ئەگەر ڕستەی (هەڵوێست هیچ کاتێک بەڕووخراوێکی بێ ئامانج نییە) وەک بنەمایەک وەربگرین و بیکەینە پێوەری ڕاڤەکردنی خودی هەڵوێست خۆی، لەگەڵیشیدا چەند نموونەیەکی واقیعی بێنێنە پێش چاو، ئەوا زۆر بە ئاسانی دەتوانین بەرەو جێیەک بچین کە پاڵنەرەکانی پشت (هەڵوێست دەربڕینی مرۆیی) لێوە دەستنیشان بکەین و ڕیشەکانی بدۆزینەوە. هەڵوێستەکان وەک چۆن لە هەندێک باردا ڕاستەقینەن و ئینسانیانە و بێ خەوشن و شیاوی ڕێزلێگرتنن، ئاوهایش لە چەندین باری دیکەدا هەڵوێستێلی ساختە و ناڕاستەقینە و موزەیەفن. لێرەدا لە چەند خاڵێکەوە، سەرنجی ئەو پاڵنەر و لێکەوتانە دەدەین کە لە پشت هەڵوێست دەربڕینە ساختەکانەوەن و هۆکاری دەربڕین و هەڵوەشاندەوەیانیشن، بەو هیوایەی بەم دابڕکارییە ئاسانتر لە هەڵوێستی کۆمەڵگەکانی ئەمڕۆی جیهان و ئینسانی ئەم سەردەمە بەرامبەر بە ڕووداو و جەنگ و کاولکارییەکان تێبگەین و وردتر و هوشیارانەتر ئاشنای دیوی شاراوەی هەڵوێستەکانیان ببین.                                                                            

خاڵی یەکەم: هەڵوێست و یادەوەری                     

چۆن دەتوانین لەو پەیوەندییە ئاڵۆزە تێبگەین کە هەڵوێست بە یادەوەرییەوە گرێ دەدات؟ بۆ ئەمە وا باشترە لەو دۆخە دەروونییە تێبگەین کە مرۆڤ دەخاتە حاڵەتی دەقگرتن بە نۆستالژیاوە، سۆز بۆ ڕابردوویەکی دووری تەنراو بە تۆڕێکی گەورەی کارکردن لەسەر چێکردنی بونیاتی کەسێتییانەی تاک، واتا ئەو کارکردە دەرەکییانەی کە زۆرجار لەڕێی پەروەردەی خێزانییەوە یاخود پرەنسیپە گشتییەکانی کۆمەڵگاوە، ڕۆڵ دەگێڕن لە نەخشاندنی دیدی تاکەکاندا بۆ شتەکانی دەوروبەر و ئەو دونیا تایبەتییەی کە دەورە دراون پێی، دوای تێپەڕبوونی ساڵانێکی زۆر و گەورەبوونی منداڵان هێشتاش ئەو دیدە بەرجەستەکراوەی ڕابردوو، جۆرێک لە باڵادەستی بەسەر دیدە ئەمڕۆییەکەی گەورە ساڵانیشدا هەیە. لە منداڵیدا، باوان یاخود دیدی زاڵی کۆمەڵایەتی، دەرهەق بە ڕووداو و چۆنێتیی داڕشتنەوەی پەیوەندیی نێوان جیاوازییەکان، هەڵوێستێکی ئامادەکراو و تەنراو بە سیاسەتی هەمەچەشنانەی ئاڵۆز دەبەخشنە تاکەکان، ئەمە لە تەواوی قۆناغەکانی گەشەی ژیرییانە و دەروونییانەی منداڵدا کاری پێ دەکرێت، بۆ نموونە: لە ڕێی قوتابخانەوە، ئامانجە سیاسییەکانی دەوڵەت بۆ دەستنیشانکردنی دوژمنێکی بێزراو بۆ هەمووان؛ یاخود لەڕێی کولتوورەوە، ئامانجە کۆمەڵایەتییەکانی چینێک یان توێژێکی باڵادەستی کۆمەڵگا بۆ چین و توێژێکی لاواز، تاکوو بە ئاسانی کار لەسەر تواندنەوە و سڕینەوە و کپکردنەوەی دەنگیان بکات… هتد.                                                                                                                  

