نەفرەتی نەوبەهاران نوێترین ڕۆمانی بەختیار عەلی-یە 262 لاپەڕەیە و بەسەر دوانزە بەشدا دابەشی كردووە.

چیرۆكەكە بەشێوەیەكی كڕۆنۆلۆژی باسی شەڕ و ململانێكانی كورد و ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق دەكات، لەو نێوەندەشدا باسی شەرەف و سەلەفیزم، جەستە، خێڵ، نەتەوە، ئـازادی، تۆڵەسەندنەوە و تەكنەلۆژیا(بەدیاریكراوی فۆتۆگرافەری)ی دەكات.

چیرۆكەكە لەناو خێڵەوە دەست پێ دەكات و بە ئـایین و نەتەوە و ئـەودیو بیری نەتەوەییدا كۆتایی دێت. شوناسی خێڵەكی و نەتەوەییمان نیشان دەدات و دواجار كەریم ئـاغا وەك كارەكتەرێكی ئـازاد و بێ ئـایدۆلۆژیا لەودیو نەتەوە و ناسنامەی مرۆڤبوونەوە دەخووڵقێنێت. بوونەوەرێكی بیركەرەوە كە لەگەڵ ژینگەی سروشتی و جیهانییشدا تەبایە و هەموو هەوڵ و ڕەنجێكی بۆ دووركەوتنەوەیە لە دۆگما ئـایدۆلۆژییەكان و ئەزموونکردنی ئـازادیی خۆی لە بووندا.

چیرۆكەكە ئـەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە كە چۆن ئـایدۆلۆژیای ئـایین و نەتەوە، تەكنەلۆژیاش وەك بەرهەمێكی زانستی تەركیز دەخەنە سەر ڕووكەش و توێكڵ نەك ناوەوە، تەركیز دەخەنە سەر جەستە و چۆنیەتیی كۆنتڕۆڵكردنی نەك ئـازادی و ڕۆح.

ـــ میشێل فۆكۆ و “جەستەی گوێڕایەڵ”

كاتێك دانەری ئـەم چیرۆكە جەستەی ڕووتی گێلاس لە وێنەیەكدا بە ناو مێژووی پەنجا ساڵەی كورددا دەهێنێت، تەنیا باسی ڕووتیی جەستەی ژنێكمان بۆ ناكات، تەنیا جەستەیەكی فیزیكی نییە لە گۆشت و خوێن كە دوای مردن نامێنێت، بەڵكوو جەستەیەكی ڕەمزییە و كۆی مێژووی ئـێمەی پێ دەخوێنێتەوە. دانەر دەیەوێت لە ڕێگەی ئـەو جەستە ڕەمزییەوە ئـاشنای جەستەی ئـایین، خێڵ و نەتەوەمان بكات، هەر لە درێژەی چیرۆكەكەدا هەوڵی تێپەڕاندنی ئـەو جەستە جێگیر و موقەدەسكراوانە دەدات و بانگەشەی ڕۆحێكی ئـازاد و گەڕانەوەمان دەكات بۆ جیهانێك كە ئـازادی تێیدا بەرهەم دێت.

میشێل فۆكۆ لە كتێبی دیسپلین و سزادا باس لە سێ چەمكی وەك “جەستەی گوێڕایەڵ”، “ئـەناتۆمی سیاسی” و “میكانیكی دەسەڵات” دەكات كە هەر سیانیان پەیوەندیی ڕیشەیییان بە یەكترییەوە هەیە و دوای ئـەم سێ كردەیە “جەستەی سروشتی” لە مرۆڤ دادەماڵرێت و “جەستەی میكانیكی” شوێنی دەگرێتەوە. جەستەی میكانیكی جەستەی گوێڕایەڵە؛ ئـەو ڕووبەرەیە لە پاش دیسپلین لەلایەن دەسەڵاتەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێت و بەكار دەهێنرێت. بەم جۆرە مرۆڤ دەبێت بە شت، دەبێت بە بابەت و بوونی ڕەسەنی خۆی لەدەست دەدات.

