“ڕیکاردۆ پیگلیا”ی ڕەخنەگر و گێڕەرەوە
بەرایی
لەدوای مردنی ڕەخنەگر و ڕۆماننووسی ئەرجەنتینی (ڕیکاردۆ پیگلیا ١٩٤١-٢٠١٧)، ڕۆماننووسی ئیسپانیایی “خۆرخە کاریۆن” لە وتارێکدا بە ناونیشانی “مردنی ڕیکاردۆ پیگلیا، پیاوێک کە ئیملیۆ ڕینزی بوو”، دەنووسێت: “ناوی تەواوی ئەم نووسەرە ئەرجەنتینییە بریتی بوو لە (ڕیکاردۆ ئیملیۆ پیگلیا ڕینزی)، ئاشکرایە ئیملیۆ ڕینزی ناوی نزیکترین کارەکتەرە، لە دڵی پیگلیای ڕۆماننووسەوە، کە لەنێو چەند ڕۆمانێکی بەرجەستە بووە. ئەمەش وەک ئەوە وایە، کە پیگلیا، لە نووسیندا خۆی بەسەر دوو کارەکتەردا دابەش کردبێت: لە یەکەمیاندا خۆی وەک نووسەر (ڕیکاردۆ پیگلیا) پاراستووە و ئەوی تریشی کارەکتەرێکە، کە لەبارەیەوە نوسیویەتی.”
بێگومان گەر ئەم سەرنجە لە ڕەهەندێکی بینراودا پاساوێک بێت، لەبارەی ڕەنگدانەوەی بیۆگرافیا و ژیانی واقیعی نووسەر، لە پانتایی ڕۆمانە دیار و دەقە فەنتازییەکانیدا، ئەوا لە ڕەهەندێکی تریشدا دەکرێ هەمان سەرنج وەک جەخت لەسەر وابەستەیی و پەیوەندیی نێوان کۆی بەرهەمە ئەدەبییەکانی نووسەر: چیرۆک و ڕەخنەی ئەدەبی و ڕۆمانەکانی و هەتا کاری ڕۆژانەشی وێنا بکرێت، واتە خوێنەرانی پیگلیا درک بەو پەیوەندییە بەهێزە دەکەن کە لەنێوان دەقەکانی گێڕانەوەی نووسەر و تێکستە ڕەخنەییە ئەدەبی و تیۆرییەکانیدا بوونی هەیە و تەنانەت کاری ڕۆژانەی نووسەریش بە شێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندیی بە بەرهەمەکانییەوە هەبووە، کە وەک ئەکادیمییەکی پسپۆڕ و شارەزا، لە چەند زانکۆیەکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و وڵاتەکەیدا وانەی وتووەتەوە. پیگلیا، لە ئەرجەنتین لە سایەی حوکمڕانی “بیرون”ی دیکتاتۆردا ژیا و کاتێکیش لە کۆتایی شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا، کە سانسۆر و چاودێریی بەرهەمی هونەری و ئەدەبی و هەڕەشەکردن لە نووسەران و ڕووناکبیران لە سایەی حوکمڕانییەتی “ئۆنجانا”ی دیکتاتۆردا، گەیشتە لوتکە، پیگلیا بڕیاری بەجێهێشتنی وڵاتەکەی دا و ڕووی کردە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. زیاتر لە چل ساڵ لە تاراوگە ژیا. بەڵام نووسەر لە سەرەتای ساڵانی دەیەی دووەمی هەزارەی نوێدا بڕیاری دا بگەڕێتەوە وڵاتەکەی، بۆ ئەوەی لە زێدەکەی خۆی، کە تیایدا لەدایک بوو، بمرێت. بۆیە پیگلیا هێشتا چیرۆکنووسێک بوو، کە وڵاتەکەی بەجێهێشت، بەڵام دواجار وەک ڕۆماننووس و ڕەخنەگرێکی جیهانی بەناوبانگ گەڕایەوە زێد و نیشتمانەکەی. ئەو سەرەتا بە کورتەچیرۆک دەستی بە نووسین کرد و تا لە ژیاندا بوو، لە کات و سات و سەردەمی جیاوازدا، چیرۆکەکانی لە چوار کۆمەڵە چیرۆکدا بە ناوەکانی: (داگیرکاری، ناوی خوازراو، زیندانی هەتاهەتایی، حیکایەتگەلی ئەخلاقی)یەوە چاپکراون، هەروەها چەندین وتاری ڕەخنەیی و توێژینەوەی ئەدەبی نووسیوە و لەم بوارەشدا خاوەنی چەند تێکستێکی بڵاوکراوەیە، کە دیارترینیان بریتیین لە: (ڕەخنە و فەنتازیا، ئەرجەنتین لە چەند بەشێکدا، شێوازگەلی کورت، دواهەمین خوێنەر)، جگە لەوانە پیگلیا خاوەنی پێنج ڕۆمانە کە بریتین لە: (هەناسەدانی دەستکرد، شاری نائامادە، پارەی سووتاو، شەوی سپی، ڕێگا بەرەو ئیدا)، کە ماوەیەکی کەم دوای بڵاوبوونەوەی ڕۆمانی (ڕێگا بەرەو ئیدا، ٢٠١٣) نووسەر دووچاری نەخۆشییەکی کوشندە بوو و هەر بەو نەخۆشییە ساڵی ٢٠١٧ لە وڵاتەکەی کۆچی دوایی کرد.
