هونەر و شۆڕش
لە ماوەی هەزاران ساڵدا لەنێوان سەردەمی فیرعەونەکان و ڕۆکفێلەرەکان (خێزانێکی سەرمایەداری گەورە بوون) لە ئەمریکا جیهانی هونەر هەمیشە لەلایەن چینە دەسەڵاتدارەکانەوە زاڵ بووە، بەبێ ئەوەی ئەو کۆنترۆڵە ڕێگری بکات لە ڕەنگدانەوەی هەموو دژایەتییەکانی کۆمەڵگا.
ڕاستە هیچ پارچە هونەرێکی شێوەکاری نییە کە بووبێتە هۆی شۆڕش، بەڵام زۆر بەرهەمی هونەری هەن کە بەشدارییان لە بزووتنەوە شۆڕشگێڕەکاندا کردووە، و گوزارشت لە گۆڕانکاریی شۆڕشگێڕانەیان لە کۆمەڵگادا کردووە.
بۆ نموونە ڕامبرانت (Rembramdt)(١٦٠٦-١٦٦٩) وەک یەکێک لە گەورەترین هونەرمەندەکانی ئەوروپا، بەرهەمی هەم شۆڕشی ئەڵمانیا بوو لە دژی دەسەڵاتی ئیسپانیا لە سەدەی شانزەهەمدا، هەروەها دیدگای ڕەخنەیی کۆمەڵگەی سەرمایەداری ئەڵمانیای لەدایک بوو – لەو کاتەدا – وەک بەڵگەی ئەو وێنەکێشانەکان، کە هاوسۆزییەکی قووڵیان بۆ سواڵکەرەکان هەبوو.
لە فەرەنسا لە سەردەمی شۆڕشدا هونەرمەند دەڤید(Jacques Louis David)(١٧٤٨-١٨٢٥) کە ئەندامی مەجلیسی شۆڕشی نیشتمانی بوو، تابلۆی “مەرگی مارا”ی تەواو کرد، ژان پل مارا (١٧٤٣-١٧٩٣) کە ڕۆژنامەنووسێکی شۆڕشگێڕی ڕاپەڕیو بوو، بە جۆش و خرۆشەوە لەلایەن دژە شۆڕشەوە کوژرا.
لە ساڵی ١٨٣٠دا هونەرمەندی فەرەنسی دۆلاکروا(Delacroix) (١٧٩٨-١٨٦٣) بە شێوەیەکی ڕەمزی شۆڕشی سووتاوی دەربڕی، لەو ساڵەدا لە تابلۆ بەناوبانگەکەیدا “ئازادی سەرکردایەتی گەل دەکات”، پاشان، لە ماوەی شۆڕشی ١٨٤٨دا، هونەرمەند لەگەڵ خۆیدا لە بازنەکانی هونەری پاریسدا زریانێکی دروست کرد تابلۆی نایاب “کرێکارانی کانگای بەردین” هاتە بەرهەم.
لە سەدەی بیستەمدا، هەم شۆڕشی ڕووسیا لە ساڵی ١٩١٧ و هەم شۆڕشی ئەڵمانیا لە ساڵی ١٩١٨-١٩٢٣ بزووتنەوەی هونەری بەهێزی ئاڤانگاردیان دروست کرد، پڕۆژە – تەواونەکراو – تاوەری تاتلین، کە بڕیار بوو مۆنۆمێنتێک بێت، بۆ ئەنتەرناسیۆنالی کۆمۆنیست.
لە ئەڵمانیا ئۆتۆ دیکس(Otto Dix)(١٨٩١-١٩٦٩) و جۆرج گرۆز(George grosz) (١٨٩٣-١٩٥٩) بەرهەمی هونەرییان بەرهەم هێنا کە بە توندی هێرشیان کردە سەر چینە دەسەڵاتدارەکان، دواتر جان هارتفیڵد(John Heartfield) (١٨٩١-١٩٦٨) کە تەکنەلۆژیای فۆتۆ-مۆنتاژ بۆ بەرهەمهێنانی بەرهەمی هونەری بەکار هێنا، بە توندی و بوێرانە هێرشی کردە سەر هیتلەر و نازیزم.