فۆكۆ پێی وایە “دیسیپلینەکان هەمیشە لە خانەقا و سوپاکاندا بوونیان هەبووە، بەڵام لە سەدەی حەڤدە و هەژدەدا بوونە فۆرمولەیەکی گشتیی هەژموون. سیاسەتێکی زۆرەملێ دروست بوو کە کار لەسەر جەستە دەکات. جەستەی مرۆڤ چووە ناو ئامێرێکەوە کە لێی کۆڵییەوە و ڕێکی خستەوە. هێواش هێواش ئەناتۆمییەکی سیاسی و میکانیکی دەسەڵات لەدایک بوو”.

ئـەوكاتەی دانەر باس لە ئـەندامانی خێڵ، سەرۆك خێڵ و”خەتیبی گەورە” دەكات وەك پێشەوایەكی ئـایینی؛ ئـەوا باس لە هەمان جەستەی گوێڕایەڵ و میكانیكی دەسەڵات دەكات كە لای میشێل فۆكۆ هەیە، كە چۆن جەستە لە لایەن ئـەو هێزانەوە وەك شوێنی گوتار، وەك بابەتێك بۆ بەرژەوەندی بەكار دەهێنن و دەستكاری دەكەن. 

بەم شێوەیە جەستە دەبێتە شوێنێك بۆ فۆرمپێدان، بۆ کارتێداكردن و خستنەڕووی ئـایدۆلۆژیاكان. كەسێكی ئـایدۆلۆژیست بۆ نموونە مەلایەك یان پۆلیسێك بەو ئـایدیا و فۆرمەی هەیانە جەستەیان بەكار دەهێنرێت و دابەش دەكرێت. بەم جۆرە دەبنە ئـامرازێك بۆ ململانێ لەسەركردن لە لایەن هێزەكانی كۆمەڵگەوە.

ـــ شەرەف و ئـازادی

دانەر لە كۆتاییی بەشی حەوتەمدا نووسیویەتی “بەبێ ئـازادی شەرەف بوونی نییە” ئـەم گوتەیە دەنگێكی ئـاشكرا و بەهێزە لە ڕۆمانەكەدا. بۆ من ئـەم دێڕە كۆتا پاژ و کۆتا گوتەی ڕۆمانەكەیە. پێم وایە بەشەكانی تر تەنها بۆ پڕكردنەوە و تەواوكردنی چیرۆكەكەن و هیچی تر. چونكە ئـەگەر كۆی چیرۆكەكە خستنەڕووی ئـایدۆلۆژیای نەتەوە و ئـایین و خێڵ بێت؛ ئـەوە نووسەر تەنیا ئـەم دێڕە دەكات بە دروشمی یاخیبوون و لێرەوە دەیەوێت بەرەنگاریان ببێتەوە و تێكیان بشكێنێت.

بەڵام ئـەوەی جێگەی پرسیار و سەرنجە بەكارهێنانەوەی چەمكی (شەرەف)ە لەگەڵ ئـازادیدا! دانەر بەدرێژاییی چیرۆكەكە هەوڵ دەدات شەرەف لە ئـایدۆلۆژیاكان وەربگرێتەوە، بەبێ درككردن بەوەی بەكارهێنانەوەی ئـەو چەمكە نەك هەر لەگەڵ (ئـازادی)دا كێشەسازە و پێك نایەتەوە، بەڵكوو چیرۆكەكە هەڵدەگێڕێتەوە و دژایەتی دروست دەكات! بەڕاست شەرەف چییە و بۆچی لەگەڵ ئـازادیدا پێك نایەتەوە؟

شەرەف وەسف و پێدراوێكی كۆمەڵایەتییە، نازناو و ڕێزە، كۆمەڵگە بە كەسانێكی دەدات كە لەهەناوی خۆیەوە هاتبێتنە دەرەوە، نازناوێكە، ئـەوانی تر پێمانی دەدەن و

بەستراوەتەوە بە چەندێتی لە پێڕەوكردنی یاساكانی كۆمەڵگەوە، شتێك نییە پەیوەست بە ئـەخلاق یان لە هەناوی بوون و ئـازادییەوە هەڵقووڵابێت.

