یەكەم

‎٢٤ -٦- ١٩٨٤

‎ئازیز كونیچی ئونۆ

‎ئێوە داوام لێدەكەن كە چۆن فێلیكس گواتاری و من یەكترمان بێنی و چاومان بە یەك كەوت، چۆن پێكەوە كارمان كرد. من دەتوانم تەنیا ڕا و سەرنجی خۆمتان بدەمێ، ڕەنگە ڕای فێلیكس جیاواز بێت. بەلام ئەوەی كە لێی دڵنیام: فۆرمیول و شكڵ و چیرۆكێكی گشتی نەبوو بۆ پێكەوە كاركردنمان. لە پاش ساڵی ١٩٦٨ لە فەرەنسا ئێمە یەكترمان نەدەناسی، هاوڕێیەكی هاوبەشی هەردووكمان پێی خۆشبوو، دەیویست ئێمە یەكتر بناسین. لە یەكەمین یەكتربینینماندا كەسمان هیچمان نەبوو بۆ یەكتر. فێلیكس هەمیشە خاوەنی كۆمەڵێك ڕەهەندی زۆر و جیاواز بوو، خاوەنی كۆمەڵێك چالاكی زۆر،  له بواری پزیشكی دەروونیدا، چالاكییە ساسییەكان، كاری گروپی. ئەو ئەستێرەی ناو گروپ بوو. ئێمە وا باشترە وەك دەریایەك بیبینین و بەراوردی بكەین: هەمیشە ئامادە و ساز لە دەركەوتندا، پرشنگدانەوە و بریقدانەوە و ڕۆشنایی لە هەموو كاتێكدا. دەیتوانی لە چالاكییەكەوە بۆ چالاكییەكی دیكە باز بدات. ئەو كەم دەخەوت، زۆر دەگەڕا و سەفەری زۆر دەكرد، هەرگیز نەدەوەستا، هەرگیز ماندوو نەبوو، نەدەپچڕا. كۆمەڵێك خێرایی سەرسوڕهێنەر و ناسروشتی هەبوو. بەڵام من وەك تاشە بەردێك وابووم، وەك گردێكی نەجوڵاو: زۆر كەم دەجوڵام، بێتوانا لەوەی بتوانم دوو پرۆژە پێكەوە و لە یەككاتدا ئەنجام بدەم. ئیدیاكانی من كۆمەڵێك ئیدیای جێگیر بوون، كۆمەڵێك جوڵەی دەگمەن كە زیاتر ناوەكی بوون. پێم خۆشە بە تەنیا بنووسم، حەز ناكەم زۆر قسە بكەم، حەزم لە قسەكردن نییە تەنیا لە كۆرس و دەرسگوتارەكاندا نەبێت. ئەو كاتەی قسەكردن ملكەچە بۆ شتێكی دیكە. فێلیكس، تەنیا لە بینین و تەماشاكردنێكی نزیكەوە دەتزانی چەند تەنیایە. لە نێوان دوو چالاكیدا، لەناو كۆمەڵێك خەڵكی زۆردا دەیتوانی لە تەنیاییدا نغرۆ ببێت، لەناكاو ون دەبوو بۆ پیانۆژەنین، بۆ خوێندنەوە، بۆ نووسین. من زۆر بە دەگمەن چاوم بە مرۆڤێك كەوتووە