ڕووداو هەڵدەگرێ كە ڕەنگە خودی ڕووداوەكە لە ڕۆمانەكەدا فەرامۆش بكات و بیكاتە دەرەوەی دەقەكەیەوە، بەڵام دەتوانێ پابەندی ئاماژەكانی ڕووداو بێت. ئەوەی من تەئكیدی لێ دەكەم ئەوەیە ڕووداو گەورە بێ یان بچووك تراژیدی بێ یان ئاسایی بێ، پێویستە نووسەر داگیر نەكات و دەنگی نەخنكێنێ، نووسەر دەبێ دەلالەتەكانی خۆی، بە دەلالەتی دیاردە و شتەكان دەوڵەمەند بكا و لە نووسیندا جێگەیان بۆ بكاتەوە.

خاڵێكی تری قسەكردنم ئەوەیە كە تۆ چیرۆك یان ڕۆمان دەنووسیت هەر دەبێ ڕووداو بینا بكەیت، چونكە گێڕانەوە بێ ڕووداو مومكین نابێت، ئەمە بەڵگەنەویستە كە چیرۆك و ڕۆمان بە پلەی یەكەم بە بونیادی گێڕانەوەوە دەناسرێنەوەو دەخوێنرێنەوە. هەندێ لە بیرمەندان زیاتر دەڕۆن و پێیان وایە گێڕانەوە پاڵنەرێكی گەورەی مێژووە و میللەتانیش خۆیان گێڕانەوەن، پرۆژەی گەورە و شۆڕشە گەورەكان گێڕانەوەن، ئەوەیان بابەتێكی ترە، بەڵام سەبارەت بە گێڕانەوەی ڕووداو لە دەقدا من قەناعەتم وایە گێڕانەوە لە بنەڕەتدا دوو سەرچاوەی هەیە لە دەقدا تێكەڵ دەبن، سەرچاوەی یەكەم سەرچاوەیەكی نادیارە دەكەوێتە دەرەوەی دەقەوە، ڕەنگە ئەم سەرچاوە نادیارە ڕووداوێكی بچووك یان گەورەیشی تێدا بێت، بەڵام ئەم ڕووداوە بە هەندێ دەلالەت و وێنەوە دێتە مەتنی گێڕانەوەوە نەك بە تێكڕای ڕووداوەكەوە، بەشێكی گرنگ و پرشنگداری ڕووداوەكە لەژێر و لەناواخنی گێڕانەوەدا دەجووڵێتەوە. سەرچاوەی دووەمی گێڕانەوە سەرچاوەیەكی بەرچاو و ڕاستەوخۆیە كە دەكەوێتە ناو زمانی نووسەر خۆیەوە. بەبڕوای من ئەمەیان چاوگی سەرەكیی گێڕانەوەیە. زمانی نووسەر، شێوازی گێڕانەوە، جۆرەكانی گێڕانەوە و تەكنیكەكانی…. ئەمانە هەموو سەر بە چاوگی سەرەكین كە گێڕانەوەی نووسەر خۆیەتی. لێرەشەوە گێڕانەوەی بەرز و هونەرییانە بەوە جیا ناكرێتەوە ڕووداوەكانی چین و لە كوێ ڕوودەدەن، لە گێڕانەوەی هونەرییانەدا تۆ ناتوانیت ئیستاتیكای ڕووداو لە ئیستاتیكای گێڕانەوە جیا بكەیتەوە. ئەمەش ئەو حاڵەتەیە كە گێڕانەوە تیایدا دەبێ بە ڕووداوێكی ئیستاتیكی لە چوارچێوەی نووسیندا. لە ڕۆمانی چاكدا نابێ یەك ڕووداو یان یەك دیاردە ببینرێت، بەڵكو شتەكان بە تێكڕایی لەناو ئەو گێڕانەوەیەدا دێن و دەچن كە لەناو زمانی نووسەرەوە هەڵدەقوڵێت. من قەناعەتم وایە گێڕانەوە لە ئەدەبدا نەقڵ كردنی ڕووداوی دەرەوە نییە (ئەگەرچی ڕەنگە لە دوورەوە كار لە ئەدەب بكا)، بەڵكو گێڕانەوە داڕشتنەوەی هەیكەلی ڕووداوە لەناو زماندا، ئەوەیشی گرنگە لێرەدا شێوازی كاركردنی گێڕانەوەیە لەگەڵ ڕەگەزەكانی تردا. گێڕانەوە دەتوانێ هەموو لۆژیكەكانی واقیع قڵپ بكاتەوە و ڕووداوەكانی مێژوو پێچەوانە بكاتەوە و ڕووداوێكی نوێ بنیات بنێ، گێڕانەوە لەوكاتەدا جوان دەبێ كە پاساوی خۆی لە خۆیدا بێ نەك لە دەرەوە و لەناو ڕووداوە دوورەكانی مێژوودا.