كێن ئـەوانەی كۆمەڵگە بەگشتیی لێیان ڕازییە؟ لە كۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی كوردیدا، شەریف یان كەسی بە شەرەف كێیە؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئـەو پێناسەیەی سەرەوە، بڕوام وایە شەریف ئـەو كەسەیە كە لایەنگر و گوێڕایەڵی یاساكانی ( خێڵ و ئـایین)ە و لە هەمان كاتدا پارێزەر و ئـەندامێكی سەرەكیی ئـەو هێزانەیە. ئـەوە ئـایدۆلۆژیای باڵادەستە پێمان دەڵێت شەرەف چییە و شەریف كێیە؟ ئـەو هێزانەن پێمان دەڵێن دەبێت شەرەف بە چ كەسێك بدرێت و لە كێ بسەندرێتەوە. بۆیە شەرەف هەر لەنێو ئـایدۆلۆژیا و كولتووری زاڵدا دەمێنێتەوە و لەدەرەوەی ئـەوان (حاڵەتی لێ دەربچێت) هیچ كەس و هەوڵێك شەرەفی پێ نابەخشرێت و بە شەرەف نییە.

ئـازادی پەیوەندیی ڕیشەیی بە زمانەوە هەیە، زمانیش لە [تاك]دا دەردەكەوێت و دێتە گۆ، بەبێ زمانی سەربەخۆ مرۆڤ ئـیرادەی خۆی لەدەست دەدات و ئـایدیای زۆرینە بەرهەم دێنێتەوە. كەواتە ئـازادی پەیوەندی بە (تاك)ەوە هەیە و هەموو تاكێكی ئـازادیش لە نێو زماندا گوزارشت لە بوونی ڕەسەنی خۆی دەكات، ئـەمەش وا دەكات جیاواز لە شوناس و باوەڕی زۆرینە دەربكەوێت. بەكورتی ئـینسانی ئـازاد سەر بە نەریت و ئـایدۆلۆژیای گشت نییە و بە زۆری لە چاوی كۆمەڵگەشەوە كەسێكی بە شەرەف نییە. لەبەر ئـەوە بە باوەڕی من شەرەف نابەسترێتەوە بە ئـازادییەوە.

ـــ شەرەف لە نێوان موقەدەس و حەقیقەتی كراوەدا

حەقیقەتەكان بەپێی سەردەمەكان دەگۆڕێن، حەقیقەت وێنەیەكی دیاریكراو و كاتییە لە زەمەنێكی دیاریكراودا. موقەدەس ئـەو كاتە بەرهەم دێت كە حەقیقەت لە وێنەیەكدا زیندانی دەكرێت و لە قاڵب دەدرێت. كێشەی موقەدەس ئـەوەیە هەڵگری حەقیقەتێكی ئـەبەدییە و لەڕێگەی هیچ دۆخ و ڕووداوێكەوە گۆڕانی بەسەردا نایەت. ئـەوەی لە ئـایین و خێڵدا هەیە قەداسەتە نەك حەقیقەتێكی كراوە. بەپێچەوانەوە ئـەوەی لە حەقیقەت یان باشترە بڵێین لە حەقیقەتەكاندا هەیە ئـەوەیە بۆ هەموو گۆڕانێك كراوەن و ئــەگەری هەڵوەشاندنەوە و دووبارە بنیاتنانەوەیان لە فۆرمێكی تردا لە خۆیاندا هەڵگرتووە.