هەربۆیە لە کاتی گەورەبووندا، هەموو ئەو دیدە کەڵەکەکراوانەی ڕابردوو کە لە نێو یادەوەریی ئینساندا جێگیر کراون، دەبنە پاڵنەرێکی مەزن بۆ دیاریکردنی هەڵوێستی هەنووکەیییانەی ئێمە، جا ئەمە بە ئاگایانە ڕوو بدات یاخود بە بێ ئاگایییانە! ئەوە بۆیە کاتێک کە دەمانەوێت لەسەر ئەوی دیکەی جیاواز قسە بکەین، هەمیشە بە کۆمەڵێک پێشداوەرییەوە، کە زادەی ڕابردوویەکی دوورن و پەلکێشکراوی نێو یادەوەرین، داوەرییان لەسەر دەکەین. چونکە لەو بڕوایەداین، بە پشتبەستن بە پەلکێشکراوەکانی نێو یادەوەریمان، بەئەمەکبوونی ڕوونتری خۆمان دەسەلمێنین لە هەمبەر پێشینانمان؛ هەروەها سەربەرزانە ئەستۆپاکی خۆمان بۆ کولتوور، نەتەوە، ئایین و ئایدۆلۆژیا گیرخواردووەکان و بیروباوەڕە هەمەچەشنەکانی دیکەی ژینگەی مرۆییمان ڕادەگەیەنین.            

خاڵی دووهەم: هەڵوێست و بەرژەوەندی    

داڤید هیوم لە کتێبە گرنگەکەی خۆیدا (لێکۆڵینەوەیەک دەربارەی بنەماکانی ئاکار) کە لە ساڵی (١٧٥١) بڵاوی کردۆتەوە، دەستپێکێکی باشمان پێ دەدات بۆ تێگەیشتن لە هەڵوێست و ڕادەی پەیوەستێتی بە بەرژەوەندییەکانمانەوە: “ئێمە هیچ ئاکارێکی زگماکیمان نییە، ئەوەی هەیە بریتییە لە کاردانەوەی سۆز و وابەستەییی خۆمان بەو دیمەنەوە کە دەیبینین. ئەمەش بە سەرنجدان لە ڕادەی زیانەکانی بۆ خۆمان بە پلەی یەکەم”. دواتر وردتر ئەمە شی دەکاتەوە: “کوشتن کردەیەکی قێزەوەنە؟ بەڵێ، لەمەدا هەموومان دژی کوشتنی بەئەنقەستین. بەڵام خۆ ئەوە ڕوونە هەموو میللەتان بکوژەکانی بەرەی خۆیان بە قارەمان و سەرکردە دەناسێنن و کوژراوەکانیشیان بە نەمر و گیانبەختکردوو. بێگومان هەر ئەم شتەش بۆ دژبەرەکانیان ڕاستە. هەموو ئەم کوشتارانەش بریتین نەک لە کوشتنی ئەنقەست، بەڵکوو کردەیەکی کوشتنی پێشتر پلان بۆداڕێژراو و ئامادەکاری بۆ کراو. ئەم دوو بنەڕەتییە لە خۆدەرخستنەکانی ئێمەدا، وەکوو هەڵسوکەوتی تاکەکەس کۆ دەبێتەوە و دەگەینە شتێک بە ناوی ئاکار. چ شتێک سوودی بۆ ئێمە هەیە و چی شتێک سوودی نییە؟ “واتا ڕادەی هەڵوێست دەربڕینمان بەرامبەر بە جەنگ و کاولکارییەکان، بەرامبەر بەو هەموو خراپەکارییانەی کە لە جیهاندا ڕوو دەدەن، پەیوەستە بەوەی کە تا چەندە ئەو شەڕو کاولکارییانە، ئەو خراپەکارییانە، زیان یاخود سوود بە ئێمە دەگەیەنن.                                                                                                                    