دەربارەی کتێبی دواهەمین خوێنەر
“دواهەمین خوێنەر” ناونیشانی کتێبێکی ڕەخنەیی ڕیکاردۆ پیگلیایە، کە تیایدا پرسیارگەلێک دەربارەی خوێندنەوە و خوێنەر دەوروژێنێت و دواجاریش لە ڕێگەی نووسەر خۆیەوە، واتە لە ڕێگەی نووسەرێکی خوێنەرەوە، کە لە بنەڕەتدا ژیانی بەدەوری خوێندنەوەدا سووڕاوەتەوە، سەرلەنوێ دەگاتەوە خوێنەر. ئەو لە بەشی بنچینەیی کتێبەکەیدا، کە لە پێنج بەش پێکهاتووە، لە ڕێگەی هەندێ بەرهەمی ژمارەیەک نووسەری جیهانیی وەک: بۆرخیس و کافکا و جیمس جۆیس و سیرڤانتس و.. هتد، بەسەر دەکاتەوە، کە وەک گرێبەستێک وایە لەنێوان نووسەر خۆی و خوێنەردا، یان ڕاستتر لە گەشتێکی درێژی پیگلیای نووسەر دەچێت بە ناو خوێندنەوەدا، بەڵام ئەوەی ئەم گەشتە جیا دەکاتەوە، ئەوەیە کە نووسەر لە ڕوانگەیەکی میتافۆرییانەوە، واتە لە ڕوانگەی وێنەگرێکەوە، دەست بە گەشتەکەی دەکات. چونکە نووسەر لە دەستپێکدا باس لە وێنەگرێک دەکات کە لەسەر بانی باڵەخانەیەکی بەرزی شاری “بۆنس ئایرس” دەژی، بە جۆرێک کە تەواوی خانوو و باڵەخانە و کۆشکەکان و دوکان و بازاری شارەکە دەبینێت، وێنەگرەکە هەڵدەستێ بە دروستکردنی ماکێتێک بۆ شارەکە، پاشان مەرجی بۆ کەسانێک کە دەیانویست ماکێتەکە ببینن، ئەوەیە کە هەرکەسە و بەتەنیا دەبێت بیبینێت. لەم میتافۆرەدا تێدەگەین، کە ماکێتەکە زۆر لە شارەکە نەدەچوو، لە ڕوانگەی ئەوانەدا کە وەک تاکەکەس دەهاتن سەیریان دەکرد، گەرچی لە تێڕوانینی وێنەگرەکەدا، ماکێتەکەی شارەکە خۆی بوو. هۆکارەکەش لەبەر ئەوە بوو کە بینەران هەریەکە بەپێی بینین و ڕوانگەی خۆی شارەکەی دەبینی، کە وەک پێویست شارە واقیعییەکە نەبوو کە دیبوویان. بە تێڕوانینی پیگلیا، میتافۆرەکەی سەرەوە، هەم وەک دەقی ئەدەبی وایە و هەم هاوشێوەی خوێندنەوەشە. واتە دەقی ئەدەبی هاوشێوەی ماکێتەکەیە، بینەرانیش هەر یەکێکیان خوێنەرێکە و پڕۆسەی بینینەکەش خوێندنەوەیە و نووسەری دەقە ئەدەبییەکەش بریتییە لە دروستکەری ماکێتی شارەکە، بەو مانایەی ئەوەی ئەویش دروستی کردووە شارێکی دیکەیە، نەک شارە واقیعییەکە. بەڵام وێنەی خوێنەری ئیلهام بەخش بۆ پیگلیا بریتییە لە وێنەی “خۆرخە لویس بۆرخیس”، خوێنەرێک کە لەدەستدانی بینایی، وای لێ نەکرد دەست لە خوێندنەوە هەڵبگرێت، بەڵکو دوای کوێربوون هێشتا سووربوو لەسەر خوێندنەوە. لێرەوە نووسەر خوێنەر دەکات بە دوو بەشەوە: یەکەمیان خوێنەری هۆگری خوێندنەوە، خوێنەرێک کە دەستبەرداری خوێندنەوە نابێت و هیچ لە خوێندنەوەی ڕاناگرێت. دووەمیش خوێنەری بێخەو یان خوێنەری هەمیشە بێدار. بە تێڕوانینی نووسەر هەردوو جۆرەکەی خوێنەر نمایشێکی پەڕگیرن بۆ ئەوەی کە بە مانای خوێندنەوەی دەق دێت و هەروەها بەرجەستەبوونی گێڕانەوەی ئامادەیی خوێنەری دژوارن، لە ئەدەبدا. هەروەها پیگلیا هەردوو چەشنەکەی خوێنەر بە خوێنەرە بێگەردەکان ناو دەبات، چونکە خوێندنەوە