كێشەی حەقیقەت لای ژیل دۆلوز
“ڕاستی و دروستی ڕەگەزی بیركردنەوە نییە”
ژیل دۆلوز
چەمكی حەقیقەت نیشانەیەكی ناسینەوە نییە، نیشانەیەک نییە بۆ ناسینەوە لە فەلسەفەی ژیل دۆلوزدا. دۆلوز لە میانەی كاركردنیدا بە شێوەیەكی گشتی و، لەناو پرۆژەكەیدا سەبارەت بە نیتچە، هاوڕێ لەگەڵ لە سەر وەستان و هەڵوەستەکردنەکانی لە سەر نیتچە و، سەبارەت بە هەڵوەشانەوەی زمانەوانی چەمكی نیتچەیی بەر “حەقیقەت” كەوتووە.
هەر لێرەوە هەوڵی شوێنگرتنەوەی پرسی چەمكی حەقیقەت دەدەین بە پەیوەند بە نیشانەوە و لە میانەی پەیوەندی ئەم چەمكە بە نیشانەوە. ئەگەر بیركردنەوە وەرگیراو بێت وەك كاری بڕیاردانێك كە تێدا ئەو سوژەیەی وەریگرتووە بە “بە پێوە ماوەتەوە و بە فەرمانڕەوا ماوەتەوە، ئەگەر ئێمە ئەو بیركردنەوەیە هەڵدەبژێرین كە بیری لێ دەكەینەوە، ئەگەر ئێمە ویستی ئەوەمان هەبێت، یان پێمان خۆشە و خۆشەویستیمان بۆ بیركردنەوە هەیە و خۆشمان دەوێت-واتە ناسینی-، لەبەر هەموو ئەمانە، ئارەزووی ناسین و ئارەزوومان بۆ مەعریفە و حەقیقەت، ئێمە لەناو بیركردنەوەدا ئاراستە دەكات و بەو لایەدا دەمانبات كە ویستی لە سەریەتی. بیركردنەوە هەرگیز ناتوانرێت وەربگیرێت تەنیا بەو شێوەیە نەبێت كە بەرهەم و بەهەمهێنراوی ئیرادەیەكە. بیركردنەوە لە ڕێگەی خۆیەوە ناڕوات، بیركردنەوە بە پێچەوانەوەیە. بۆچی بیركردنەوە وەك ئەوەی هەیە بە دوای حەقیقەتدا دەگەڕێت؟ چونكە بە شێوەیەكی ماتریاڵی و بەرجەستەکراوی حەقیقەتمان دەوێت، ویستی حەقیقەتمان هەیە. تەنیا ئەوەندە بەسە كە بە ڕاستی بیر بكەینەوە بۆ ئەوەی لەگەڵ حەقیقەتدا بیر بكەینەوە. لە سەردەمی پێش-مۆدێرندا، حەقیقەت بەشێكی دانەبڕا و پەیوەندیدار بوو بە ستراكتورێكی دەرەكی لە بیركردنەوەوە، بە بونیادێكی دەرەوەی بیركردنەوەوە؛ بۆیە هەلەمەرجەكانی ڕەوایەتی حەقیقەت پەیوەندییەكی بە گێڕانەوە و ناردنەوەی بۆ چركەساتێكی موتەعالییەوە هەبوو و، ماهیەت و شوناسی خۆی لەم ستراكتورەوە وەردەگرت. لە ساتە مۆدیرنەكاندا، لە ڕێگەی بە ناوەوەكردن، بە ناوەکییکردنی ئەم ستراكتورە لە بەرانبەر بیركردنەوەدا وەك سوژەیەك، لەناو خودی خۆیدا هەلومەرجی حەقیقەتی هەڵگرتبوو، خودی بیركردنەوە بوو بە ئەقڵ و ماف و سوژە.