شەرەف لە مێژووی كورددا لە كۆنەوە تا ئـەمڕۆ

هەڵگری یەك وێنە و یەك ڕاستییە، ئـەویش بریتییە لە بینینی شەرەف وەك ڕێز و غیرەت وەك جوامێری (جوامێرییەك لە چوارچێوەی ئـایدۆلۆژیای زۆرینەدا)، لای ئـیسلامیستێك یان ماركسیستێك ئـەو كەسە بەشەرەفە یان ئـەو كردەیە شەرەفمەندانە و جوانە كە گوزارشت لە بەرنامەكەیان بكات و لە سنووری ئـایدۆلۆژیاكەیان دەرنەچێت. لەنێو نەریت و كولتووری ئـایینی و نەتەوەییی ئـێمەشدا دوالیزمی شەرەف و بێ شەرەفی بە زەقی بوونی هەیە و یەكەمیان وێنەیەكی شكۆمەندانە و دووەمیشیان هەڵگری سووكایەتی و جوێنە.

ئـەوەی لەم چیرۆكەدا هەیە گواستنەوەی چەمكی شەرەفە وەك میتافیزیكا و وێنەیەكی كۆنكرێتی نەك هەقیقەتێكی كراوە و فرەوێنەیی. دانەر بەشێوەیەكی زنجیرەیی شەرەف لە ئـایدۆلۆژیاكان وەردەگرێتەوە و دەیداتەوە پاڵ (ئـازادی) بەبێ ئـەوەی گۆڕانكاری لە فۆرم و مانای شەرەفدا بكات! بە درێژاییی مێژوو واتای شەرەف لەنێو خێڵ و نەتەوە و ئـاییندا چۆن بووە؛ بەهەمان شێوە لەگەڵ ئـازادیشدا بەكاری هێناوەتەوە!

ـــ پۆست ناسیۆنالیزم

دانەر نەك هەر دژی نەریتی خێڵ و ئـایین دەدوێت، بەڵكوو دژی ئـایدۆلۆژیای نەتەوەییش دێتەگۆ و ڕەخنەی دەكات، هەوڵ دەدات ئـەو وێنەیەمان پێ بگەیەنێت كە وابەستەی هیچ ئـایدیایەكی نەتەوەیی نەبین، بۆ ئـەوەی بتوانین بەبێ شوناس لەگەڵ سروشتدا تێكەڵ ببین و مومارەسەی ئـازادیی خۆمان بكەین!

تێپەڕاندنی بیری نەتەوەیی شتێكی نوێ نییە لە جیهاندا، ئـەم بابەتە لەنێو كورددا لای عەبدوڵا ئـۆجەلانیش هەیە كە یەكێكە لەو نووسەرانەی لەڕووی تیۆرییەوە وردتر باس لە تێپەڕاندنی ئـایدیای نەتەوە و دەوڵەت دەكات، بەڵام ئـایا ئـەم تێپەڕاندن و بازدانە بەسەر بیری نەتەوەییدا بۆ كوێمان دەبات و چیمان پێ دەبەخشێت؟!

