ئێزیدی و یارسان وه‌ك دوو ده‌ركه‌وته‌ی ئایینی حه‌قیقه‌ت
بەشی دووەم
٢/٢) ئێزیدی و یارسان له‌نێوان ئایین و مه‌زهه‌بدا
بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه بسه‌لمێنین كه ئێزیدی و یارسان دوو ده‌ركه‌وته‌ی ئایینیی هه‌مان ئایینی ڕۆحین و له پرۆسه‌ی بوون و په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و ئایینه‌وه هاتوونه‌ته ئاراوه، ده‌بێت كار له‌سه‌ر ئه‌وه بكه‌ین پێچه‌وانه‌ی گریمانه‌كه بسه‌لمێنین. واته هه‌وڵ بده‌ین ئه‌وه بسه‌لمێنین كه ئه‌م دوو ئایینه ئایین نین و مه‌زهه‌بن و له پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردنی ئایینێك كه‌وتوونه‌ته‌وه. با وادابنیین ئێزیدی و یارسان دوو مه‌زهه‌بی ئایینی وه‌ك شیعه و سووننەن و له پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردنی ئایینێك كه‌وتوونه‌ته‌وه؟ گه‌ر ئه‌م بڕیاره‌مان دروست بێت، ده‌بێت ئه‌و ئایینه بدۆزینه‌وه كه به پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردندا براوه و وای لێكراوه كه بشێت بۆ ئه‌وه‌ی نه‌وه به نه‌وه بگوازرێته‌وه و هیچ گۆڕانێكیش له دروسته و داتای جیهانبینییه‌كه‌یان و ئاكاره ئایینییه‌كه‌یاندا گۆڕانی به‌سه‌ردا نه‌هاتبێت.
ئه‌گه‌ر ئایینی موحه‌مه‌دی به‌ر له چوارده سه‌ده سه‌ریهه‌ڵنه‌دایه و له بیستوسێ ساڵی ته‌مه‌نی موحه‌مه‌ددا كامڵ نه‌بووایه، ئه‌وه نه مه‌زهه‌بی شیعه بوونی ده‌بوو نه مه‌زهه‌بی سووننە. چوونكه بنه‌مای بوونی ئه‌و دوو مه‌زهه‌به ته‌قلیدكردنه‌وه و نواندنه‌وه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی ژیانی موحه‌مه‌د و هاوڕێكانییه‌تی له ماوه‌ی ئه‌و چاره‌كه سه‌ده‌یه‌دا كه ئایینی ئیسلام له‌ناویاندا شێوه‌گیر ده‌بێت.
ئه‌گه‌ر ئایینی ئیسلام چوارده سه‌ده به‌ر له‌ئێستا له ئایینی موحه‌مه‌دیدا شێوه‌یه‌كی نوێی به خۆی نه‌دایێ، ئیستا ته‌نها مه‌زهه‌به‌كانی ئایینی مه‌سیحی و ئایینی جووله‌كه بوونیان ده‌بوو، له‌گه‌ڵ ئایینه ناسامییه‌كان. گه‌ر ئه‌م ڕووداوه ڕووی نه‌دایه له‌وانه‌یه عه‌ره‌به‌كان ئێستاش سه‌رقاڵبوونایه به په‌رستنی لات و مه‌نات و عوزاوه و شتێكیش به ناوی مه‌زهه‌بی شیعه و سووننه‌وه بوونی نه‌ده‌بوو.
ئه‌مه بۆ مه‌سیحییه‌تی مه‌زهه‌بی و یه‌هودییه‌تی مه‌زهه‌بیش دروسته. واته ئه‌گه‌ر ئیسلامە ڕۆحییه‌‌كه له مه‌سیح و هاوڕێكانیدا شێوه‌یه‌كی نوێی به خۆی نه‌دایه، ئێستا له ئه‌وروپا و وڵاته مه‌سیحییه‌كاندا شتێك به ناوی كاسۆلیك و ئه‌ر‌تۆدۆكس و پرۆتستانت بوونی نه‌ده‌بوو.