كە هێندە داهێنەر بێت، كە بەرهەمهێنەری ئەو هەموو ئیدیایە بێت، ئەو هەرگیز نەدەوەستا لەوەی پاڵیان پیوە بنێت، بیانگۆڕێت، بیانگەڕێنێتەوە، فیگیورەكانیان بگۆڕێت. وەك چۆن زۆر بە توانا و زۆر لێهاتبوو كە گرنگیشیان پی نەدات و پشتگوێیان بخات، یان لە بیریان بكات بۆ ئەوەی باشتر بە دەستیان بێنێتەوە، بۆ ئەوەی باشتر بیانخولقێنێتەوە و سەرلە نوێ پەرش و بڵاویان بكاتەوە. ئیدیاكانی فێلیكس كۆمەڵێك دیزاین و ڕەسمكردن بوون، كۆمەڵێك نەخشە بوون. سەبارەت بە من، ئەوەی بۆ من گرنگ بوو، ئەوەی گرنگیم پێدەدا و بە هەندم وەردەگرت “چەمكەكان” بوو. وای دەبینم چەمكەكان بوونێكی تایبەتیان هەیە، چەمكەكان جوڵاون و دەجوڵێن. كۆمەڵێك مەخلوق و خولقێنراو و دروستكراوی نەبینراون. بەڵام ئەوان پێویستیان بو خولقاندن و داهێنان و دروستكردنە.. فەلسەفە بۆ من هونەرێكی داهێنانە. بە هەمان شێوەی هونەر و وێنەكردن. فەلسەفە چەمك دەخولقێنێت، چەمك دادەهێنێت، كۆمەڵێك گشتاندن و گشتگیریی نین، وەك چۆن كۆمەڵێك حەقیقەتیش نین. زیاتر نەزمی دانسقە و دەگمەنن، نەزمی تازەیی و گرنگین. چەمكەكان دانەبڕاو و جیانەكراوەن لە كاریگەریی و پاشماوە و جێكەوت، جیاكراوە و جیابووەوە نین لە ڕاستییەكان. واتە كۆمەڵێك كاریگەریی و ڕاستی و دەسەڵاتی بەهێز كە بە سەر ژیانمانەوەن و، هەروەها كۆمەڵێك دەرككردن و پەیبردن و ڕێوشوێن، واتە شێوازێكی نوێی بینین و وەرگرتن و پەیبردن و دەرككردن، كە ئێمە لە ڕێگەیانەوە هەناسە دەدەین و لە ڕێگەیانەوە نیگا دەكەین… لە نێوان نەخشەكانی فێلیكس و چەمكەكانی مندا بە یەكداچوونێك هەبوو. پێمان خۆش بوو پێكەوە كار بكەین. بەڵام نەماندەزانی چۆن. زۆر دەمانخوێندەوە، لە ئیتنۆلۆژیا، لە ئابووری، لە زمانەوانی، ئەمانە كۆمەڵێك ماتریال بوون، من كاریگەر بووم بەوەی فێلیكس دەیهاوێشت، گرنگی پێدراو لەلایەن كۆمەڵێك ترپەی فەلسەفییەوە، كە من هەوڵی ئەنجامدانیم دەدا. بەو