لێرەدا نامەوێ وا تێبگەن من لەو كەسانەم كە ڕقیان لە ڕووداوی ناو ڕۆمان و چیرۆكەكانە، بە پێچەوانەوە… من دەڵێم گێڕانەوە و ڕووداو نابێ جیا بكرێنەوە.. لەو ماوەیەدا چەند دەقێكی كوردیم خوێندەوە بەناوی تازەگەرییەوە هیچ خێرێكیان لە خۆیاندا نەهێشتبوو، لەم سەری دەقەوە بۆ ئەو سەری دەق نە چیرۆك دیار بوو نە مانا نە ئیستاتیكای زمان، تەنیا هەندێ وێنەی پچڕ پچڕی لێكترازاو خرابوونە پاڵ یەكدی. من دژی ئەو ڕایەی تۆ نیم كە لە پرسیارەكەتدا دەڵێیت گرنگ ئەوەیە داهێنەرێك بتوانێ دەقێكی هونەریی ڕۆمان لە ئاستێكی بەرزدا خەلق بكات كە لەناو گێڕانەوەدا (زمان) و (خەیاڵ) دەبنە دوو هێزی گرنگ بۆ ڕۆماننووس. ئەوەی من لەو نووسینەدا لەسەری وەستاوم كە تۆ ئاماژەت بۆ كردووە سەبارەت بە ڕۆمانی كوردی مەسەلەی نەبوونی (خەیاڵ)ێكە بۆ داڕشتنەوەی شتەكان لەڕێگەی گێڕانەوەیەكی هونەرییانەی بەرزەوە. من بڕوام وایە گێڕانەوەی گەورە پێویستی بە فێڵبازێكی گەورەیە بتوانێت وەهمەكانت بۆ بكات بە ڕاست و ڕاستەكانت بۆ بكات بە وەهم. لە ئاستی گێڕەوەیەكی شەیتانی وەك (بۆرخیس) سەرسام دەبم كە بە زمانێكی سادە هەندێ ڕووداوی ئاساییت بۆ دەگێڕێتەوە، بەڵام دەتوانێ شتەكانت لا قڵپ بكاتەوە بەوەی بە هێزی خەیاڵ دەگێڕێتەوە و بە شێوازی حیكایەتیش دەگێڕیتەوە، تۆ نازانیت ئەو ڕووداوەی ئەو دەیگێڕێتەوە ڕاستە یان نا، كەچی نووسەرانی كورد كە دەگێڕنەوە هەوڵ دەدەن بە هەموو توانایەكیانەوە وات لێبكەن بڕوا بە گێڕانەوەكەیان بكەیت، تۆ بڕوانە بەشێكی چیرۆك و ڕۆمانی كوردی دەیانەوێ ڕاستی و دروستی ڕووداو بسەلمێنن بێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بن كە پرۆسەی گێڕانەوە چالاكییەكی سەیرە لەنێوان وەهم و حەقیقەتدا.

بەشێكی چیرۆك و ڕۆمانی كوردی دەیانەوێ ڕاستی و دروستی ڕووداو بسەلمێنن بێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بن كە پرۆسەی گێڕانەوە چالاكییەكی سەیرە لەنێوان وەهم و حەقیقەتدا.

بەشێكی زۆری چیرۆكنووس و ڕۆماننووسانی كورد زەندەقیان لە گێڕانەوە چووە و بە عەیبێكی گەورەی دەزانن، بەڵگەشم ئەوەیە بەشێكی زۆری دەقی چیرۆك و ڕۆمان لە كوردیدا بە گێڕانەوەیەكی سست بەڕێوەچوون، كاری زمان لەو دەقانەدا تەنیا وەسف كردن و نیشاندانەوەی دیمەنی شار و كۆڵان و گوند و چیاكان بووە،

مادەم قسە، لەسەر چیرۆك و ڕۆمانە، حەز ئەكەم ئەگەر بەكورتیش بێت هەندێ شت لەسەر ئەم مەسەلەیە بڵێم بە دیوە كوردییەكەیدا، دەبێ ئەوە ڕوون بكەینەوە كە پێی دەوترێ (گێڕانەوە). ڕاستەوخۆ دەڵێم گێڕانەوە بە ڕواڵەت گێڕانەوەی ڕووداوە، بەڵام ئەسڵەن گێڕانەوە وزەیەكی گەورەیە بۆ بەرجەستەكردنی ئاراستەی بابەتێك لە بابەتەكان لەناو كاتدا، یان هێنانەوەی ڕووداوێك و خەلق كردنی زمانێك بۆ بڕینی دیوارە ئەستوورەكانی هەمان ڕووداو یان دۆزینەوەی شتێك و دروستكردنی ڕەهەندێك بۆ هەمان شت بە زمان.. تاد، بەڵام گێڕانەوە لای من وەرگرتنی ئیحایەكی گەورەیە لە شتەكانەوە، گەورە بن یان نا ئەمە گرنگ نییە، ئەوەی دەوری دەبێ لە گێڕانەوەدا ئیحای گێڕانەوەیە نەك بابەتی گێڕانەوە. گێڕانەوە ڕۆشن كردنەوەی ڕووداو نییە بە تەنیا، بەڵكو هەوڵێكی بەردەوامی زمانیشە بۆ گەیشتن بە جەوهەر.