كه‌واته بۆ ئه‌وه‌ی مه‌زهه‌ب هه‌بێت، ده‌بێت ئایینێكی ڕۆحی وه‌ك ئیسلام له ده‌ركه‌وتنێكی ئایینیدا له‌ناو كۆمه‌ڵه مرۆڤێكی ڕۆحانی وه‌ك موحه‌مه‌د و هاوڕیكانی یان عیسا و حه‌وارییه‌كانی یان موسا و میلله‌ته‌كه‌ی شێوه‌گیر ببێت و پرۆسه‌ی بوون و په‌ره‌سه‌ندنه‌كه‌ی كامڵ ببێت و دوای ئه‌وه سه‌ده‌یه‌ك به‌سه‌ریدا بڕوات، بۆ ئه‌وه‌ی به پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردندا ببرێت و چه‌ند مه‌زهه‌بێكی لێوه په‌یدا ببیێت. ئایا ئه‌و ئایینه‌ی كه به‌رهه‌می پرۆسه‌ی بوون و په‌ره‌سه‌ندنه و له سه‌رده‌مێكدا بوونی له كۆمه‌ڵه مرۆڤێكی ڕۆحانیدا شێوه‌گیربووه، كام ئایینه‌یه و ئه‌و كه‌سه ڕۆحانیانه كێن كه ئه‌م ئایینه‌یان له فۆرمه جیاوازه‌كانی وه‌ك ئێزیدی و یارساندا شێوه‌گیركردووه؟
بێگومان گه‌ر به شوێن ئایینێكی له جۆره‌دا بگه‌ڕێین كه له ئێزیدی و یارساندا مه‌زهه‌بی كرابێته‌وه ده‌بێت ئایینێك بێت له دوای ئیسلامه‌وه یان له‌گه‌ڵ ئیسلامی سه‌رده‌می موحه‌مه‌ددا ده‌ركه‌وتبێت. بێگومان ئایینێكی له‌و جۆره بوونی نه‌بووه و ئه‌گه‌ر بوونی هه‌بووایه ئه‌وه وه‌ك ئیسلامی سه‌رده‌می موحه‌مه‌د یان ئیسلامیی سه‌رده‌می عیسا یان ئیسلامی سه‌رده‌می موسا له‌ڕێگه‌ی مه‌زهه‌به‌كان و ده‌قه ئایینییه‌كانییه‌وه ده‌مانزانی هه‌یه. گه‌ر شتێك له‌م باره‌یه‌وه جێگه‌ی باوڕ بێت ئه‌وه‌یه كه بڵێین ئه‌و ئایینه هه‌ر هه‌مان ئه‌و ئایینه موحه‌مه‌دییه‌یه و ئێزیدی و یارسانیش وه‌ك شیعه و سووننه له پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردنی ئه‌و ئایینه هاتوونه‌ته ئاراوه و هیچ نیین جگه له دوو مه‌زهه‌بی تری ئیسلامی موحه‌مه‌دی. گه‌ر ئه‌مه وابێت كه‌واته ئێزیدی و یارسان دوو مه‌زهه‌بی ئایینێكی وه‌دیهاتووی ئایینی موحه‌مه‌دییه.
كاتێك ده‌توانین بڵێین ئێزیدی و یارسان وه‌ك شیعه و سووننه به پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردنی ئایینی موحه‌مه‌دی هاتوونه‌ته ئاراوه، ده‌بێت ئه‌م دوو ئایینه وه‌ك ئه‌و دوو مه‌زهه‌به به‌رهه‌می پرۆسه‌ی به‌مه‌زهه‌بكردن بن. بۆ ئه‌وه‌ی بزانین ئه‌م دوو ئایینه به‌رهه‌می پرۆسه‌ی به مه‌زهه‌بكردنن، ده‌بێت له پرۆسه‌كه تێبگه‌ین. ئایا پرۆسه‌ی به‌مه‌زهه‌بكردن چییه و چۆن به‌و پرۆسه‌یه ئایینێك ده‌گۆڕێت به چه‌ند مه‌زهه‌بێك؟
به‌ر له‌وه‌ی پرۆسه‌ی به‌مه‌زهه‌بكردن ئه‌نجام بدرێت، ده‌بێت كه‌سانێكی ڕۆحانی هه‌بن و ڕۆح له ڕێگه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌وه ژیانێكی ڕۆحانی به پرۆسه‌ی بوون په‌ره‌سه‌ندنی خۆی له‌و ژیانه‌دا شێوه‌گیر كردبێت و ژیانێكی نوێی له هزر و ئاكاری ئه‌و كۆمه‌ڵه مرۆڤه‌دا هێنابێته‌وه ئاراوه. ده‌بێت ڕۆح بوونی خۆی له ژیانی ڕۆحانی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاكاری و ته‌نانه‌ت سیاسی ئه‌و كۆمه‌ڵه خه‌ڵكه‌دا به شێوه‌یه‌كی كامڵ هێنابێته ئاراوه.
ڕۆح بێگۆمان له دوای خۆشێوه‌گیركردنی له‌ناو ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا و كامڵبوونی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه، ئیتر له كاری خۆی ده‌بێته‌وه و دوای نه‌مانی ئه‌و نه‌وه‌یه ڕۆحی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه جێده‌هێڵێت و له نه‌وه‌كانی داهاتوودا چاوه‌ڕێی بانگهێشتێكی نوێ ده‌كات.
كاتێك نه‌وه‌كانی داهاتوو توانای بانگهێشتكردنه‌وه‌ی ڕۆحیان نابێته‌وه، ده‌كه‌ونه ناو ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ژیانی ئه‌وه نه‌وه‌یه‌وه كه ڕۆح له‌ناویاندا پرۆسه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆی ته‌واو كردووه و له شێوه‌ی كۆمه‌ڵگایه‌كی ناته‌قلیدیدا شێوه‌گیربووه. ئه‌م نه‌وه‌یه‌ی دوایی به هۆی ئه‌وه‌وه كه توانای بانگهێشتكردنه‌وه‌ی ڕۆحیان نییه تا ڕۆح له ده‌وره‌یه‌كی تردا خۆی شێوه‌گیر بكات، ناچارن بیر له ڕێگه‌یه‌ك بكه‌نه‌وه بۆ ته‌قلیدكردنه‌وه و دووپاتكردنه‌وه‌ی ژیانی نه‌وه‌كه‌ی پێش خۆیان.
ئه‌م كاره‌ش پێویستی به سیسته‌ماتیك كردنی ئه‌و ژیانه‌یه و دانانی ڕێسا و یاسایه بۆ ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌و ژیانه ئاكارییه‌ی كه له‌و مرۆڤانه‌دا شێوه‌گیربووه. مه‌زهه‌ب ئه‌و ڕێسا و یاسایانه‌یه كه بۆ ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌و ژیانه زیندووه‌ی نه‌وه‌ی یه‌كه‌م دانراوه. به بێ سیسته‌مێكی له‌و شێوه‌یه كه یاساكانی ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌و ژیانه‌ی له خۆیدا هه‌ڵگرتبێت، مه‌زهه‌ب نایێته ئاراوه.