شێوازێكی تر بۆ پرسیاركردن
دەستبەرداربون لە پرسیاری حەقیقەت چییە ؟
پرسیاركردن سەبارەت بە: کێ ئەم پرسیارە دەكات “پرسیاری حەقیقەت”، کێش بە دوای حەقیقەتدا دەگەرێت؟[1]
چۆن ئەم ئیشكال و گیروکرفتە بە پرس بهێنین؟ یاخود ئەم كێشەیە بكەین بە گیروگرفت و پرۆبلیماتیک؟ گیروگرفتی نێوان حەقیقەت و پرسیاری چۆنیەتی ناچاربوون بە بیركردنەوە؟ پێش هەر شتێك، پێوستە ئەوە بە هەند وەرگرین كە؛ دۆلوز هەرگیز بەم شێوەیە “حەقیەت چییە؟” پرسیاری نەكردووە، بەڵكوو لە شوێنكەوتن و لە شوێن پێهەڵگرتن و ئیلهام وەرگرتنییەوە لە نیتچە ویستویەتی بزانێت “كێ ئەم پرسیارە دەكات؟”، “كێ بە دوای حەقیقەتدا دەگەرێت؟”، “ئەوەی بە دوای حەقیقەتدا دەگەرێت چی دەوێت؟” وەڵامدانەوەیەكی هایدێگەری بە كۆمەڵێك گۆشەنیگا و تێڕوانین بەم شێوەیە دەكەوێتەوە: “ئەوەی بە دوای حەقیقەتدا دەگەرێت، ئەوەی حەقیقەتی دەوێت، خودی ئیرادەی دەوێت”، بۆ؟
فرانسوا زۆرابیشڤیلی[2] لەناو ئەم كێشەیەدا ڕێنماییمان دەكات، بە بێ ئەوەی ئەو وروژان و لێكەوتەكانی ئەم پرسیارە بشارێتەوە. كاتێك ئەوەمان بە یاد دێنێتەوە لەوەی سەرەتاییترین ئەزموونی بیركردنەوە ئەوەیە كە؛ ئێمە هیچ بژاردەیەك لە بەردەماندا نییە ئەو كاتەی كە ئێمە نامانەوێت و ویستی هەبوونی هەڵبژاردنمان هەبێت و ئێمە ئەو شتە گۆ ناكەین كە دەمانەوێت بە گۆی بهێنین، بیرمەندێک بەختەوەرە ئەو كاتەی هیچ بژاردەیەكی لە بەردەمدا نامێنێت. میتۆدی دراماتیزاسیۆن لە پێش خودی پرۆسەی بە دراماكردنەكە بوونی نییە. ئەگەر میتۆدی دراماتیزاسیۆن پرسیاركردنی “شتێك چییە؟” وەلاوە بنێت و پەراوێزی بخات، ئەوەی لەناو خودی فۆرمی ئەم پرسیار و پرسیاركردنەدایە پێش تۆماركراوەكانی، ئەو پۆتۆنسیالیتە و ئەگەرانەیە كە دەتوانێت وەڵامی پرسیارەكانی لە خۆیدا هەڵگرتبێت: ئێمە دەزانین بە دوای چیدا دەگەڕێین، واتە لەناو ئەم پرسیارەی كە پێشوەخت فۆرمی حەقیقەتی تێدا ڕێكخراوە پێویستە لە سەرمان ئەوە بزانین لە كوێی ئەم پرسیارانەدا: (كێ، چەندێك، چۆن، لە كوێ، کەی) لەناو ئەم پرسیارانەدا بوونی هەیە، ڕەنگە ئەمەش بە سروشتێكی تر بێت.