لە لای ئەوان مومارەسەیەک نییە، بەڵکو شێوازێکە لە شێوازەکانی ژیان. لێرەوە نووسەر چەندین چیرۆک و ڕۆمان بەسەر دەکاتەوە کە کارەکتەرەکەیان خوێنەرە. نووسەر لە بۆرخیسەوە، بۆ مالکۆلم لاوری، هەروەها لە کافکاوە بۆ جیمس جۆیس و لەویشەوە بۆ سێرڤانتس. ئاوڕ لە بەرهەمگەلێک دەداتەوە کە کارەکتەرەکەیان خوێنەرە، بۆیە پێیوایە ئەدەبیات تاکگەرایی خوێنەران دەخولقێنێت و پاشان شوناسیشی پێ دەبەخشێت و دەیناسێنێت. بە دەربڕینێکی دیکە ئەدەبیات وا لە خوێنەر دەکات، لە کۆنتێکستێکی دیاریکراودا ببینرێت و پاشان ناویشی لێ دەنێت. ناولێنانەکەش لە خۆیدا ڕووداوێکە، چونکە خوێنەر حەزی لەوەیە کە پەنهان و نادیار بێت. پاشان گەر نووسەر وەک خوێنەر، یەکێک لە ڕەهەندەکانی کتێبەکە بێت، ئەوا ڕەهەندێکی دیکەی خوێنەرە، لەناو دەقی گێڕانەوەدا. لێرەوە خوێنەر وەک “ئیما بۆڤاری”یە لە ڕۆمانەکەی “فلۆبێر”دا، کە خوێندنەوە ژیانی سەرەولێژ دەکاتەوە، خوێندنەوەی کتێبێک لە بەردەم خۆیدا دایدەنێت و دەیخاتە بەردەم ژیانە وێرانەکەی و هەوڵ و هەڵپەکانی بۆ بەدەستهێنانی ژیانێکی دیکە. یان ڕەنگە خوێنەر لە لای پیگلیا هاوشێوەی زۆرێک لەوانە بێت، کە لە چیرۆکەکانی “بۆرخیس”ی هاوزێدیدا دەیانبینین، کە لە گەشتێکی میتافیزیکی پڕ لە شۆر و شەوق بە ناو زەمەندا، دوای شوێن پێکان و پاشماوەکان دەکەون.. یان لە ڕۆمانگەلی پۆلیسیدا لەوانەیە خوێنەر پشکنەرەکە بێت، کە ڕۆڵی ئەو دەبینێت و ئەو کاغەز و دیکۆمێنتانە دەخوێنێتەوە کە تایبەتن بە بکوژ یان کوژراو. یاخود خوێنەر لە لای ئەم نووسەرە ڕەنگە کەسێک بێت، کە خوێندنەوە بگۆڕێت بۆ خوێندنەوەی واقیع تاکو لە ڕێگەیەوە بگاتە کردنەوەی کۆدەکان. یان لەوانەیە خوێنەر وەک “دۆن کیشوت”ی خوێنەری چیرۆکە زۆروزەوەندەکانی سوارچاکی بێت، تاکو دواجار بە شمشێری هەڵکێشراوەوە دێتە دەرێ بۆ ئەنجامدانی کردەی نموونەیی و ئایدیال. یان خوێنەر لەوانەیە وەک “چێ گیڤارا”ی نووسەر بێت، نووسەرێک، کە شۆڕش بەرەو سەرزەمینی خۆی پەلکێشی کرد، بەڵام لەو سەرزەمینەش دەستبەرداری نووسینی یاداشتەکانی نابێت و تا کۆتایی ژیانیشی وەک خوێنەر، یان پیگلیا وتەنی وەک “دواهەمین خوێنەر” مایەوە، خوێنەرێک کە لە منداڵییەوە تا مردن، خوێندنەوە وەک سێبەرەکەی لێی نەبووەوە. لێرەوە گەر کتێبەکە، لە ڕەهەندێکدا وەک ستایشکردنی “خۆرخە لویس بۆرخیس”ی نووسەری خۆ بە خوێنەرزانی هاوزێدی پیگلیا وێنا بکرێت، ئەوا لە ڕەهەندێکی دیکەدا، کاتێک دەزانین “چێ گیڤارا” وەک لە کتێبەکەدا وەک “دواهەمین خوێنەر” و خوێنەرێکی مەزن بەرجەستە کراوە و، خوێندنەوەش چ پڕۆسەیەکی شۆڕشگێڕانەی قووڵ و هەمەلایەنە، ئیدی تێدەگەین تێکستەکە بە دیوێکی تردا وەک ستایشێکی گەورەی “چێ گیڤارا”ی خوێنەر وێنا دەکرێت، کە لە یاداشتەکانیدا نووسیویەتی: خوێندنەوە و جگەرەکێشان ئەو دوو شتەی ژیان بوون کە چێژم لێوەرگرتوون.
