پێشەکی

جیهانی هاوچەرخ، بەهۆی پەرەسەندنی خێرای تەکنەلۆژیا، ئاڵۆزیی ململانێ جیۆپۆلەتیکییەکان (وەک نموونەی ئێران و ئیسرائیل)، و فرەچەشنیی سەرچاوەکانی زانیاری، بووەتە مەیدانێکی ئاڵۆز بۆ تێگەیشتن و شیکردنەوە. لەم نێوەندەدا، دوو دیاردەی گرنگ بەرۆکی تێگەیشتنی مرۆڤیان گرتووە: یەکەمیان، سەرهەڵدانی “پیلانگەرایی” (Complotism) وەک وەڵامێکی سادە و ڕواڵەتی بۆ ئاڵۆزییەکان، و دووەمیان، هەژموونی بەردەوامی “هێز” لە داڕشتن و سەپاندنی گێڕانەوە مێژوویی و سیاسییەکاندا. ئەم وتارە، بە تێکەڵکردنی شیکاری فکری و تێڕوانینە فەلسەفییەکان، هەوڵ دەدات قووڵ بێتەوە لە چییەتی ئەم دیاردانە، ڕۆڵی “ئایدیۆلۆجیا” لە تێگەیشتن یان تێنەگەیشتن لێیان و لە کۆتاییدا بەرپرسیارێتی ئاکاری ئێمە وەک تاک و کۆمەڵ لە بەرامبەر داڕشتنی واقیعدا.

بۆشاییی تێگەیشتن: لە “بێزاری لە سیاسەت”ەوە تا “داڵدەدانی زڕەزانست”

نەبوونی تێگەیشتنێکی قووڵ و زانستی لە “نەخشەی ئایدیۆلۆجی” جیهان و دینامیکی هێزەکان، زەمینەیەکی بەپیت بۆ گەشەکردنی دوو ئاراستەی نەرێنی خۆش دەکات. یەکەمیان، هەستکردن بە بێزاری و نامۆبوونە بەرامبەر سیاسەت، چونکە تاک هەست دەکات ناتوانێت لە ڕووداوەکان تێبگات و “نازانێت چی ڕوو دەدات.” دووەمیان، کە مەترسییەکانی زیاترن، پەنابردنە بەر “پیلانگەرایی” یان “کۆمپلۆتیزم”ە. ئەم دیاردەیە، کە دەتوانین وەک “زڕەزانستێک” وەسفی بکەین، هەوڵ دەدات ئاڵۆزییەکانی جیهان بە شێوەیەکی سادە و ڕواڵەتی، لە ڕێگەی گەڕاندنەوەی هەموو ڕووداوەکان بۆ پیلانێکی شاراوە و دەستێکی نهێنی، لێک بداتەوە. ئەمە ڕێگایەکی ئاسانە بۆ ئەوانەی کە توانای شیکاری قووڵیان نییە یان نایانەوێت خۆیان ماندوو بکەن بەدوای تێگەیشتنێکی زانستی و ئایدیۆلۆجییانەوە. وەک ڕیچارد هۆفستادتەر لە شیکارییەکەیدا بۆ “شێوازی پارانۆیدی لە سیاسەتی ئەمریکیدا” ئاماژەی پێ دەکات، ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە زیاتر ڕەنگدانەوەی دۆخێکی دەروونی و کۆمەڵایەتییە.