به‌مه‌زهه‌بكردنی ئایین واته: گۆڕینی ئه‌وه‌ی كه ڕۆح وه‌دیهێناوه بۆ ئه‌وه‌ی كه له‌ناو پرۆسه‌ی وه‌دیهاتندا نییه و ته‌قلیدییه. ئه‌وه‌ی ڕۆح بۆ یه‌كجار وه‌دیده‌هێنێت، جارێكی تر دووباره وه‌دیناهێنێته‌وه، ئه‌وه‌ی له ڕۆح ده‌كه‌وێته‌وه نوێیه و پێشتر بوونی نه‌بووه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له مه‌زهه‌ب ده‌كه‌وێته‌وه ته‌قلیدكردنه‌وه و نواندنه‌وه‌ی شتێكه كه وه‌دیهاتووه و ته‌قلیدیی نییه.
ئایین به پرۆسه‌ی داهێنان دێته بوون نه‌ك به پرۆسه‌ی ته‌قلیدكردنه‌وه و نواندنه‌وه‌ی شتێك وه‌ك خۆی كه هه‌یه. به‌ڵام مه‌زهه‌ب به‌رهه‌می پرۆسه‌ی ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی شتێكه وه‌ك خۆی كه هه‌یه. مه‌زهه‌به‌كان له‌وه‌دا كێشه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌ك هه‌یه و هه‌ر یه‌كه‌یان ئیدعای ئه‌وه ده‌كات كه خۆی ڕاسته، چوونكه ته‌نها خۆی توانیویه‌تی ئه‌و ئایینه‌ی كه هه‌یه یاساكانی ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی وه‌ك خۆی بۆ دارێژێت. ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یێنێت بنه‌مای دروستی و نادروستی مه‌زهه‌بێك ئه‌وه‌یه كه وا له كۆمه‌ڵگاكه‌ی بكات به ته‌واوی ئه‌و كۆمه‌ڵگا ئایینییه بنوێنێته‌وه كه ته‌قلیدی ده‌كاته‌وه.
مه‌زهه‌به‌كان وه‌ك كۆمه‌ڵه وێنه‌كێشێك وان له‌به‌رده‌م په‌یكه‌ری ئه‌و ئایینه‌دا كه ڕۆح ئه‌فراندوویه‌تی، ئه‌م وێنه‌كێشانه هه‌ریه‌كه‌یان وه‌ك هه‌ر وێنه‌كێشێك شێوازی خۆی هه‌یه بۆ كێشانه‌وه‌ی ئه‌و وێنه‌یه وه‌ك خۆی و خه‌ڵكیش كه وێنه‌كانی هه‌ریه‌ك له‌و وێنه‌كێشان ده‌بینێت، به پێی دوور و نزیكی سروشتییه‌وه له سروشتی وێنه‌كێشه‌كان بڕیار له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌دات كه كام له‌و وێنه‌كێشانه توانیویه‌تی وێنه‌كه وه‌ك خۆی بكێشێته‌وه. هه‌ریه‌ك له وێنه‌كێشه‌كان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خاوه‌نی سروشت و چه‌شه‌یه‌كی هونه‌ری جیاوازه له وێنه‌كێشه‌كانی تر، وێنه‌كه‌ی خۆی وا ده‌بینێته‌وه كه له وێنه‌ی وێنه‌كێشه‌كانی تر باشتر وێنه‌ی په‌یكه‌ره ئایینییه داهێنراوه‌كه‌ی كێشاوه‌ته‌وه.
مه‌زهه‌ب سیسته‌می وێنه‌كێشانه‌وه‌ی ژیانی كۆمه‌ڵگایه‌كه كه ڕۆح له‌ڕێگه‌ی تاكه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌وه وه‌دیهێناوه، هه‌روه‌ك چۆن ڕۆح له‌ڕێگه‌ی هونه‌رمه‌نده داهێنه‌ره‌كانه‌وه ئه‌و كاره هونه‌ریانه داده‌هێنێت كه پێشتر بوونیان ده‌رنه‌كه‌وتووه. مه‌زهه‌ب سیسته‌مێكه له یاساكانی ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی كه ڕۆح دایهێناوه.
ده‌توانین ئه‌و په‌یكه‌ره‌ی كه ئه‌م وێنه‌كێشانه ته‌قلیدی ده‌كه‌نه‌وه و ده‌یانه‌وێت وێنه‌كه‌ی وه‌ك خۆی بكێشنه‌وه، به به‌رهه‌می هونه‌ره‌مه‌ندێكی داهێنه‌ری بزانین كه ڕۆح له‌ڕێگه‌یه‌وه ئه‌م په‌یكه‌ره‌ی ئه‌فراندبێت و ئه‌م په‌یكه‌ره‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌رهه‌می ڕۆحه، له هیچ په‌یكه‌رێكی تر نه‌چێت، به‌ڵام وێنه‌كێشه ته‌قلیدییه‌كان به‌و هونه‌رمه‌نده ته‌قلیدیانه بزانین كه ته‌نها ده‌توانن وێنه‌ی ئه‌و شتانه بكێشن كه هه‌ن و خۆیان توانای داهێنانی وێنه‌یه‌ك یان په‌یكه‌رێكیان نییه كه وێنه‌ی نه‌بێت و وه‌ك كاری هه‌ر هونه‌رمه‌ندێكی ڕاسته‌قینه و داهێنه‌ر، ناوازه بێت.