نووسەر خوێندنەوە وەک کردەیەکی سیاسی دەبینێت، وەک کردارێک، کە پەیوەندیی خوێنەر لەگەڵ دەسەڵاتدا دەستنیشان دەکات. ئەمە جگە لەوەی کە نووسەر پێی وایە خوێندنەوە کردارێکی یاخیگەرانەشە
پیگلیا وەک ڕەخنەگرێکی جیدیی سەردەمەکەی، لەوەش دڵنیابوو، کە هەموو تێکستێکی ئەدەبی قابیلی لێکدانەوەیە، لێرەوە هەستاوە بە لێکدانەوە و ڕاڤەکردنی یاداشتەکانی فرانتز کافکا، تاکوو لە ڕێگەی خوێندنەوەی ئەم یاداشتانەوە بگاتە ئەو خانمەی، کە لە ژیانی نووسەرە “چیکی”یەکەدا بووە و پاشان ئەویش گرێ دەداتەوە بە بەرهەم و کارەکانییەوە، تاکوو بە شێوەیەکی درەوشاوە وێنای کافکا دەکات. بە تێڕوانینی پیگلیا خانمەکەی نێو ژیانی کافکا، خانمێکی خوێنەرە، بێگومان وەک کافکا خۆی ئاماژەی پێداوە، ئەو وەک نووسەر پێویستی بە تەریکبوون و گۆشەگیرییە لە جیهان لەنێو ژوورەکەیدا و جگە لەو خانمەی کە بۆ نووسینەوەی نووسینەکەی بە ئامێری نووسین سەردانی دەکات، پێویستیی بە کەسی دیکە نییە. خانمێک کە دەبێتە خوێنەری یەکەمی تێکستەکانی. دیارە کافکا یەکەمین نووسەر نییە کە پێویستیی بە خانمێکی وەها بووە، بەڵکوو پێش ئەو ڕۆماننووسی ڕوسی “لیو تۆڵستۆی”، پێویستیی بە وەها ژنێکی خوێنەرە، واتە خانمێک کە شایستەی مانەوە بێت، بە تەنیشت هەردوو نووسەرەکە: “تۆڵستۆی و کافکا”وە، پێویست بوو خاوەنی ئەم دوو خەسڵەتە بنەڕەتییەی بێت: پێویست بوو خوێنەرێکی باش و پشوودرێژیش بێت[1]. ئەم جۆرە نووسەرانە، لەوە دڵنیابوون کە بوونی ئەوان لە بنەڕەتدا بۆ ئەوەیە کە نووسەر بن. هەر بۆیە ئەوان لە دونیادا، تەنیا عەوداڵی ئەوە بوون کە بۆ بوون بە نووسەر کۆمەکیان دەکات. بە بڕوای پیگلیا ئەوەی کە کافکای لە خۆکوشتن قوتار کرد، بریتیی بوو لە نووسینی یاداشتەکان، لە کاتێکدا ئەمەی بۆ کافکا چووە سەر بۆ شاعیر و ڕۆماننووسی ئیتالیایی “چیزاری پافیزی” دەستەبەر نەبوو، بە جۆرێک وەختێ خانمە ئەمریکاییەکەی خۆشی دەویست، ئابڕووبەرانە وازی لێهێنا، ئیدی خۆکوشتن بووە قەدەری. پاشان بە بۆچوونی نووسەر خوێنەر دەکرێ وەرگێڕ و ڕەخنەگریش بێت. چونکە بە هۆی ڕەخنە و وەرگێڕانەوە خوێنەر لە ژوورەکەی دێتە دەرێ بۆ دەرکەوتن لە بەردەمی جیهاندا. دواجار نووسەر وەک ئاماژەدان بە خوێنەری درەوشاوە و پرشنگدار یەکێ لە چیرۆکەکانی بۆرخیس بەسەر دەکاتەوە، ئەو چیرۆکەی کە بە وتارێکی ونبووی نێو ئینسایکلۆپیدیایەک دەست پێ دەکات، لێرەوە دەزانین چیرۆکەکەی بۆرخیس دەربارەی دەقێکی بزر و ونبووە، نەک دەربارەی دەقێکی دیار و ئاشکرا. بۆیە لە کاتیی گەڕاندا کارەکتەرەکەی واقیعێکی دیکە دەبینێتەوە. لە ڕێگای چیرۆکەکەوە، پیگلیا تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە خوێنەری