ئەگەر دەرئەنجامەکانی جەنگێک “کە لە بنەڕەتدا کەس لاری لە دەرئەنجامە کاولکار و زیانبەخشەکانی جەنگ نییە” بە سوودی ئێمە بشکێتەوە، ئەوا ئێمە هەڵوێستێکی پڕ شانازی و دڵخۆشکەرانە دەردەبڕین و بەو کاولکارییانە قەڵس و تووڕە نابین، خۆ ئەگەر بە زیان بۆ ئێمە بشکێتەوە، ئەوا دژی دەوەستینەوە و بە کردەیەکی گەورەی نائەخلاقی وێنای دەکەین! ئەمە ئەو دووفاقییەیە کە بنەچەکەی بۆ دیدە بەرژەوەندیخوازییەکەی ئینسان دەگەڕێتەوە. هەمیشە دڵخۆشبوون یان دڵتەنگبوون، بە شەڕ و کوشتن و کاولکارییەکان، پەیوەستە بەوەی خاوەندارییەکانی ئێمە “واتا هەست و بیروباوەڕ و بەرژەوەندییەکانمان” دەکەونە کوێی ئەو شەڕ و کاولکارییانەوە، خراپییەکە لەوەدایە، لە هەردوو بارەکەدا هەڵوێست دەربڕەکان بیانووی لۆژیکی گەورە و بڕواپێهێنەر دەخەنە بەرچاوی جیهان و بە ئاسانی چاوەڕوانکارە هاودەردەکانیان فریو دەدەن!                      

خاڵی سێهەم: هەڵوێست و پرسی بەشداریی کۆگەلییانە           

بۆچی مرۆڤ زۆرجار دەچێتە نێو هەندێک پرسی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەوە کە دوور و نزیک هیچ پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی ئەوتۆیان بە ژیانی ئەوەوە نییە، کەچی ئەو دووراودوور ڕایان لە سەر دەردەبڕێت، بێ ئەوەی ئەو ڕادەربڕینەی هیچ شتێکی بنەڕەتی سەبارەت بە دۆخی ئەو پرسانە بگۆڕێت کە خەڵکانی دی پێوەی سەرقاڵن؟! ئەمە لە زۆر ڕووەوە دەکرێت ڕاڤە بکرێت و لێی بکۆڵرێتەوە، واتا وەڵامەکەی بەتەنها لە یەک ڕوانگەوە نایەت و یەک شێوازی ڕەت دەکاتەوە، بەڵام نابێت یەکێک لە هەرە زەقترین وەڵامەکانی ئەم پرسە وەلا بنێین و پشتگوێی بخەین و بۆ تێگەیشتن لە خۆدەرخەرە ساختەکان و بینینی هەڵوێستە ناڕاستەقینەکانیان؛ کە ئەویش پاڵنەر و پرسی بەشداریی کۆگەلیانەیە لە کایەی گشتیدا؛ بە پشتبەستن بەو شێوازەی کە لێیەوە بەشدارییەکە بۆ ئەوی دی بەرجەستە دەکەن.                                                      

 تاک کە بەهۆی بیناکردنی خودەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوانی دی و چاوەڕێی دانپێدانانی ئەوانی دیکەیە بە شێوازی بەرزی خۆبیناکردنەکەیدا، ناچارەکییانە بێت یان خۆویستانە دەکەوێتە ڕادەربڕین لەسەر پرسە دەرەکییەکان کە زۆرجار بەهۆی چاولێکەرییەوە وەک پرسێکی گشتییان لێ دێت و هەڵدەسەنگێرێن، ئەمە دەبێتە جۆرێک لە هەڵوێست کە ئامانجەکەی بە تەنها بەشداریکردنێکی کۆگەلییانە و شوێنکەوتنێکی هەڕەمەکییانەیە نەک وەڵامدانەوەیەکی ڕاستگۆییانە و ئاڕاستەداری مرۆییانەی پاکژ. بەشداریکردن گەر دەربارەی پرسە ڕاستەقینە پەیوەستدارەکان بێت بە کێشە جدییەکانی نێو ژیان خۆی، بەشداریکردنێکی پێویستە و دەشێت جوانترین و مرۆییانەترین گوزارشت بێت لە سیمای ئینسانیبوونی ئێمە، بەڵام کە دەڕوانینە داکەوتی هەنووکەیی بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی دونیا و هەڵوێستە دەستەجەمعییەکان یاخود تاک و تەراکان لێرەولەوێ دەبینین و شیکارییان بۆ دەکەین، دەبینین زۆرێکیان دژن لەگەڵ بنەما ڕاستەقینەیییەکانی ئەم جۆرە بەشداریکردن و هەڵوێست دەربڕینانەدا، ئەوەی هەیە بەشدارییە لەسەر کۆمەڵێک بنەمای نائاکارییانە و بەرژەوەندیخوازانە، یاخود بە کاریگەریی تێرم و پێدراوە دەرەکیەکان لەسەر بۆچوونە مرۆییەکان، وەک لە خاڵی یەکەم و دووهەمدا وێنایەکمان دەربارەیان خستە ڕوو، یانیش بەشداریکردنە بۆ خۆسەلماندن و دانپیانانی دەوروبەر بە بوونی ئێمەدا وەک خاوەن هەڵوێستێکی پەسەندکراو. کە لەمە تێگەیشتین؛ هیچ بەلامانەوە سەیر نابێت ببینین هەمیشە ئەوانەی دژ بەم تەوژمی بەشدارییە کۆگەلییەی هەڵوێست دەربڕین دەوەستنەوە، لە نێو کۆمەڵگاکاندا، تەنانەت لە ئاستی میدیایی و دەوڵەتییشدا، چۆن دەخرێنە پەراوێزە و دەبنە هێمایەک بۆ تەبەڕابوونی کۆمەڵگە و ژینگە سەپێنراوەکە لێیان، بە تایبەتی لە دونیای دیجیتاڵیی و تۆڕەکاندا، کە ئەوەندەی خواست بۆ دەربڕینی هەڵوێستی ساختە و ئینتەرنێتیانە زاڵە نیو هێندە خواست لەسەر هەڵوێستی ڕاستەقینە نییە.                                       