مه‌زهه‌ب سیسته‌می وێنه‌كێشانه‌وه‌ی ژیانی كۆمه‌ڵگایه‌كه كه ڕۆح له‌ڕێگه‌ی تاكه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌وه وه‌دیهێناوه، هه‌روه‌ك چۆن ڕۆح له‌ڕێگه‌ی هونه‌رمه‌نده داهێنه‌ره‌كانه‌وه ئه‌و كاره هونه‌ریانه داده‌هێنێت كه پێشتر بوونیان ده‌رنه‌كه‌وتووه. مه‌زهه‌ب سیسته‌مێكه له یاساكانی ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی كه ڕۆح دایهێناوه.
گه‌ر ئایین ئه‌و ئایدیاڵه بێت كه له‌ناو ڕۆحدا بوونی هه‌یه و ئه‌و مرۆڤانه‌ی كه ڕۆح ئه‌و ئایدیاڵه‌یان تێدا وه‌دیده‌هێنێت ماده‌ی شێوه‌په‌یدانی ئه‌و وێنه ئایینییه بن كه له‌ناو ڕۆحدایه، ئه‌وه مه‌زهه‌ب گواستنه‌وه‌ی ئه‌و وێنه ئایینییه‌یه له جه‌سته‌ی ئه‌و مرۆڤانه‌وه كه ڕۆح وێنه‌كه‌ی تێدا به‌رجه‌سته‌كردوون بۆ جه‌سته‌ی ئه‌و مرۆڤانه‌ی كه مه‌زهه‌ب ئه‌م وێنه‌یه دووباره له‌ناویدا به‌رهه‌م ده‌هێنێته‌وه.
وتمان ڕۆح دووجار هه‌مان وێنه له پرۆسه‌ی داهێنانی خۆیدا له ماده‌یه‌كدا شێوه‌گیر ناكات و هه‌میشه ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه له ڕۆحه‌وه ده‌گرێت ناوازه و نادووپاتبووه‌وه‌یه. ئه‌و مرۆڤانه‌ش به فرمانی ڕۆح ده‌جووڵێنه‌وه، هه‌رگیز ئه‌وه دووپات ناكه‌نه‌وه كه پێشتر له مرڤه‌كانی تردا ڕۆح فرمانی به بوونی داوه، چوونكه دووپاتكردنه‌وه‌ی ئه‌مه خۆی ده‌رچوونه له فرمانی ڕۆح و چوونه ژێرباری یاساكانی ماده‌یه. ئه‌مه‌ش ده‌مانگه‌یێنێت به‌وه كه ئایین سه‌رچاوه له ڕۆحه‌وه ده‌گرێت، بۆیه هه‌رگیز دووپات نابێته‌وه، به‌ڵام مه‌زهه‌ب سه‌رچاوه له ڕۆحه‌وه ناگرێت، چوونكه به‌رده‌وام هه‌مان شت دووپات ده‌كاته‌وه.
ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه له سیسته‌می ڕۆحه‌وه ده‌گرێت و به‌و سیسته‌مه دێته‌بوون، وه‌دیهاتووێكی ناوازه و ناته‌قلیدییه و بۆ یه‌كجار وه‌دی دێت و دووپات نابێته‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه له سیسته‌می ماده‌وه ده‌گرێت به‌رده‌وام خۆی دووپات ده‌كاته‌وه و ئه‌وه‌ی هێزه‌ی له كاتی دووپاتكردنه‌وه‌كه‌دا به‌ره‌و ناوازه‌بوونی به‌رێت و وایلێبكات كه دووپات نه‌بێته‌وه، له خۆی ده‌یكاته ده‌ره‌وه. مه‌سه‌له‌ی بدعه‌ت له ئاییندا كه چه‌مكێكی مه‌زهه‌بییه و ئایینی نییه، مه‌زهه‌ب بۆ پاراستنی ته‌قلید كردوویه‌تی به بنه‌مایه‌ك له بنه‌ماكانی خۆی. هه‌موو بدعه‌یه‌ك له مه‌زهه‌بدا گومرابوونه و هه‌موو گومرابوونێك خاوه‌نه‌كه‌ی به‌ره‌و ئاگر په‌لكێش ده‌كات.
له‌ڕاستیدا چه‌مكی بدعه‌ت، مه‌زهه‌ب به‌كاری ده‌هێنێت بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگری بكات له‌وه‌ی ڕۆح ده‌ست بخاته ناو كاره‌كه‌یه‌وه، كاره‌كه‌ی له كارێكی ته‌قلیدییه‌وه بكات به كارێكی ناوازه. به‌پێی مه‌زهه‌ب بێت ئایینی یارسان و ئێزیدی نه‌ك هه‌ر وه‌ك ئه‌وان مه‌زهه‌ب نین، به‌ڵكوو دوو بدعه‌ی گه‌وره‌ی ئایینین و ئه‌م بدعه‌ته گه‌ورانه‌ش ئه‌و خه‌ڵكه‌یان له‌ڕێگه ڕاسته‌كه‌ی ئه‌وان كه ته‌قلیده گومرا كردووه و به‌ره‌و دۆزخ بردوویانن.