درەوشاوە، بەتەنیا خوێنەری کتێبان نییە، بەڵکو ئەو خوێنەری عەوداڵی نێو تۆڕێک لە نیشانەکانیشە. هەروەها خوێنەری عەوداڵ وەک بۆرخیس وایە لەنێو دەهلیزەی کتێبخانەدا. وێڵگە گومڕاکەر و سەرگەردانکەرەکەش بە تەنیا لە نووسیندا بوونی نییە، بەڵکو لە خوێندنەوەشدا بوونی هەیە. هەروەها نووسەر خوێندنەوە وەک کردەیەکی سیاسی دەبینێت، وەک کردارێک، کە پەیوەندیی خوێنەر لەگەڵ دەسەڵاتدا دەستنیشان دەکات. ئەمە جگە لەوەی کە نووسەر پێی وایە خوێندنەوە کردارێکی یاخیگەرانەشە، بەو واتایەی کە وا دەکات خوێنەر دژ بە هەلومەرجێکی سیاسی یاخی ببێت، یاخود بەردەوام هەوڵ بدات لە چوارچێوەی گوتاری هەژموونگەر بێتە دەرێ. هەروەها بەهۆی خوێندنەوەی چیرۆکێکی دیکەی “بۆرخیس” بەناوی “مردن و قیبلەنوما” باس لەوە دەکات و نایشارێتەوە کە خوێنەر تاوانباریشە، لە چیرۆکەکەدا یەکێک لە کارەکتەرەکان کە مافیایە، بە هۆی خوێندنەوەی کتێبێک و کە زانیارییە دژوارەکانی ناوی وەک تەڵەیەکی وردی چنراو بۆ کوشتنی پشکنەرەکە بەکاری دەهێنێت و سەرکەوتووش دەبێت. لێرەوە بەبێ بوونی کتێبێک و خوێندنەوە و خوێنەر، تەنانەت چیرۆکەکەش بوونی نابێت. ئەم جۆرە خوێنەرەش کە بۆرخیس لەو چیرۆکەیدا دایهێناوە، خوێنەرێکی پەیپێنەبراوە، خوێنەرێک کە هێشتا لە دەرکەی نەدراوە، لەوانەیە لە درککردن بەم چەشنە لە خوێنەر، بۆرخیس پێش سەردەمەکەی کەوتبێت، لەبەر ئەوەی هەموو کوشتنێکی ئیمپریالیانە، هەموو کوشتنێک لەسەر شوناس، دەستپێک لە کتێبەوە، لە خوێندنەوەوە، دەردەچێت و دەست پێ دەکات.
ڕەهەندەکانی گێڕانەوە لە لای پیگلیا
بێگومان هونەری گێڕانەوەی “ڕیکاردۆ پیگلیا”ی چیرۆکنووس و ڕۆماننووس، بە ئاسانی دەستنیشان ناکرێت و گێڕانەوەیەکی فرەڕەهەندە و دەوڵەمەندە. لەسەر ئاستی کیشوەرەکەی یەکێک لە ڕەهەندەکانی گێڕانەوە لە لای ئەم ڕۆماننووسە بریتییە لە دابڕان لەگەڵ ئەو شێوازەی گێڕانەوەی نووسەرانی ئەمریکای لاتین، کە بە شێوازی ڕیالیزمی جادوویی ناودەبرێت. ئەم دابڕانەش لەگەڵ پەیدابوونی نەوەی دوای -نەک نەوەی نوێ- مارکیز و ماریۆ ڤارگاس یۆسا، بوو بە ئەمری واقیع، سەرەڕای ئەوەش ئاشکرایە کە بەراوردکردنەکە لەگەڵ ناوی ئەو نووسەرانەدا، ئامادەیە دەمێنێتەوە، کە پێگە و بەهایەکیان جیهانیان بەخشیوە بە ئەدەبیاتی ئەم کیشوەرە. دیارە پیگلیای گێڕەرەوە و ڕەخنەگریش، بە درێژایی ئەو هەموو ساڵە هەوڵی بێوچانی داوە تاکوو دامودەزگا ئەدەبییەکانی وڵاتەکەی و دونیای سەنتەر دانیان پێ دانا و بەشێکی زۆر لە خوێنەران، هەڵبەت نەک تەنیا خوێنەرانی ئیسپانی زمان، کە زمانی چیرۆک و ڕۆمانەکانی نووسەرە، بەڵکو بەشێک لە خوێنەرانی پتر لە بیست زمانی دونیا، بوونە خوێنەری تێکستەکانی، ئەوجا