هێز و نووسینەوەی مێژوو: لە سەرکەوتنەوە بۆ داڕشتنی یادەوەری

وتەی “مێژوو لەلایەن سەرکەوتووەکانەوە دەنووسرێتەوە،” تەنها دروشمێکی باو نییە، بەڵکو وەک تیمۆسی سنایدەر لە “ڕێگا بەرەو نائازادی” شیکاری بۆ دەکات، بووەتە ستراتیژێکی کارا لە سیاسەتی هاوچەرخدا. هێزە گەورەکان، چیتر تەنها بە سەرکەوتنەکانیان لە ئێستادا ڕازی نابن، بەڵکو بەدوای سەرکەوتنەکانیان لە خودی ڕابردووشدا دەگەڕێن. ئیسرائیل، لە “نەکبە”وە تا دەستدرێژییەکانی بۆ سەر غەززە، هەوڵیدا گێڕانەوەیەکی مێژوویی بەرهەم بهێنێت کە بوونی فەلەستینەکان بسڕێتەوە. ڕووسیا، لە وتارەکەی ڤلادیمێر پوتین لە ساڵی ٢٠٢٢دا، مێژووی وەک ئامرازێک بۆ تێکدانی سەروەریی ئۆکرانیا بەکار هێنا. ئەمریکا، لە ڕێگەی “نەرمە هێز” و بەرهەمهێنانی “گێڕانەوەی جیهانی” (وەک مەحمود مەمدانی باسی دەکات)، مێژوویەک دادەڕێژێت کە خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی دەکات. ئێران و تورکیاش، هەر یەکە و بە شێوازی خۆی، هێزی سیاسی و میدیایی بۆ نووسینەوەی مێژووی ناوچەکە لە ڕوانگەیەکی ئایدیۆلۆجی و تائیفی یان نیۆ-عوسمانییەوە بەکار دەهێنن. ئەمە جەخت لەسەر تێزێک دەکاتەوە کە چۆن کولتوور و گێڕانەوە بۆ چەسپاندنی هەژموون بەکاردەهێنرێن.

ئایدیۆلۆجیا: لە چاویلکەی ڕەخنەگرانەوە بۆ کۆتی بیرکردنەوەی ڕەها

ئایدیۆلۆجیا، وەک تێری ئیگڵتن لە “پێشەکییەک بۆ ئایدیۆلۆجیا” ڕوونی دەکاتەوە، شمشێرێکی دووسەرەیە. کاتێک بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە و کراوە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، دەبێتە ئامرازێکی بەهێز بۆ تێگەیشتن لە ڕەهەندە شاراوەکانی واقیع و دینامیکی هێزەکان. بەڵام کاتێک دەبێتە سیستمێکی داخراو و ڕەها، و لە زانست و بەڵگەی بابەتی دادەبڕێت، ئەوا خۆی دەتوانێت ببێتە سەرچاوەیەک بۆ “کۆمپلۆتیزم” و لێکدانەوەی توندڕەوانە. بۆ نموونە، لێکدانەوەی دیاردەی کۆچ وەک “پیلانی جووەکان” یان “چەپەکان”، یان شیکارییەکانی هەندێک کەسایەتی کە زیاتر مۆرکی “پیلانگەرایی”یان پێوە دیارە تا شیکاری زانستی، هەموویان نیشانەی زاڵبوونی ئەم جۆرە بیرکردنەوە ناڕەخنەگرانەیەن.

“زڕەزانست”، دووفاقی فکری، و بەرپرسیارێتیی ئاکاری

“کۆمپلۆتیزم” وەک “زڕەزانستێک” نەک هەر ناتوانێت یارمەتیدەرمان بێت لە تێگەیشتنی واقیع، بەڵکو دەبێتە هۆی جۆرێک لە “نەخۆشی”ی کۆمەڵایەتی و فکری. یەکێک لە دەرکەوتەکانی ئەم “نەخۆشییە”، ئەو دووفاقییە فکرییەیە کە تیایدا تاکەکان ڕەخنە لە سیستەمێک (وەک سەرمایەداری) دەگرن، بەڵام لە هەمان کاتدا هەموو ئاوات و خەونێکیان گەیشتنە بە بەرهەم و دەسکەوتەکانی هەمان سیستەم. مناڵی شیرەخۆرەی خۆی دەخاتە ناو دەریای ئیجەوە بۆ ئەوەی بگاتە سەرمایەداری، کەچی دژایەتیشی دەکات. ئەمە نیشانەی قووڵبوونەوەی بۆشاییی تێگەیشتن و تێکەڵبوونی چەمکەکانە.