خێراییە، بۆ كتێبی ئەنتی-ئۆدیپ، ئێمە دەمانزانی كە دەمانەوێت چی بڵێین: پێشكەشكردن بەرچاوخستنێكی نوێی “نەست و نائاگایی” وەك ماكینەیەك، وەك كارگەیەك، چەمكاندنێكی نوێی وڕێنەكردن، پەراوێز بوو لەناو دونیای مێژووییدا، لەناو دونیای سیاسیی و كۆمەڵایەتیدا. بەڵام چۆن ئەنجامێ بدەین؟ ئێمە له ڕێگەی نامەی درێژەوە دەستمان پێكرد، كۆمەڵێك نامەی ناڕێكخراو و پەرشوبڵاو، نامەی ناتەواو. پاشان دانیشتن و كۆبوونەوە پێكەوە دوو بە دوو، ڕۆژانێكی زۆر، هەفتەگەلێكی زۆر. تۆ لەمە تێدەگەیت؟ ئەم كارە زۆر ماندووكەرە، ئێمە هەمیشە پێدەكەنین، هەر كەسە و لای خۆیەوە، پنتێك یان پنتێكی دیكەمان فراوان دەكرد و گەشەمان پێ دەدا، بە كۆمەڵێك ئاراستەی جیاواز، نووسینەكانمان تێكەڵ دەكرد، ئێمە وشەمان دەخولقاند هەر كاتێك پێویستیمان پێی  هەبوایە. كتێب هەندێك جار ناوكۆیی توند و بەهێز لە خۆی دەگرێت بە شێوەیەك خۆی ڕوون دەكاتەوە نە لە ڕێگەی ئەمەوە و نە لە ڕێگەی ئەوەوە دێت. ئەوەی جیاوازی نێوانمان بوو زیاتر خزمەتی پێدەكردین. هەرگیز و بە هیچ شێوەیەك ئێمە یەك ڕیتممان نەبوو. فێلیكس گازەندەی دەكردم بۆ ئەوەی بە خێرایی و كتوپڕ پەرچەكردار نەنوێنم بەرانبەر ئەو نامانەی بۆی دەناردم. ئەمەش ئەو شتە بوو كە لەو كاتەدا نەمبوو. من درەنگتر توانیم بە كاری بێنم و خزمەتم پێبكات، مانگێگ یان دوو مانگی پاشتر. ئەو كاتەی فێلیكس لە دەرەوە بوو، لە شوێنێكی دیكە بوو. لە دانیشتن و چاوپێكەوتنەكەماندا هەرگیز پێكەوە قسەمان نەدەكرد: یەكێكمان قسەی دەكرد و ئەوی دیكەمان گوێی دەگرت. من هەرگیز وازم لە فێلیكس نەدەهێنا، بەڵام فێلیكس شوێنم دەكەوت تەنانەت ئەو كاتەشی كە زیاترم نەدەتوانی، وردە وردە و لە سەرخۆ چەمكێك بوونێكی سەربەخۆ و ئۆتۆنۆمی وەردەگرت. ئێمە بەردەوام دەبووین لە تێگەیشتنی چەمكێك بە شێوازی جیاواز (بۆ نموونە ئێمە هەرگیز یەك تێگەیشتنمان بۆ جەستە بێ ئۆرگانەكان نەبوو).