ڕێگەی بەخۆی دا نزیکەی حەوت ساڵێ لەمەوبەر ڕایبگەیەنێت: “ئەدەبیاتێک کە نووسەرانی لاتین دەینووسن و لەوانەوە دێتەدەرێ، چیتر ملکەچ و گوێڕایەڵی یەک جۆرە چەشەی هونەری نییە! …” پیگلیا لە ڕێگای ئەم دەربڕینە و دەربڕینە هاوشێوەکانییەوە، جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە بەرهەمە فەنتازییەکانی بە تەواوەتی پەیڕەوی لە هیچ جۆرە شێوازێکی باوی گێڕانەوە ناکەن و ملکەچی هیچ چەشەیەکی هونەری نین، وەکچۆن بە هەمان شێوە لە بەرهەمە ڕەخنەییەکانیدا بە تەواوەتی گوێڕایەڵ و پابەندی هیچ جۆرە میتۆد و تیورە و ڕێبازێکی ڕەخنەیی نەبووە. بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە نووسەر لە هەردوو بوارەکەدا بە شێوەیەکی ڕێژەیی و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوە، کەڵکی لە فۆرمەکانی گێڕانەوە و میتۆد و تیۆرە ڕەخنەییەکانی پێش خۆی نەدیبێت، بە تایبەتی گەر بزانین کە دەقئاوێزان بە یەکێک لە ڕەهەندەکانی گێڕانەوە دادەنرێت لەلای پیگلیا. ئەمە جگە لەوەی کە لە دونیای هاوچەرخدا بە گشتی ئەدیبانی داهێنەر بڕوایان بەو بۆچوونە سەرەتاییە ڕەخنەییە هەیە، کە جەخت لەسەر کاریگەری ڕێژەیی دەقەکان لەسەر یەکتری دەکاتەوە، تا ڕادەی دەقئاوێزان، کە پێی وایە: “هیچ دەقێک نییە بەبێ کاریگەری هەندێ لە دەقەکانی پێش خۆی و کاریگەری دانان لەسەر هەندێ لەو دەقانەی کە دوای ئەو لەدایک دەبن.” بە دڵنیایی “ڕیکاردۆ پیگلیا”ی چیرۆکنووس و ڕۆماننووسیش بڕوای بەو بۆچوونە هەیە. پیگلیا لە وتارێکیدا بە ناوی “گریمانەکان دەربارەی کورتە چیرۆک”* پێی وایە کە چیرۆکنووس لە هەقیقەتدا دوو چیرۆک دەگێڕێتەوە، چیرۆکێکی ئاشکرا و چیرۆکێکی پەنهان و نهێنی.” هەڵبەت گەر ئێمەی خوێنەر سەرنج لە گێڕانەوەی پیگلیا بدەین، پەی بەوە دەبەین، کە نووسەر لە گێڕانەوەدا، هەستاوە بە پڕاکتیکردنی گریمانە ڕەخنەییەکەی خۆی، کە لەسەرەوە داماننا. بۆ نموونە لە ڕۆمانی “ڕێگا بەرەو ئیدا” و چەند دەقێکی دیکەدا، پیگلیا لە ڕاستیدا هەستاوە بە گێڕانەوەی دوو چیرۆک: چیرۆکێکی ئاشکرا، کە زۆر لە سەربوردە واقیعییەکەی ژیانی خۆیەوە نزیکە. ئیدی لە ناوی “ئیملیۆ ڕینزی” کارەکتەری سەرەکی ڕۆمانەکەیەوە، کە بریتییە لە ناوی تەواوی نووسەر، بیگرە بۆ پیشەکەی: کە وەک نووسەر پڕۆفیسۆری زانکۆیە و جگە لە لێکچوونی هەندێ ڕوخساری دیکەی وەک کۆچ بەرەو ئەمریکا و هەوڵدان بۆ نووسین و نووسینی ڕەخنەی ئەدەبی. تەمەنیشیان لە یەکەوە نزیکە. بەڵام لەگەڵ بەرەو پێشچوونی گێڕانەوەدا، خوێنەر دووچاری کتوپڕی دەبێت کاتێک دەزانێت ئەم چیرۆکە بیۆگرافییە بۆ فریودانی ئەو بووە و چیرۆکی گرنگ و بە ئامانجکراوی ڕۆمانەکە نییە. بە