ئێمه پێشتر له‌ڕێگه هیگڵه‌وه بەوە جیاوازیمان له‌نێوان ڕۆح و ماده‌دا كرد كه ڕۆح له‌ناو خۆیدا یه‌كه و له ده‌ره‌وه‌ی خۆیدا جیاوازه، بۆیه كه ده‌چێته ده‌ره‌وه‌ی خۆی و له‌ناو غه‌یره‌كانی خۆیدا خۆی ده‌رده‌خات تووشی جیاوازی دێت و له هه‌ریه‌ك له‌و غه‌یرانه‌دا به ڕه‌نگێكی جیاواز له‌وی تر خۆی نیشانده‌دات و له هیچیاندا خۆی دووپات ناكاته‌وه. به‌ڵام مادده به پێچه‌وانه‌ی ڕۆحه‌وه له‌ناو خۆیدا جیاوازه و له ده‌ره‌وه‌ی خۆیدا به شوێن هێزێكدا ده‌گه‌ڕێت كه بیكاته‌وه به یه‌ك و جیاوازییه‌كه‌ی ناوه‌وه‌ی نه‌هێڵیت.
به‌پێی ئه‌م پێناسه هیگڵییه بێت ئایینی یارسان و ئێزیدی به‌پێی سیسته‌می وه‌دیهێنانی ڕۆح هاتوونه‌ته بوون، به‌ڵام مه‌زهه‌بی سووننه و مه‌زهه‌بی شیعه به‌پێی سیسته‌می كاركردنی ماده هاتوونه‌ته بوون. دوو ئایینه كوردییه‌كه به‌رهه‌می نوانددنه‌وه‌ی هه‌مان ئایینی وه‌دیهاتوو نین و له نواندنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگایه‌كی ئایینییه‌وه نه‌هاتوونه‌ته ئاراوه كه به‌ر له‌وان ڕۆح له‌ناو كۆمه‌ڵه‌كه‌سێكدا وه‌دیهێنابێت.
ئه‌م دوو ئایینه به‌رهه‌می هاتنه ده‌ره‌وه‌ی ڕۆحن له خۆیدا بۆ ناو دوو جه‌سته و سروشتی جیاواز، له هه‌ریه‌كه‌شیان به شێوه‌یه‌كی ناوازه و جیا له‌وی تریان خۆی نواندووه، به شێوه‌یه‌ك گه‌ر له ڕواڵه‌تدا له‌و دوو ئایینه بڕوانین، هه‌ست به‌وه ناكه‌ین كه له یه‌ك سه‌رچاوه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتبێت، له‌كاتێكدا هه‌مان سه‌رچاوه‌یان هه‌یه. ڕۆح له‌م دوو ئایینه‌دا ئه‌وه ئاشكرا ده‌كاته‌وه كه ئه‌و له ناو خۆیدا یه‌كه‌و كه خۆی له‌ناو چه‌ند ماده‌یه‌كدا ئاشكرا ده‌كات به كۆمه‌ڵه ڕه‌نگێكی جیاواز خۆی ئاشكرا ده‌كات و هه‌رگیز هه‌مان شێوه‌ی خۆی دووجار له مادده‌دا شێوه‌گیر ناكاته‌وه.
به‌ڵام كاتێك له دوو مه‌زهه‌به‌كه ورد ده‌بینه‌وه، ئه‌وه ده‌بینین كه ئه‌م دوو مه‌زهه‌به به‌رهه‌می نواندنه‌وه‌ی هه‌مان شێوه‌ن له دوو ماده‌ی جیاوازدا و ئه‌و دوو ماده‌یه‌ش له هه‌وڵی ئه‌وه‌دان له‌ڕێگه‌ی نواندنه‌وه‌ی ئه‌و شێوه‌یه‌وه خۆیان بكه‌نه‌وه به‌یه‌ك و جیاوازییه‌كانی نێوانیان نه‌هێڵن. به‌ڵام ئه‌وه‌ی ڕێگره له به‌رده‌م یه‌كبوونی ئه‌م دوو مه‌زهه‌بەدا ئه‌و جیاوازی و لێكدژییه ناوه‌كیانه‌ن كه له‌ناو خۆیاندا هه‌یه و به‌رده‌وام وه‌ك هێزێك له ناویاندا به‌رەو جیاوازییان ده‌بات.
مه‌زهه‌ب په‌یڕه‌وی له سیسته‌می كاركردنی ماده ده‌كات و به‌رده‌وام به‌شوێن یه‌كبووندا ده‌گه‌ڕێت تا جیاوازییه‌كانی ناو خۆی نه‌فی بكاته‌وه، به‌ڵام ئایینه كوردییه‌كان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌رهه‌می كاركردنی ڕۆحن به‌رده‌وام ئه‌و ڕۆحه به‌ره‌و جیاوزیان ده‌بات و له‌هه‌ر شوێنێك ئه‌و ڕۆحه ده‌ركه‌وێته‌وه، فۆرمێكی جیاواز له‌وانه‌ی پێشوو به خۆی ده‌دات.
مه‌زهه‌ب په‌یڕه‌وی له سیسته‌می كاركردنی ماده ده‌كات و به‌رده‌وام به‌شوێن یه‌كبووندا ده‌گه‌ڕێت تا جیاوازییه‌كانی ناو خۆی نه‌فی بكاته‌وه، به‌ڵام ئایینه كوردییه‌كان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌رهه‌می كاركردنی ڕۆحن به‌رده‌وام ئه‌و ڕۆحه به‌ره‌و جیاوزیان ده‌بات و له‌هه‌ر شوێنێك ئه‌و ڕۆحه ده‌ركه‌وێته‌وه، فۆرمێكی جیاواز له‌وانه‌ی پێشوو به خۆی ده‌دات.