بەڵام كاتێك دەڵێین پێشوەخت لەناو پرسیاری “حەقیقەت چییە؟“دا حەقیقەت پێشچاوخراوە، حەقیقەتی تێدا هەڵگیراوە، حەقیقەتی تێدا ئاراستەكراوە، بە چ مانا و دەلالەتێك ئەم قسەیە دەكەین؟ دۆلوز[3] زۆر بە باشی توانیبووی نموونەی كانت و ستراكتوری ترانسێندێنتاڵی لا بێت. نەك تەنیا وەك “پێش ئەزموونیی و ئەپێریۆری” چەمكەكان، بەڵكوو فۆرمی ئۆبژێكە كە یەكسانە بە ئێكس. بەو پێیە و بەو وەزیفەیەی كە دەتوانێت خۆی ڕێكبخات وەك ئەگەرێك، وەك پەتایەك، وەك توانایی دەركەوتن و سێنتێزی فاكیولتیە جیاواز و هەمە چەشنەكان. ئەوە بۆ دۆلوز گرنگ بوو کە بە هەموو ئەندازەیەك خاڵ لە سەر پێتەكان دابنێت نەك بە شێوەیەكی فڕوفیڵاوی گەمە بكات. با نموونەیەك وەرگرین؛ كاتێك پرۆفیسۆرێك پرسیارێ دەكات، ئەو چاوەڕوانی وەڵامێكی ورد دەكات، چاوەڕوانی وەڵامێكی ڕاستەقینە دەكات. پرۆفیسۆرەكە خاوەنی مەعریفە و حەقیقەتیشە؛ چونكە پێش هەر شتێك فۆرمی پرسیارەكە دادەڕێژیت بەو پێییەی دەزانێت ئەگەر و شیمانەی وەڵامەكان بۆ ئەم پرسیارە كامانەن، پاشان بەردەوامبوون لە جیاكردنەوەی وەڵامە ڕاست و دروستەكان لە وەڵامە هەڵە و چەوتەكان.
لە مەعریفە و ناسین و زانینی حەقەیقەتدا، یان لە حەقیقەتناسیدا هەموو شتێك (وەرگەڕان و هەڵگەڕانەوەیەكی كوتوپر و لەناكاوە) كە دەبێتە بەرهەمهێنەر و بەرهەمی ئیرادەی گەمەیەك. ویست بۆ حەقیقەت، ویستنی خودی “ویستن”ە، چونكە خواست و داواكارییەك بۆ حەقیقەت خۆی لانادات و، خۆی دوورناخاتەوە و خۆی تێناپەڕێنێت لە “خودی ئیرادە”. ئەگەر پێویست بێت “ئیرادە” هەبێت بۆ نزیكبوونەوە و بە یەكگەیشتنی بە حەقیقەت، ئەگەر ئیرادە هەلومەرجی حەقیقەت خۆی بێت، ئەوا تەنیا ئەوە بەسە كە ئیرادەی حەقیقەتت هەبێت بۆ توانای ناسینی حەقیقەت. بەم شێوەیە حەقیقەت هیچ نییە جگە لە “ناوێكی تری خودی ئیرادەی نەویستراو”. ئەو ئیرادەیەی كە ئیرادەی دەوێت، ستراكتۆرێكی خۆبیركردنەوە نییە، بەڵكوو ئەو ستراكتۆرەی دەبێتە هۆی پەردەهەڵماڵین لە سەر هێزەكان، بە شێوەیەكی بێ پیشینەیی و نەبینراو لەم پەیوەندییەدایە، واتە لەناو مەعریفەی حەقیقەت و ئیرادەدا. هەر لەبەر ئەمەشە کە بۆ دۆلوز پێویست بوو میتۆدێكی نوێ بدۆزێتەوە لەپێناو هەبوونی توانایەك تا ئەو پرسیارە ئاراستە بكات، ئاراستەکردنی پرسیارەکە بە شێوازێكی جیاواز.