دەربڕینێکی دیکە هەر لە سەرەتای ڕۆمانەکەوە خوێنەر بە گێڕانەوەی ئەو چیرۆکە ئاشکرایە فریو دەخوات و وا دەزانێت پیگلیا چیرۆکێک دەگێڕێتەوە کە تایبەتە بە ژیانی خۆی، بەڵام لەگەڵ بەرەوپێشچوونی گێڕانەوەدا، خوێنەر دووچاری سوپڕایز دەبێت کاتێک تێدەگات چیرۆکی پڕۆفیسۆرەکەی زانکۆ، کارەکتەرێک، کە دەبێتە پشکنەری تاوانی کوشتنی “ئیدا”ی هاوڕێی، لە ڕۆمانەکەدا ئامانج نییە، بەڵکو ئەو سەربوردە و ڕووداوانە گرنگن و کراونەتە ئامانجی ڕۆمانەکە، کە دەوری چیرۆکە ئاشکرا و بیۆگرافییەکەیان داوە، ڕووداوگەلێکی دژوار و پەی پێنەبراو کە پێویستیان بە دۆزینەوە و کەشفکردنە. بەمانایەکی دیکە گەرچی پڕۆفیسۆر و گێڕەرەوەی ڕۆمانەکە، دەبێتە پشکنەری تاوانی کوشتنەکە، بەڵام بازنەی گەڕانی پشکنینەکە هەرگیز ئەو بەرەو دۆزینەوەی بکوژ و بکەری تاوانەکە ئاراستە ناکەن، وەک لە گێڕانەوەی سونەتیی پۆلیسیدا دەیبینین. بەڵکو پاشان تێدەگەین، ئەو دەیەوێت پەی بەو ڕووداو و گۆڕانکارییانە بەرێت کە لە سەردەمێکی زەمەنی دیاریکراودا، لە کیشوەرەکەی و بە دیاریکراویش لە کۆمەڵگاکەی خۆی و وڵاتەکەیدا ڕوویان داوە. گەرچی خوێنەر لەگەڵ بەرەوپێشچوونی ڕۆمانەکەدا، دەزانێت کە هەردوو ڕەهەندە بیۆگرافی و پۆلیسییەکە لە گێڕانەوەی پیگلیادا بە شێوازە سوننەتییەکە پەیڕەو نەکراون، واتە وەکچۆن لەسەرەوە ئاماژەمان بەوەدا کە چیرۆکە بیوگرافییەکە گرنگ یاخود ئامانج نییە، بە هەمان شێوە دەکرێ بڵێین ڕەهەندە پۆلیسییەکەی ڕۆمانەکە، لە جوغزی بەرتەسک و سوننەتیی واتای گێڕانەوە زانراو و باوەکەی ئەدەبی پۆلیسی دێتە دەرێ. بەڵام سەرەڕای ئەو نامەئلوفییەتە هەندێک باس لەوە دەکەن کە پیگلیا لە گەلێ بەرهەمیدا پەیرەوی گێڕانەوەی پۆلیسی کردووە، وەکچۆن لەناو ئەدەبیاتی ئەرجەنتیندا پەیڕەوی کراوە و مێژوویەکی هەیە، بۆ نموونە هەریەک لە بۆرخیس و بیۆی کاساریس هاوڕێی ڕۆمانێکی پۆلیسییان بەناوی خوازراوەوە بڵاوکردۆتەوە و هەروەها چیرۆکی پۆلیسی و وتاریشیان لەبارەیەوە نووسیوە و چیرۆکی پۆلیسیشیان لە وتارەکانیاندا عەرزکردووە. شارەزایان هۆکاری دەرکەوتنی شێوازی ئەدەبیاتی پۆلیسی لە ئەدەبی ئەرجەنتیندا، دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی کە ئەدەبیاتی ئەرجەنتین، زیاتر لەژێر کاریگەری ئەدەبی ئینگلیزیدا بووە بەو پێیەی کە بەشی زۆری ئەدیب و نووسەرەکانی ئەم وڵاتە ئینگلیزیزان بوون و ڕاستەوخۆ بەم زمانە ئەدەبی ئینگلیزییان خوێندووەتەوە و وەریانگێڕاوە، یاخود لەسەریان نووسیوە و کەوتوونەتە ژێر کاریگەرییەوە، خوێنەری شارەزاش دەزانێ کە ئەدەبی ئینگلیزی لە “ئیدگار ئالان پۆ”وە تا سەر “دان براون” یەکێ لە کۆڵەکەکانی گێڕانەوە و چیرۆکی پۆلیسییە.