ڕۆح كاتێك له‌ناو به‌رزانییه‌كاندا ده‌رده‌كه‌وێت و له سه‌رده‌می شێخ ئه‌حمه‌دی به‌رزاندا ده‌گاته ئه‌و په‌ڕی دره‌وشانه‌وه‌ی خۆی به‌م ده‌ركه‌وتنه‌ی خۆی دووپات ناكاته‌وه، به‌ڵكوو ره‌نگێكی جیاوازو ناوازه له‌و ره‌نگه ده‌دات به خۆی كه له ئایینی ئێزیدی یارساندا داویه‌تی به خۆی. ئەمە بۆ ئەو گروپە ئایینییەش هەمان شتە کە لە دەوروبەری سلێمانی سەرهەڵدەدات و بە (هەقە)ناو دەبرێن. ئه‌م په‌یدابوونه جیاوازه‌ی ڕۆح له ناو میلله‌تی به‌رزاندا نه‌فیكردنی ئه‌و په‌یدابوونه‌ی نییه كه له ئایینه‌كانی تردا ده‌ركه‌وتووه، به‌ڵكوو هه‌ریه‌ك له‌م ده‌ركه‌وتانه ڕازییه به‌وه‌ی كه به جیاوازییه‌كانی خۆیه‌وه بمێنێته‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا خۆی نه‌كاته‌وه به‌یه‌ك.
به‌ڵام ئه‌مه له‌هه‌ر دوو مه‌زهه‌به ئیسلامییه‌كاندا ته‌واو پێچه‌وانه‌یه و هه‌ریه‌ك له‌و مه‌زهه‌بانه مه‌یلی بۆ ئه‌وه هه‌یه ئه‌وی تریان له‌گه‌ڵ خۆیدا ته‌ماهی پێبكات و بیكاته‌وه به‌یه‌ك، ئه‌وان له‌مه‌دا په‌یڕه‌وی له سیسته‌می ماده ده‌كه‌ن نه‌ك ڕۆح، چوونكه له‌ناوخۆیاندا ڕۆح تووشی جیاوازی كردوون و ڕازی نین به‌م جیاوازییه و دژی ئه‌و ئاراسته‌یه ده‌جووڵێنه‌وه كه ڕۆح له ناوه‌وه پێیان ده‌دات و به‌رده‌وام هه‌وڵده‌ده‌ن له ده‌ره‌وه‌ی خۆیان هێزێك بۆ یه‌كبوونی خۆیان بدۆزنه‌وه، ئیتر گرنگ نییه ئه‌و هێزه دوژمن بێت و له به‌رامبه‌ریدا ڕاوه‌ستن و له به‌رگریكردنیدا ببنه‌وه به‌یه‌ك یان دۆست بێت و عاشقی ببن و بیهێننه ناو خۆیان و وه‌ك خۆیان بینوێننه‌وه تا له نواندنیدا ببنه‌وه به‌یه‌ك.
ئه‌گه‌ر ئایینی ئێزیدی و ئایینی یارسان وه‌ك مه‌زهه‌بی سووننە و مه‌زهه‌بی شیعه، دوو مه‌زهه‌بی تری ئایینی ئیسلام نین ئه‌ی بۆچی له‌ناو تێكسته ئایینییه‌كانی ئه‌م دوو ئایینه‌دا زۆر توخم ده‌بینرێت كه سه‌رچاوه‌كه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئیسلامی موحه‌مه‌دی، وه‌ك فریشته‌كان و پێغه‌مبه‌ره‌كان..هتد؟. ئایا بوونی ئه‌م ناوانه له‌ناو هه‌ردوو ئایینه‌كه‌دا به‌ڵگه نین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌م دووانه‌ش ئایین نیین، به‌ڵكوو یان مه‌زهه‌بن و یان جۆرێكن له لادانی مه‌زهه‌بی. بۆ نموونه هاتنی ناوی شێخ عادی له ئایینی ئێزیدیدا و هاتنی ناوی عه‌لی له ئایینی یارساندا ئه‌و باوڕمان لادروست ناكات كه ئێزیدی له لادانی مه‌زهه‌بی سووننەوه دروستبووه و یارسانیش له لادان له مه‌زهه‌بی شیعه‌وه دروستبووه؟ ئایا ئه‌مانه به‌ڵگه نین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئێزیدی و یاراسان هه‌ر هه‌مان مه‌زهه‌بی شیعه و سووننەن، به‌ڵام به تێكدراوی و به شێوێنراوی؟.
بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ش جاریكی تر ده‌بێت بگه‌ڕینه‌وه بۆ به‌راوردكردنی په‌یوه‌ندی دوو مه‌زهه‌به‌كه به ئیسلامی موحه‌مه‌دییه‌وه، له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندی ئه‌م دوو ئایینه به هه‌مان ئیسلامی موحه‌مه‌دییه‌وه. بۆ تێگه‌یشتن له‌م په‌یوه‌ندیه‌ش ده‌بێت بگه‌ڕێینه‌وه بۆ هه‌ردوو پرۆسه‌ی ئه‌فراندن(الابداع) و ته‌قلیدكرنه‌وه (التقلید) وه‌ك بنه‌مای په‌یدابوونی مه‌زهه‌به‌كان و ئه‌م دوو ئایینه. ئێمه پێشتر ئه‌وه‌مان ڕوونكرده‌وه كه ئایین به‌پێی بنه‌مای ئه‌فراندن هاتووه‌ته بوون و له‌مه‌شدا ئه‌و ئایینه په‌یڕه‌وی له سیسته‌می ڕۆح كردووه، به‌ڵام مه‌زهه‌ب به‌پی بنه‌مای ته‌قلید هاتووه‌ته ئاراوه و له بوونیدا په‌یڕه‌وی له سیسته‌می ماده‌كراوه.