ئـەگەر بۆ ساتێك كتێبەكە دابخەین و لە واقیع و دەورووبەری خۆمان بڕوانین، ڕووبەڕووی هەندێك پرسیار دەبینەوە: پرسیاری ئـەوەی؛ ئـەم جۆرە لە گوتار تا چەند بۆ ئـێمەی بێ دەوڵەت دروستە لەكاتێكدا لەنێو چوار دەوڵەتی فاشیستیداین؟ لەنێو دەوڵەتانی دونیادا تێپەڕاندن و گرنگینەدان بە بیری نەتەوەیی بۆ ئـێمەی كورد چ بایەخێكی هەیە؟ بۆ ئـێمە چی بەرهەم دەهێنێت؟ لەكاتێكدا نەك هەر لە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵات كە كارگەی بەرهەمهێنانی فاشیزمن، بەڵكوو لە ڕۆژئـاواش فكرەی ڕەگەزپەرستی ڕۆژ بەڕۆژ زیاتر دەبێت بەتایبەت لە كەیسی ڕووبەڕووبوونەوەی كۆچبەران و پەنابەران لەو وڵاتانەدا! ئـایا نووسەرانی جیهانیش لەگەڵ ئـەم جۆرە گوتارەدان بەبێ بوونی دەوڵەت بۆ نەتەوەكانیان؟ ئـازادی بەبێ دەوڵەت، بەبێ زمانێكی نەتەوەیی بۆ ئـێمەی كورد چی دەگەیەنێت؟ بە بڕوای من ئـەو ئـازادییەی دانەر باسی دەكات بۆ دەوڵەتانی جیهان ئـیمكانی هەیە و دەكرێت مانادار بێت، بەڵام پێم وانییە بۆ كوردێكی بێ دەوڵەت و كوردستانێكی داگیركراو هیچ مانا و ئـاماژەیەك بگەیەنێت.

ـــ تێكەڵكردنی یەكە كۆمەڵایەتییەكان

بوونی یەكە كۆمەڵایەتییەكانی وەك( خێزان، بنەماڵە، تیرە، خێڵ، هۆز) لە مێژووی ئـێمەدا شتێكی زانراوە و تا ئـێستاش پێگە و كاریگەرییان لەنێو كۆمەڵگەدا بەڕوونی دەبینرێت و هەستیان پێ دەكرێت. بەڵام ئـەوەی لێرەدا جێگەی سەرسوڕمانە تێكەڵكردنی بەكارهێنانی ئـەو یەكە كۆمەڵایەتییانەیە لەلایەن دانەری ئـەم ڕۆمانەوە بەبێ درككردن بە جیاكاری و قەبارەی هەریەك لەو یەكانە. “هەموو گلەییەكی زۆریان لە سەرعەشیرەتەكەیان هەبوو…زۆریان هەر بەسەرخێڵی خۆیانیان دەزانی و ڕێزی تایبەتیان لێ دەنا”[لاپەڕە10]. “نە من جەنگاوەرم و نەهۆزەكەشم خەڵكێكی شەڕكەرن…هەرگیز نەخۆم و نەخێڵەكەم نەچوینەتە هیچ جەنگێكەوە”[لاپەڕە34]. “یەكێك لە ئـێڵەكەی هاواریكرد جەنابی كامیل ئـاغا بۆ دەتەوێت ڕوومان ڕەش بكەیت”[لاپەڕە 46]. 

دانەر نەیتوانیوە هۆز و عەشیرەت، خێزان و ئـێڵ و بنەماڵە لە یەكتری جیابكاتەوە! ئـێمە لە ناو ئـەم یەكە كۆمەڵایەتییانەدا گەورە بووین، ڕەنگە ڕۆژانە بەبێ بیركردنەوە لە جیاوازیی نێوانیان لە قسەكردنەكانماندا بەكاریان بهێنین، بەڵام ناكرێت لە ئـاستی نووسیندا هەمان شت دووبارە ببێتەوە! ئـەو یەكە كۆمەڵایەتییەی لەم ڕۆمانەدا كاری لەسەر كراوە و ئـاشكرا دیارە (خێزان)ە، كەچی وەك دەبینین دانەر جارێك بە خێڵ و جارێك بە عەشیرەت و جارێكیش بە هۆز ناوزەندی كردووە!