خاڵی چوارەم: هەڵوێست و پەشیمانبوونەوە                

هەموو هەڵوێست دەربڕینێک ئەگەر لە بنەمادا ڕاستەقینە نەبووبێت، ئەوا هەر لەنێوخۆیدا تۆوی پەشیمانبوونەوەی دەچێنێت، لەخۆگرتنی ئەم تۆیە وای لێدەکات کە هیچ کات هەڵوێست دەربڕی ساختە نەتوانێت بە گوێرەی پێویست بەرگری لە هەڵوێست و بۆچوونەکەی خۆی بکات، لەبەر یەک هۆی سادە: “نەبوونی بڕوا بەو بابەتەی کە ڕای لەسەر دەربڕیوە!” کاتێک کە پاڵنەرەکان پاڵنەری خوڵقێنەری هەڵوێستی ساختە بوون، ئیدی ئەوەی ڕێگر دەبێت لە هەڵوەشاندنەوەی ڕا و پەشیمانبوونەوە لە هەڵوێستەکان، تەنها بابەتی کات یان بەردەوامبوونی پاڵنەری سەرەکیی هەڵوێستە ساختەکە و مەحف نەبوونەوەیەتی. لەم بەستێنەشدا، پەشیمانبوونەوە کردەیەکی هۆشمەندانەی هەڵوێست دەربڕە ساختەکە نییە، چونکە لە بنەڕەتدا ئەو بە هوشیاری و ئاگایییەکی قووڵەوە، کە بەرمەبنای کۆمەڵێک بەڵگەی هۆشمەندانە بێت، ئەم هەڵوێستەی دەرنەبڕیوە؛ بەڵکوو زیاتر بە پشتبەستن بە هەستەکان و کارکردە دەرەکییەکان لەسەری و بە نیەتی دانەبڕان لە کۆمەڵگە و دەوروبەر، بەشداری کردووە و بە کاڵبوونەوەی کاریگەریی دۆزەکە لای ئەوان و هەندێک جاریش هەڵگێڕانەوەی، ئەم خێرا دەکەوێتە خۆی و دەستبەرداری هەڵوێستە یەکەمینەکەی خۆی دەبێت. ڕاستە ڕەنگە لە بەرئەنجامی دەربڕینی هەڵوێستی ڕاستەقینەشدا، هێندێک جار ئەم پەشیمانبوونەوەیە ببینین، بەڵام ئەمە پەیوەستە بە تێگەیشتنی زیاتری خودەوە بۆ پرس و کێشە و ڕووداوەکان و لەوانەشە دەرئەنجامی نائومێدبوون بێت لە بینینی دەرئەنجامی پاڵپشتی لە کردەیەک، واتا بە هیچ جۆرێک ئەمە بەراورد ناکرێت بەو ترس و خۆپارێزییەی کە هەمیشە لە پشتی هەڵوێست دەربڕینی ناڕاستەقینەوە درکی پێ دەکرێت.