پەیوەندی و لینكێك لە نێوان بیركردنەوە و واقیعدا ناچاریی و پێویستە. ئەوەی بیر دەكاتەوە پشت ئەستور نییە بە خۆی و پشت بە خۆی نابەستێت، ئەم ناچارییە، وەك ئەوەی زۆربابیشڤیلی بۆمان باس دەكات و فەلسەفە ناوی دەنێت “حەقیقەت”. بەڵام ئەم ناچارییە تا ئێستاكە خودی بیركردنەوە نییە، ئەمەش لەپێناو خۆ ئاراستەكردنێك لە ڕوووبەڕوی كێشە و پرۆبلیماتیكێكی نوێ كە دۆلوز پێداگیری لە سەر دەكات، پێداگیریی بە مەبەستی جیاكردنەوە و دروستكردنی مەودایەك بۆی، مەودایەک لەگەڵ ئەو پرسیارە سوننەتی و ترادیسۆنی و جەوهەرگەرایە “شتێك چییە؟”. بۆ سوودگەیاندن بە قازانجی پرسیارێكی تری پێدا لەسەرداگیر و جەخت لەسەركراو، پرسیارێکی سەختگیر و سەرسەخت و، دوبارەبووەوە و پەسەندكراو، لەبارەی ناوازەیی و دەگمەنی ئەم پرسە: كێ؟ لە كوێ؟ كەی؟ چۆن؟… هەر لە ڕێگەی ئەم جووڵەوەیە كە لەلایەكەوە دەبێتە هۆی ونبوونی گەرەنتی میتافیزیكیانەی پرسیارەكە و ناچاركردنی بۆ سەرلەنوێ فۆرمیولەبوونەوەی گیروگرفتە داڕێژراوەكە و، داڕشتنەوەكە بە ناچاریی و بە پەیوەستكردنی بە بیركردنەوەوە. ئەمەش لە میانەی كردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئەو هێڵەی دەكەوێتە نێوان ناچاریی و گەردوونیی (هێڵێكی كاراكتەریستیكی دۆكترینەكانی داوەریكردن)، وەك ئەوەی ئێمە بە ڕەمزی و دروشمی دەیبینین لە فۆرمە پێوەری و سیلۆژیستییەكەیدا. بۆ دروستكردنی ناچارییەك لە خودی داڕشتەنەوەكەدا، سەرباری ئەوەی پارادۆكسالە، ناوازەیە. لێرەوە خاڵی پەیوەندی ئەم دوو جووڵەیە لەناو پرۆسە و كردە و ئۆپۆراسیونە دۆلوزییەكەدا دەدۆزرێتەوە. ئەمەش بە پێداگیری لە (دراماتیزەكردنی چەمكی حەقیقەت، بە نموونە و شێوازی كاركردنی نیتچە، بە شێوازی نیتچەیی پرسیارکردن لە حەقیقەت. ئیتر لەمەولا پێویست ناكات ئەو شتەی كە نیشانە و دەلالەت لە حەقیقەت دەكات بە پرسی بهێنین لە چەمكەكەیدا یاخود لە جەوهەریدا، بەڵكوو چی هێزگەلێك، چی ئیرادەیەك ئەم چەمكە وەسف دەكات و ناوی دەنێت؟ بە شێوەیەک كە جیاناكرێتەوە لە دووبارەبوونەوەی و چەندبارەبوونەوەكانی، لە فۆرمە گۆڕدراوەكانی، لە هەمەچەشنیی و فرەییەکان. “پێویستە چەمكی حەقیقەت دراماتیزە بكرێت”.
تا ئەو شوێنەی دەتوانرێت بوترێت كە دیسكۆرسی گەمژە و گێلێك ڕەنگە بە شێوەیەكی ناوەكی حەقیقەتێك پێكبهێنێت. تەواوی كێشەكە بەو شێوەیە دەمێنێتەوە كە نرخ و بەهایەك بدات بە مانا و بەهای ئەم حەقیقەتە. پووچی و بێمانایی ئەم حەقیقەتە، بێسوودی و بێنرخی گواستنەوەی دەبێت بە: دۆخی فیكر و ڕۆح و ئەقڵێكی ملكەچ لە بەرانبەر هێزە پاسیڤ و ئیرتیكاسییەكاندا. بەڵام ئەگەر لە ڕوویەكی ئەكتیڤ و چالاک و کارای بیركردنەوەوە بۆی بگەڕێین، ئەوا دەگەین بە ناچاریی و فشارێك كە دەبێت بە دەستپێك بۆ دەرچوونمان بۆ بیركردنەوەی “بیركردنەوە”.
ئەوە ڕوون و ئاشكرایەكە هەرگیز بیركردنەوە لە ڕێگەی خۆیەوە بیرناكاتەوە، وەك چۆن لە ڕێگەی خۆیەوە ناتوانێت ڕاستی بدۆزێتەوە. حەقیقەتی بیركردنەوەیەك پێویستە ڕاڤەكراو، تەفسیركراو و نرخێنراو بێت لە پاش تێپەڕین و تێپەڕاندنی هێزەكان، تێپەڕاندنی ئەو دەسەڵاتەی دیاریكردووە، تەعریفی كردووە، وەسفی كردووە بۆ بیركردنەوە و، بیركرنەوە بەم شێوەیە بێت تاوەكوو بەو شیوەیەی تر بێت.