بە قەناعەتەوە دەڵێم بەشێكی زۆری چیرۆكنووس و ڕۆماننووسانی كورد زەندەقیان لە گێڕانەوە چووە و بە عەیبێكی گەورەی دەزانن، بەڵگەشم ئەوەیە بەشێكی زۆری دەقی چیرۆك و ڕۆمان لە كوردیدا بە گێڕانەوەیەكی سست بەڕێوەچوون، كاری زمان لەو دەقانەدا تەنیا وەسف كردن و نیشاندانەوەی دیمەنی شار و كۆڵان و گوند و چیاكان بووە، لەباری مرۆییشدا دیسان نیشاندانەوەی جووڵەی دەرەكی كارەكتەرەكان بووە، ئەم میكانیزمەی دەقی كوردی زۆرجار بەوە لێكدراوەتەوە كە تەكنیك و گۆڕینی كەرەستە كۆنەكانە بە شتی تازە و نوێ، ڕەنگە ئەم تەفسیرە تا سنوورێكی دیاریكراو ڕاست بێت، بەڵام لە پشتی ئەو سنوورەوە دەبێ تەفسیرێكی تر بدۆزینەوە بۆ ئەم پرسیارە: نووسەری كورد بۆچی لە گێڕانەوە دەترسێت؟ هۆی ترسەكەی فاكتەرێكی تەكنیكییە یان هۆیەكی گەورەتر لە ئارادایە كە لێناگەڕێت چیرۆك و ڕۆمانی كوردی ئازادبن لە كاتێكدا ئەمڕۆ شیعر و قەسیدە كورت و درێژەكانیش وزەیەكی گێڕانەوەی ناوەكی دەیانجووڵێنێ و وێنەی شیعری و دەلالەتی شیعرییان پێ بینا دەكات.

لای من ئەم پرسیارە بە ئاسانی لێرەدا وەڵام نادرێتەوە، بەڵام لە نووسینی تردا ئیشی لەسەر دەكەم. زۆربەی ئەم وەڵامانەی لەم پرسیارانەشدا هاتوون، ئەسڵەن پرۆژەی نووسینن لای من تا ئێستا ماونەتەوە.

بۆچی نووسەری كورد لە گێڕانەوە دەترسێت؟ ئەمە پرسیارێكە لەناو پرسیارێكی تردا كە نووسەری كورد ئاراستەی خۆی دەكات: من چی بگێڕمەوە؟ منی كورد چۆن دنیا بخەمە سەر ئیقاعی گێڕانەوەكانی خۆم؟ لەم پرسیارانەوە كە پرسیاری گێڕانەوەی كوردیین، دەچمە سەر ئەوەی دنیا وەسف دەكات و ئەوەی دنیا دەگێڕێتەوە. گەورەترین جیاوازیی زمانی گوتن دەكەوێتە بەینی ئەوانەی دنیا دەگێڕنەوە، پاشان خەڵكی تر دێن ئەو دنیایە وەسف دەكەنەوە، وەسف كردنی دنیا ڕاوەستانە بەرامبەر دنیا لە كاتێكا گێڕانەوە دۆزینەوەی قووڵایی مێژوویی و زەمەنییە. من بڕوام وایە گێڕانەوەی كوردی نازانێت چی بكات بۆیە خۆی بە وەسفەوە خەریك ئەكات. گێڕانەوەی كوردی هێندە قورسە كە دەبێ گێڕەوەیەكی تر لە خۆیدا بدۆزێتەوە، ئەم گێڕەوەیە دەبێ حەقیقەتی گێڕانەوەی كوردی لەناو گێڕانەوەكانی تر دەربێنێ. ئەوەی دەیڵێم تەنیا ڕزگاركردنی گێڕانەوەی كوردی نییە لە گێڕانەوەكانی تر، بەڵكو بە پلەی یەكەم خەڵق كردنی گێڕەوەیەكی ترە لەناو زمانی كوردی خۆیدا، لەناو چیرۆك و ڕۆمانی كوردی خۆیدا. ئەمەی دەیڵێم گەڕانەوەی ویژدانی گێڕانەوەی كوردییە بۆ ئەو قسە و ئاخاوتنانەی دەبێ بكرێن.