گه‌ر له‌م په‌یوه‌ندی ئۆنتۆلۆجی هه‌ردوو مه‌زهه‌به ئیسلامییه‌كه و هه‌ردوو ئایینه كوردییه‌كه به ئیسلامی موحه‌مه‌دییه‌وه ڕامێنین، ده‌گه‌ین به‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی كه په‌یوه‌ندی هه‌ردوو مه‌زهه‌به‌كه به ئیسلامی موحه‌مه‌دییه‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌و ئایینه‌یه، به‌ڵام په‌یوه‌ندی دوو ئایینه كوردییه‌كه به هه‌مان ئایینه‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای ئافراندنه و ڕۆح له‌م دوو ئایینه‌دا به توخمه پێكهێنه‌ره‌كانی ئیسلامی موحه‌مه‌دی دوو شێوه‌ی ئایینی جیاوازی له ئیسلامی موحه‌مه‌دی ئه‌فراندووه.
له پرۆسه‌ی ته‌قلیدكرنه‌وه‌دا ئه‌و هێزه ته‌قلیدییه هه‌وڵده‌دات ئه‌وه‌ی كه له به‌رده‌میدایه وه‌ك خۆی به‌رهه‌می بهێنێته‌وه. باشترین پرۆسه‌ی ته‌قلیدكردنه‌وه ئه‌وه‌یه كه ئه‌وه‌ی ته‌قلیدده‌كرێته‌وه له‌وپه‌ڕی ورده‌كاریدا سه‌رله‌نوێ دروستبكرێته‌وه. به‌ڵام له پرۆسه‌ی ئه‌فراندندا هێزی ئه‌فرێنه‌ر ده‌بێت ئه‌وه‌ی كه له به‌رده‌میدا هه‌یه وه‌ك ماده‌یه‌كی خاو وه‌ریبگرێت و له جه‌وهه‌ره‌كه‌ی خۆی خاڵی بكاته‌وه به‌و جه‌وهه‌ر و ناوه‌ڕۆكه دایبهێنێت كه له‌ناو خۆیدا بوونی هه‌یه. باشترین ئه‌فراندن ئه‌وه‌یه كه ئه‌فرێنه‌ره‌كه تا دوا ئاستی خاڵی كردنه‌وه، ئه‌وه‌ی له‌به‌رده‌میدا هه‌یه له جه‌وهه‌ر و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی خاڵی بكاته‌وه و به ته‌واوی بیكات به ماده‌یه‌كی خاو، ئینجا به‌و جه‌وهه‌ر و ناوه‌ڕۆكه‌ی كه لای خۆیه‌تی بوونێكی نوێی پێ ببه‌خشێته‌وه.
ئه‌گه‌ر له‌و ڕۆحه ئه‌فرێنه‌ره ڕامێنین كه ئایینی ئێزیدی سه‌رچاوه‌ی لێوه‌گرتووه له‌وه تێده‌گه‌ین كه مه‌له‌ك تاوس له‌گه‌ڵ ئه‌و توخمه‌ی كه له ئایینه سامییه‌كاندا به سه‌رچاوه‌ی خراپه ده‌زانرێت، ته‌نها له ماده‌دا هاوشێوه‌ن و ئه‌م ڕۆحه به داماڵینی ئه‌و جه‌وهه‌ر و ناوه‌ڕۆه‌كه‌ی كه له ئایینه سامییه‌كاندا هه‌یه‌تی و به به‌خشینی جه‌وهه‌ر و مانایه‌كی نوێ به هه‌مان توخم، ئه‌و توخمه بوونی ته‌واو پێچه‌وانه ده‌بێته‌وه و له مه‌له‌كێكه‌وه كه سه‌رپێچی فرمانه‌كانی خودا ده‌كات، ده‌بێت به مه‌له‌كێك كه له تاقیكردنه‌وه خوداییه‌كه‌دا ته‌نها ئه‌و ده‌توانێت ده‌ربچێت و فرمانه خوداییه‌كه بناسێته‌وه و جێبه‌جێ بكات.
ڕۆحی جیهان كه خوداوه‌نده كاتێك له‌و دوڕه‌دا كه بوونی خۆی تێدا داناوه له خۆی ده‌ڕوانێته‌وه مه‌له‌ك تاوس دێته بوون. مه‌له‌ك تاوس له ئایینی ئێزیدیدا نه‌ك سه‌رپێچی فرمانی خودا ناكات به‌ڵكوو تاكه مه‌له‌كێكه كه توانای جیاكردنه‌وه‌ی فرمانه خوداییه‌كانی هه‌یه و له خۆیدا خودا وه‌ك خۆی ده‌نوێنێته‌وه. ئه‌مه پرۆسه‌ی ئه‌فراندنی ڕۆحه و به به‌تاڵكردنه‌وه‌ی توخمێكه له جه‌وهه‌ره‌كه‌ی و به‌خشینی جه‌وهه‌رێكی تره كه ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئه‌و جه‌وهه‌ره‌یه كه پێشتر بوونی ئه‌و توخمه‌ی دیاریكردووه.