پرسیارەكە بۆ دۆلوز بەم شێوەیە دەكەوێتەوە: ئەو هێزانە چین، یان ئەو دەسەڵات و هێزانە چین كە ناچارمان دەكەن بیربكەینەوە و، بۆچی بیربكەینەوە؟ یاخود بۆچی بیركردنەوەیەك ناچار بە بیركردنەوە دەكەین؟
پرسیارەكە بۆ دۆلوز بەم شێوەیە دەكەوێتەوە: ئەو هێزانە چین، یان ئەو دەسەڵات و هێزانە چین كە ناچارمان دەكەن بیربكەینەوە و، بۆچی بیربكەینەوە؟ یاخود بۆچی بیركردنەوەیەك ناچار بە بیركردنەوە دەكەین؟ وەڵامە گشتییەكەی خۆی لەم ڕووە نیتچەییەدا دۆزییەوە، لە كولتووردا وەك پرۆسیسویەكی جۆری و ژێنێریك بۆ ڕاهێنان و پراوەكردن و مومارەسەکردنی هێزەكان لەژێر سایەی هەیمەنەی هێزە ئیرتیكاسی و پاسیڤەكاندا “بیركردنەوە دەبێت بە پاسیڤ و بەرچەكردار، مەترسیدار و جێگەی مەترسی دەبێت،دەبێت بە میانڕەو هەڵكردوو و گونجێنراو، بیركردنەوە دەبێت بە نێچیری تێكەڵەیەك لە هیچ و پوچی و بێمانایی و گەمژەیی”.
بەڵام لە سایەی هێزە ئەكتیڤ و چالاكەكاندا، ئەو كاتەی جەبر و ناچاریی كولتووریی هەڵدەتەكێنێت، بیركردنەوە دەبێت بە چالاك و ئەكتیڤ، هێرشبەر و جەختكەرەوە و پێداگیر، ئەفێرماتیڤ و بەڵێکار، بیركردنەوە دەبێت بە “سەماكارێك”. ئیدیای “ڕووتەختی ئیمانانس بەو تێرمە پڕ نەنگی، چەوتی و كەموكورتییەوە لەمەولا دەرناكەوێت. وە لێرە خۆی وەدەردەنێت: ڕووتەخت و نەخشەی هێزەكان وەك دەرەوەی بیركردنەوەوە هیچ پەیوەندی بەوەوە نامێنێت كە دەردەكەوێت. ئەو خۆلكاندن و دەرگیربوونە بە هێزە ئەكتیڤ و چالاكەكانەوە كە بیركردنەوە دەكات بە فەلسەفە، بەو شێوەیەی فەلسەفە دەبێت بە ڕەخنەیی و مەترسیدار. مەترسی و ترسناك بۆ كێ؟ بۆ ڕۆحی ئارام و جێگیر. بیركردنەوە لە دەرچوون، لە سۆنگەی ئیرادەیەكی باشەوە سەرهەڵنادات، بەڵكوو لە فەزیلەتی ئەو هێزانەی مومارەسەی خۆیان دەكەن بە سەریدا و، ناچاری دەكەن بە بیركردنەوە. بەم شێوەیە حەقیقەت جەوهەر و ماهییەتێكی نەگۆڕی نییە. حەقیقەت لە پەیوەندی هێزەكاندا فۆرمیولە دەبێت. حەقیقەت دراوێكە لە ئەنجامی ئیرادەی ویستن و ئیرادەی هێزەكانەوە دەخولقێت. ئیرادەی حەقیقەت جگە لە ئیرادەی دەسەڵات، شتێکی تر نییە.
[1] “Qui pose cette question?٫et qui cherche la vérité?
[2] François Zourabichvili, Deleuze. Une philosophie de l’événement, Paris,
[3] Gilles Deleuze, Nietzsche et la philosophie