بۆ من فێلیكس پرشنگدانەوەیەكی ڕاستەقینەی هەبوو، منیش جۆرێك لە سەیوان و چەترێك، لە زەویدا وەرم دەگرتەوە بۆ ئەوەی بە شێوازێكی دیكە پێكەوەی بلكێنمەوە، بەڵام فێلیكس وەریدەگرتەوە..

‎هەرگیز وەك یەكیی و چوون یەكیی لە كارەكانی هەردووكماندا نەبووە، بەڵكوو فرەیی و هەمەجۆری، كەڵەكەبوونێك پارچەپارچەبوون، ڕیزۆمێك. دەتوانم بڵێم چی لە پشتەوە و ئەسڵی تێمێك یان تێگەیەكدا هەبوو: لای من، بۆ من فێلیكس پرشنگدانەوەیەكی ڕاستەقینەی هەبوو، منیش جۆرێك لە سەیوان و چەترێك، لە زەویدا وەرم دەگرتەوە بۆ ئەوەی بە شێوازێكی دیكە پێكەوەی بلكێنمەوە، بەڵام فێلیكس وەریدەگرتەوە.. هتد. بەمشێوەیە ئێمە گەشەمان كرد و دەچووینە پێشەوە. بۆ كتێبی هەزار ڕووتەخت، ئەمەشیان دیسانەوە جیاواز بوو، پێكهاتەی ئەم كتێبە زیاتر ئاڵۆزە، زیاتر جیاوازە، لەو بوارانەی لێكۆڵینەوەیان لەبارەیانەوە كراوە. بەڵام ئێمە كۆمەڵە نەریتێكمان دەسكەوت بوو كە چۆن یەكێكمان دەتوانێت بێت و ئەوی دیكەمان چۆن دەتوانێت بڕوات. گفتوگۆ و قسە و باسەكانمان زیاتر و زیاتر بڕین و خستنەسەری لە خۆ دەگرت و زیاتر بوو. ئێمە توانیمان شێوازی جیاواز و زۆریی سەدا و دەنگدانەوەی زیاترمان هەبێت، نەك تەنیا لە نێوان خۆماندا، بەڵكوو لەو مەیدانانەشدا كە ئێمە پێیدا تێدەپەڕین. باشترین چركەساتەكانی ئەم كتێبە، ئەو كاتەی ئەنجامان دەدا، ئەمە بوو: مۆزیك بوو، ماكینەی جەنگ، كۆچەرییەكان،  بوون بە ئاژەڵ. لەوێدا لەژێر ترپە و پاڵنەری فێلیكسدا هەستم بەو هەرێم و قەڵەمڕەوی نادیار و نەناسراوە دەكرد كە چەمكە نامۆ و بێگانەكان تێیدا دەژین. ئەو كتێبیك بوو بەختەوەری كردم، بۆ من هەرگیز ناتوانم جێی بهێڵم، ونی بكەم، بێ هیچ غرورێك. من قسە لەبارەی خۆمەوە دەكەم، بۆ خۆم قسە دەكەم، نەك بۆ خوێنەر. دواتر، فێلیكس و من ئاڕەزووی ئەوەمان هەبوو هەر كەس لە ئێمە لەلای خۆیەوە كار بكات بۆ پشوودان و هەناسە وەرگرتنەوە. بەڵام من بڕوام بە شتێك بوو، ئێمە كاری نوێمان دەبێت. بەڵێ بەمشێوەیە بوو ئازیز ئونۆ، ئومێدەوارم وەڵامی بەشێك لە پرسیارەكانتم دابێتەوە.

‎ئێوە باش بن.

‎دووەم

‎بۆ فێلیكس

‎تاوەكوو كۆتایی، كاری من لەگەڵ فێلیكسدا بۆ من سەرچاوەی كەشفكردن و شادی و خۆشی بوو. من نامەوێت لەبارەی ئەو كارانەوە قسە بكەم كە پێكەوە نووسیومانە، بەڵكوو لەبارەی ئەوانەی كە بە تەنیا نووسیونی. چونكە من وای دەبینم دەوڵەمەندییەكی نەپچڕاو و كۆتانەهاتووە. ئەو لەناو سێ مەیداندا كاری دەكرد، بە ناو سێ مەیداندا تێدەپەڕی، سێ مەیدان كە كۆمەڵێك ڕێگای داهێنانیان دەكردەوە.

‎یەكەمیان، لەناو مەیدان و پانتایی دەروون پزیشكیدا، “پزیشكی دەروونیداPsychiatrique”.

فێلیكس لەژێر ڕۆشنایی و دیدگای شیكاری دەزگاییداAnalyse institutionelle”