ـــ كێشەی پڵۆت و كارەكتەرسازی

ئـەم چیرۆكە فرە كارەكتەرە و هەندێكیان ڕۆڵی سەرەكییان هەیە، یەكێک لە سەرەكیترین كارەكتەرەكان لە نەفرەتی نەوبەهاراندا (كەریم ئـاغا)یە، بەپێی چیرۆكەكە ئـەم كارەكتەرە كەسێكی خێڵەكییە و لەناو بیركردنەوەیەكی خێڵەكییشدا دەردەكەوێت، [دانەر تێپەڕاندنی بیركردنەوەی خێڵەكییمان نیشان دەدات لە ڕێگەی كوشتنی مەجازیی كامیلی برایەوە، ئـەم كوشتنە مەجازییە، شتێكی سەرنجڕاكێش و جوانە] دواتر دەبێتە كەسێكی ناسیۆنالیست، پاش ئـەوەش دەبێتە پۆست ناسۆنالیست و ئـینجا كەسێكی بێ شوناس. ئـەوەی كێشەكە دروست دەكات نەبوونی كارەكتەرسازی و پڵۆتە لەو چیرۆكەدا. نیشانمان نادات چۆن و بە چ شێوەیەك ئـەم كارەكتەرە بوو بە كەسێكی ناسیۆنالیست؟! نازانین چۆن و بە چ ڕێگەیەك ئـەم كارەكتەرە گەشەی كرد و بوو بە پۆست ناسۆنالیست؟! چ گۆڕانكاری و هێزێك وای كرد كەریم ئـاغا ببێتە مرۆڤێكی بێ شوناس؟! نیشانمان نادات چۆن كارەكتەرێك بەبێ ئـەوەی كتێبێك بخوێنێتەوە یان سەفەرێك بكات یان لەناو چینی خوێندەوار بێت دەتوانێت ئـەو قۆناغە فكرییانە تێبپەڕێنێت؟! هیچ هۆكار و ئـەگەرێكی تر نابینین یان بەر هیچ وێنەیەك ناكەوین تا قەناعەتمان پێ بكات كە چۆن (كەریم ئـاغا) ئـەو گۆڕانكارییە فكری و قووڵانەی بەسەردا هات و بوو بە كەسێكی تر؟! ئـەوەی هەیە گۆڕانی كتوپڕ و خێرایە لەو كارەكتەرەدا بەبێ نیشاندانی هیچ وێنە و ئـاماژەیەك!

ـــ  كورتەی ناوەڕۆك 

بە كورتی دانەر لەم ڕۆمانەدا نەك هەر دژ بە جێگیری و باڵادەستی شوناس و ئـایدیاكانە، بەڵكو دژ بە خودی پیرۆزی و پیرۆز نیشاندانی مرۆڤیشە وەك ڕەگەز و جۆرێكی جیاواز لە ژیاندا. وەك فەیلەسۆفانی پۆست مۆدێرن دادگاییی مرۆڤ و كارەكانی دەكات و پێی وایە مرۆڤ ئـەو ڕەگەزە باڵا و بێ كەموكوڕییە نەبوو كە چاوەڕوان دەكرا “ئـەو شتەی پێیان دەوت مرۆڤ لە مێژە نەماوە…”(لاپەڕە263). یان “چیتر نەیدەویست ئـەو ڕیسواییە بژی ئـادەمیزاد بێت…”

گێڕانەوەی شكستی هیومانیزم و لێدان لە غرووری مرۆڤ وەك ژیرترین و موقەدەسترین بوونەوەری جیهان، داهێنان و بیركردنەوەیەكی نوێ نییە لە جیهاندا، لای منی خوێنەر شتێكی سواوە و بریتییە لە هیچ نەگوتن(گوتن وەك جووڵەی نوێ و دەستكاریكردن) گەر نا شكاندنی غروور و پیرۆزی ئـینسان (ئـەو پیرۆزییەی(وەهمەی) ئـایین كردی بە بەری مرۆڤدا وەك باشترین و جوانترین دروستكراوی خودا لە جیهاندا) مێژوویەكی دێرینی هەیە كە لە كۆپەرنیكۆسەوە لە سەدەی شانزەوە دەست پێ دەكات تا دەگاتە فرۆید و چارلز داروین لە سەدەی نۆزدەدا.