لێرەدا، پرسی بەرپرسیارێتیی ئاکاری دێتە کایەوە. لە سەردەمێکدا کە هێز توانای داڕشتنەوەی ڕابردوو و ئێستای هەیە، و حەقیقەت بە گێڕانەوەی فەرمی دەگۆڕدرێت، ئەرکی سەرشانی مێژوونووس، ڕۆشنبیر، و هەر تاکێکی وشیارە کە بەرگری لە یادەوەرییەکی هەڕەشەلێکراو بکات و ڕووبەڕووی گێڕانەوە سەپێنراوەکان ببێتەوە. مێژووی ڕاستەقینە تەنها لە ئەرشیفی دەوڵەتەکاندا نییە، بەڵکو لە یادەوەریی گەلان و ئازاری قوربانییەکاندا زیندووە.

چەمکی سەروەری و کۆنترۆڵی ئاسمانی: نموونەیەک لە ئاڵۆزییەکانی واقیعی سیاسی

بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەکانی واقیعی سیاسی، پێویستە لە چەمکە ڕواڵەتییەکان تێپەڕین. بۆ نموونە، چەمکی “سەروەری” تەنها بوونی ئاڵا و سنوور نییە. کۆنترۆڵکردنی “ئاسمانی وڵات” یەکێکە لە پایە سەرەکییەکانی سەروەری ڕاستەقینە. وڵاتێک کە کۆنترۆڵی ئاسمانی خۆی نەبێت، سەروەرییەکەی کەموکوڕە، تەنانەت ئەگەر لەسەر زەوی ئیدارەیەکی خۆجێییشی هەبێت. ئەم جۆرە بابەتانە پێویستیان بە شیکاری سیاسی و یاسایی ورد هەیە، نەک لێکدانەوەی سادە و سۆزدارانە.

دەرئەنجام: بەرەو هۆشیاری ڕەخنەگرانە و بینینێکی فرەڕەهەندی واقیع

بۆ بەرەنگاربوونەوەی “کۆمپلۆتیزم”، هەژموونی گێڕانەوەی هێز، و دووفاقی فکری، پێویستیمان بە پەرەپێدانی کولتووری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە، خوێندنەوەی فرەلایەن، و تێگەیشتنێکی قووڵە لە دینامیکی ئایدیۆلۆجیا و بەرژەوەندییەکان. دەبێت دان بەوەدا بنێین کە هیچ گێڕانەوەیەک بێلایەن و ڕەها نییە، و هەمیشە پێویستە پرسیار لە سەرچاوە و ئامانجی گێڕانەوەکان بکەین. تەنها بەم شێوەیە دەتوانین لە سێبەری گێڕانەوەکان و زڕەزانستەکان دەربچین و بەرەو تێگەیشتنێکی ڕوونتر و واقیعیتر لە جیهانی دەوروبەرمان هەنگاو بنێین، و لە کۆتاییدا، کۆمەڵگەیەکی خاوەن ئیرادە و تێگەیشتوو بنیات بنرێت کە توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگارییەکانی سەردەمی هەبێت.

سەرچاوەکان (بۆ خوێندنەوەی زیاتر و قووڵبوونەوە):

Said, Edward W. Orientalism. (New York: Pantheon Books, 1978). (لەسەر چۆنێتی داڕشتنی گێڕانەوەی ڕۆژهەڵات لەلایەن ڕۆژئاواوە)

Snyder, Timothy. The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America. (New York: Tim Duggan Books, 2018). (شیکارییەکی هاوچەرخ بۆ بەکارهێنانی مێژوو لە سیاسەتدا)

Pappe, Ilan. The Ethnic Cleansing of Palestine. (Oxford: Oneworld Publications, 2006). (لەسەر گێڕانەوەی ئیسرائیلی و سڕینەوەی یادەوەری فەلەستینی)

Arendt, Hannah. The Origins of Totalitarianism. (New York: Harcourt, Brace & World, 1951). (لەسەر ڕۆڵی ئایدیۆلۆجیا و پروپاگەندە لە سیستەمە تۆتالیتارەکاندا)