‎دوو تێگەی بنەڕەتیی و بنچینەیی بەرهەمهێنا: گروپەكان-سوژەكان، لەگەڵ پەیوەندی ڕاستەهێڵیی  و دەركەوتەیی (نەك پەیوەندی هیراركییانە). ئێمە تێبینی ئەوە دەكەین كە ئەم زاراوە و تێگانە سیاسیین بە هەمان ئەندازەی دەروون پزیشكییان، بە هەمان ئەندازەیان لەناو پزیشكی دەروونیدا. لەوێدا كە وڕێنەكردن وەك واقیع و ڕیالیتێی، وڕێنەی دەسەڵات و توانایەكە كە بە كتوپڕیی و لەناكاویی و بە خێرایی تێكەڵاوی كایەی كۆمەڵایەتی و سیاسی دەبێت. دوور و دوورەپەرێز لەوەی بگەڕێتەوە بۆ باوك و دایكی دەروونشیكاری، وڕێنە پاك و تەمیزییەكان دەگۆڕێت، ڕەگەزەكان دەگۆڕێت، خێڵەكان دەگۆڕێت، ئەمانە لە كۆت و بەندەكان ڕزگار دەكات. ئەو لە هەمان كات و لە یەككاتدا پرۆسێسیوسی پاتۆلۆژیییە بۆ ئاگالێبوون و چارەسەركردن، بە هەمان شێوەش  فاكتەرێكی ئاگاییانەیە شێوەیەكی سیاسی خۆی بە دیار دەخات. بە شێوەیەكی گشتی، لە دووەم شوێندا، ڕەنگە فێلیكس خەونی بە سیستەمێكەوە بینیبێت، كە چەند پارچە و بەش بەش بێت لە زانستی بووبن، هەندێكی دیكەیان فەلسەفی، هەندێكی دیكە تیاژیان و لەگەڵ ژیان، یان هونەری، هتد. فێلیكس خۆی لەناو ئاستێكی نامۆ و بێگانەدا دییەوە، ئاستێكی نامۆی وەها كە سەر دەكێشێت و دەمانبات بۆ ئیمكانەكانی وەزیفە زانستییەكان، بۆ چەمكە فەلسەفییەكان، بۆ ئەزموونگەلێكی ژیانكردن و تیاژیان، بۆ داهێنانی هونەری. ئەمە هەمان ئەو ئیمكان و ئەگەر و شیمانەیە كە هەماهەنگ و ساز و هۆمۆژێنن، ئەمە لە كاتێكدا ئیمكانەكان هیترۆژین و ناسازن. بە هەمان شێوە سیستەمێكی نایاب و جوانی چوار سەر، كارتۆگرافی و نەخشەیی (كتێبی، فێلیكس گواتاری، نەخشە شیزۆشیكارییەكان، پاریس گالیلێ، ١٩٨٩: “هەرێم و قەڵەمڕەوییەكان Les territoires، فیچقەكردن و قوڵپدانەكان  les Flu، ماكینەكان,les machines  لە گەڵ گەردوونەكان، جیهانەكان. سێیەم شوێن، چۆن هەستیار نەبین بە وردیی و تایبەتتر و دەقیقتر بەرانبەر كۆمەڵێك شیكاریی و شیكردنەوەی هونەریی فێلیكس، سەبارەت بە باڵتوس، سەبارەت بە فرۆمانژێ، یان شیكردنەوە و شیكارییە ئەدەبییەكان، وەك ئەو دەقە جەوهەرییەی سەبارەت بە ڕۆڵی ئەو ڕیتورنێڵانەی لای پرۆست هەن (هاتوهاوار و قیژەی بازرگانەكانەوە بۆ ڕستەی بچوكی ڤێنتوی). یان دەقی وروژێنەر و مایەی بەزەیی سەبارەت بە ژێنێ لە گەڵ بەندكراو یان زیندانی عاشق.

‎كاری فێلیكس بۆ كەشفكردن و سەرلەنوێ و كەشفكردنەوەیە.  ئەمەش یەكێكە لە جوانترین ئەو شێوازانەی فێلیكس بە زیندوویی بهێڵێتەوە. ئەو شتەی لە یادكردنەوەی هاوڕێیەكی مردوودا دڵ دێنێتە قوڵپدان و كولانەوە، ئەو ژێست و نیگاكردن و تێڕوانینانەن، كە دیسانەوە تووشمان دەبێتەوە، دێتەوە لامان ئەو كاتەی ئەو مردووە. كاری فێلیكس جەوهەرێكی نوێ بەم ژێست و نیگا و تێڕوانینانە دەبەخشن، بابەتێكی نوێ كە بتوانێت هێزی گۆڕینی ئەو ژێست و تێڕوانین و نیگایەنەی هەبێت بۆمان.

‎سەرچاوە:

‎یەكەم

 Gilles Deleuze, Deux Régimes de Fous, Editions de Minuit, 2003 P.218-220

‎دووەم

Ibid.  P. 357-358.