ڕەهەندێک کە لە گێڕانەوەی پیگلیادا جێگەی ستایشە ئەوەیە کە لە ڕۆمانەکانیدا پانتایییەکی فراوان بۆ ڕەخنە بەدی دەکرێت، بەبێ ئەوەی خوێنەر هەست بەوە بکات کە ئەوەی وەک هەڵسەنگاندن و ڕەخنە لێرە و لەوێ لەسەر کۆمەڵێک تێکستی ئەدەبی و فیکری و کولتووری کاریگەری هەردوو سەدەی نۆزدە و بیست دەوترێت، شتێکی نامۆ و بێگانە نییە، کە بەزۆر ترنجێنرابێتە نێو پانتایی گێڕانەوەی ڕۆمانەکەوە. بە دەربڕینێکی دیکە پشکنینی پڕۆفیسۆرەکە، لەگەڵ بەرەوپێشچوونی دەقدا لە گەڕان بە دوای تاوانبار و بکوژدا دەبێتە گەڕان و پشکنین و هەڵسەنگاندنێکی ئەدەبی و فیکری و کولتووریی کاریگەر. بە مانایەکی دیکە خوێنەر لە کاتی خوێندنەوەی ڕۆمانەکەدا، وا هەست دەکات لەبەردەم نەخشەیەکی چکۆلەی ئەدەبیاتی ئینگلیزی و ئەرجەنتینیی ئەمریکایی و ڕوسی دایە. ئەو فرە لێکدانەوە و ڕاڤەکردنەی کە بۆ دەقە ئەدەبییەکان، لەلای پیگلیا پەی پێدەبرێت، لە ڕۆمانی “ڕێگا بەرەو ئیدا”دا کاریگەری هەیە لەسەر کارەکتەرەکانی نێو دەقەکە و ئەوانیش هەریەکەیان خاوەنی زیاتر لە ژیانێکن، لە ئیملیۆ ڕینزی گێڕەرەوە و کارەکتەری سەرەکیی ڕۆمانەکەوە، کە لە سەرەتای ڕۆمانەکەدا، بە جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی کە لەو کاتەدا خاوەنی زیاتر لە ژیانێک بووە، دەست بە گێڕانەوەی ڕۆمانەکە: “لەو کاتەدا من پتر لە ژیانێکم هەبوو، لەنێوان قۆناغە سەربەخۆکانەوە: قۆناغی هاوڕێیان، خۆشەویستی، ئەلکهولییەکان، سیاسەت، سەگەکان، یانەکان، هاتوچۆی شەوانە.. دەمگواستەوە و دەچوومە قۆناغێکی دیکە..” بیگرە بۆ کارەکتەرەکانی دیکەی ڕۆمانەکە و تەنانەت تاسەر ئەو پشیلەیەش کە لە چەند لاپەڕەیەکی کەمی ڕۆمانەکەدا دەردەکەوێت، هەر هەموویان خاوەنی ژیانێکی دوالیزمین و پتر لە زیندەگییەکیان هەیە. بەڵێ پشیلەکە بە ژیانێکی ئارامی ناو ماڵ ڕازییە، بەڵام بۆ ماوەیەکی درێژ بەرگەی مانەوە ناگرێت لەنێو ئەو چوار دیوارەی ماڵەوەدا، بۆیە هاوشێوەی مرۆڤ هەڵدێ و دێتە دەرێ بۆ ناو جیهانی ئازاد و کراوە. گەر پشیلەکە وەختی هاتنە دەرەوە بەدوای بڕێک شارەزایی و ئەزموون و هەتا ڕیسکدا بگەڕێت، ئەوا کارەکتەرە مرۆییەکانیش بە شێوەی ئاشکرا یان بە دزییەوە لە بوومەلێڵی ئێوارە و تاریکی شەودا ژیانەکەی دیکەی و کەسایەتییەکەی تری دەژی، یان لەناو بیرکردنەوە و مەیلە ئاشکرا و چەپێنراوەکانی خۆیدا ژیانەکەی دیکەی بە شێوەیەکی فەنتازی دەژی. ئەم مەسەلەیە وادەکات کە باس لە بوونی ڕەهەندی دەروونشیکاری بکەین لە گێڕانەوەی ڕۆمانی “ڕێگا بەرەو ئیدا”دا. لە کۆتاییدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین کە زمانی گێڕانەوەی ڕۆمانەکە تا ڕادەیەک زمانێکی دوالیزمانەیە، هەم ئیسپانی و هەم زمانی ئینگلیزیش بەدی دەکرێت، بە تایبەت لە دانانی هەندێ تێکستی ئەدەبی ئینگلیزیدا،
[1] بەوەدا کە تۆڵستۆی لە کۆتایی تەمەنیدا لە دەست خانمەکەی هاوسەری بەردەدا، ناچار لە ماڵ هەڵات و کافکاش نازناوی دەزگیرانە ئەبەدییەکەی پێبڕا، دەزانین خانمی لەو چەشنەی دوو نووسەرەکە خوازیاری بوون، ئەفسانەیە و لە واقیعدا بوونی نییە!
سەرچاوە:
١. کتێبی ارنستو جى غيفارا: قارىء بلا حدود ..ترجمة واعداد: وسام عبدالله..مؤسسة تامر للتعليم المجتمعي..٢٩١٥
٢. الطريق الى ايدا..ريكاردو بيجليا ..ت| عبدالسلام باشا..الهية المصرية العامة للكتاب٢٠١٥