سەبارەت بە بزووتنەوەی سوریالیستی کە لەسەر دەستی ئاندرێ بریتۆن لەدایک بوو، بزووتنەوەیەک بوو کە ئامانجی سۆسیالیستی شۆڕشگێڕانەی ئاشکرای هەبوو. لەوانەش هونەرمەندانی وەک ماکس ئێرنست، و جۆن میرۆ – بە پێچەوانەی سەلڤادۆر دالی، کە لەلایەن ئەوانی دیکەوە دوور خرایەوە بەهۆی مەیلە فاشیستەکانییەوە.
هونەرمەندانی سوریالیست هەوڵیان دەدا ئاگاییی بۆرژوازی ئاشنا بە وێنەکانی نائاگایی کێشراو لەناو ببەن. هەندێک لە بەهێزترین هونەرە شۆڕشگێڕەکان لە مەکسیک، لە قۆناغی نێوان جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەمدا، بە هەمان شێوە هاتنە بەرچاو، لەلایەن دیوارنووسەکانی وەک مانۆنا ئۆرۆزکۆ، دەیڤید سیکویرۆس و دیێگۆ ریڤێرا.
لە سەردەمی شۆڕشی مەکسیکدا، ریڤێرا وێناکردنی کێشا کە مێژووی مەکسیکی لە فەتحی ئیسپانیاوە تا سەردەمی مۆدێرن بەرجەستە دەکرد، لە کاتێکدا بەرهەمەکانی هاوسەرەکەی فریدا کاهلۆ زیاتر خۆجیی زاتی بوون بەڵام کەمتر رادیکاڵ بوون.
لە قۆناغی دوای جەنگی جیهانیی دووەمدا، بزووتنەوە ڕادیکاڵەکانی شەستەکانی سەدەی ڕابردوو دەنگدانەوەیەکی بەهێزیان لە هونەردا بیست. خەباتی ڕەشپێستەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە کارەکانی هونەرمەندانی وەک ڕۆمار بێاردێن(Romare Bearden)(١٩١١-١٩٨٨) و بێتی سار(Betye saar)(١٩٢٦-) ڕەنگدانەوەی هەبوو، لە کاتێکدا لیۆن گولبێ بەرهەمێکی بەهێزی بەرهەم هێنا کە هێرشی کردە سەر جەنگی ڤێتنام.
ئەو قۆناغە لە مانگی ئایاری ١٩٦٨، لە پاریس، لە کاتی ڕووداوە مێژووییەکانی مانگی ئایاردا – ڕاپەڕینی خوێندکاران و مانگرتنی گشتی و داگیرکردنی کارگە – خوێندکارانی هونەر فاکەڵتی هونەرە جوانەکانیان داگیر کرد و کردیان بە کارگەیەکی خەیاڵی بۆ بەرهەمهێنانی پۆستەری شۆڕشگێڕانە، هێرشکردنە سەر سەرۆک دو گۆل، پۆلیسی ئاژاوەگێڕی ڕقی لێ بووەوە، و ئاهەنگگێڕان بەو کرێکارانەی کە ڕژانە سەر شەقامەکانی پاریس. درەوشانەوەی هونەری نایاب و پڕوپاگەندەی شۆڕشگێڕانە بوو.
بێگومان هەوڵدان بۆ سنووردارکردنی هونەر لە دۆزی سیاسی ڕاستەوخۆدا یان پێداگری لەسەر ئەوە بکرێت کە هونەر دەبێت خزمەت بە دۆزی سیاسی ڕاستەوخۆ بکات، هەڵەیەکی گەورە دەبێت. هونەر خزمەت بە هەموو ئەو پێشهاتانە دەکات کە پەیوەندییان بە کەسایەتیی مرۆڤەوە هەیە، وەک چۆن هونەر مامەڵە لەگەڵ خۆشەویستی و مردن و بینین و کۆی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دەکات.
بەڵام لە شیکردنەوەی کۆتاییی سیاسەتی سۆسیالیستی و هونەری ڕادیکاڵدا دەتوانرێت بڵێین کە ئەوان بەشێکن لە تێکۆشانی کۆی گشتی بۆ ئازادیی مرۆڤ و هەر بۆیە شۆڕشگێڕ و هونەرمەندان هاوپەیمانن.