له ئایینی یارسانیشدا جوبره‌ئیل هه‌مان ئه‌و جوبرئیله نییه كه له ئیسلامی مه‌حه‌مه‌دیدا ته‌نها كاری ئه‌وه‌یه وه‌حی له خوداوه بهێنێت بۆ پێغه‌مبه‌ره‌كان، واته جوبره‌ئیل به ته‌نها په‌یامهێنه‌ری وه‌حی نییه، ئه‌و ڕۆحه‌ی كه ئه‌م ئایینه‌ی له‌ڕێگه‌ی پیاوه ڕۆحانییه‌كانی یارسانه‌وه ئه‌فراندووه، هێناوه، به ته‌واوه‌تی جوبرئیل له‌و ناوه‌ڕۆك و جه‌وهه‌ره خاڵی ده‌كاته‌وه كه ڕۆح له ئایینه سامییه‌كان به گشتی و ئایینی موحه‌مه‌دی به تایبه‌تی له‌ناو ئه‌م توخمه ئایینه‌یه‌دا شێوه‌گیری كردووه، یان ده‌توانین بڵێین ئه‌و ڕۆحه ئافرێنه‌ره‌ی ئایینی یارسان ناوی جوبره‌ئیل به ته‌واوه‌تی له‌و ناولێنراوه و له‌و مانایه خاڵی ده‌كاته‌وه كه ڕۆحه ئه‌فرێنه‌ره‌كه‌ی ئایینه سامییه‌كان به‌و ناوه‌ی به‌خشیووه.
جوبره‌ئیل له ئایینی یارساندا وه‌ك مه‌له‌ك تاوس له ئایینی ئێزیدیدا یه‌كه‌م ئه‌فرێنراوه كه خودا له سه‌یركردنه‌وه‌ی بوونی خۆی له‌ناو دوڕه‌كه‌دا ده‌یهێنیته دی و ده‌یئافرێنێت. ئه‌و كاته‌ی كه جوبروئیل دێنێته‌بوون نه ئه‌رز هه‌یه نه ئاسمان و نه هیچ ئه‌فرێنراوێكی تر. ئه‌م بوونه‌وه‌ره ئه‌فرێنراوه له ڕۆحی خودا، ئه‌ركی له ئایینی یارساندا ئه‌وه‌یه كه ڕۆحه‌كانی تر له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌و و به ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ناو جیهانه ڕۆحانییه‌كه‌ی خۆیان. جوبره‌ئیل له‌م ئایینه‌دا به بنیامینیش ناو ده‌برێت، به زمانی یارسان خاوه‌نی شه‌رتوپه‌یمانه.
ئایینی ئێزیدی و یارسان ڕاسته پڕن له‌و ناوانه‌ی كه له ئایینه سامییه‌كاندا هه‌ن، به‌ڵام ئه‌م ناوانه و ئه‌و كارێكته‌رانه‌ش كه هه‌ڵگری ئه‌م ناوانه‌ن هه‌مان ئه‌ركیان له‌م دوو ئاینه‌دا نییه و به پێی سیسته‌مێكی تر له په‌یوه‌ندیدان كه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌و سیسته‌مه‌وه نییه كه له ڕێگه‌یه‌وه ڕۆحی ئه‌فرێنه‌ری ئایینه سامییه‌كان په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌ناو ئایینه سامییه‌كاندا ڕێك ده‌خات. ته‌نانه‌ت كارێكته‌ره‌كانیش هه‌مان كارێكته‌ر نین.
له هه‌ردوو ئایینه‌كه‌دا موحه‌مه‌د و عه‌لی بوونێكی به‌رچاویان هه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م دوو كارێكته‌ره له‌ناو ئایینه كوردییه‌كاندا خاوه‌نی ئه‌ركێكن كه هیچ په‌یوه‌ندی به‌و ئه‌ركه‌وه نییه كه له ئایینی مووحه‌مه‌دیدا هه‌یانه.
ئه‌و ڕۆحه‌ی كه ئایینی ئێزیدی و یارسانی هێناوه‌ته‌بوون، مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ ئیسلام و ئایینه سامییه‌كانی تردا مامه‌ڵه‌كردنێكی ئه‌فرێنه‌رانه‌یه و خۆی هه‌ڵگری جه‌وهه‌ر و سیسته‌مێكی جیاوازه له‌و جه‌وهه‌ر و سیسته‌مه‌ی كه له‌و ڕۆحه‌دا بوونی هه‌یه كه ئایینه سامییه‌كانی ئه‌فراندوون. ئه‌م ڕۆحه وه‌ك ئه‌فرێنه‌رێك سیسته‌م و جه‌وهه‌ره‌كانی ئه‌و ڕۆحه له ئایینه سامییه‌كان خاڵی ده‌كاته‌وه و ئه‌و ئایینانه ده‌كاته‌وه به مادده‌یه‌كی ته‌واو خاو و به شێوه‌گیركردنی سیسته‌م و جه‌وهه‌ره‌كانی خۆی سه‌رله‌نوێ ئایینێكی نوێیان لێ وه‌دیده‌هێنێت كه ته‌نها له كه‌ره‌سته و توخمه‌كاندا له ئایینه سامییه‌كان ده‌چێت و له جه‌وهه‌ری توخه‌مه‌كان و سیسته‌می په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌و جه‌وهه‌رانه‌دا ته‌واو جیاوازه.
ئه‌و عه‌قڵه‌ی كه مه‌زهه‌ب ده‌هێنێته ئاراوه ڕێوڕه‌سمێك بۆ ته‌قلیدكرنه‌وه‌ی ئه‌وه ده‌دۆزێته كه ڕۆح ئه‌فراندوویه‌تی. ئه‌وه‌ی مه‌زهه‌ب دروست ده‌كات ڕۆح نییه، چوونكه ڕۆح ئه‌وه ته‌قلید ناكاته‌وه كه ئه‌فراندوویه‌تی یان ڕۆحێكی تر ئه‌فراندوویه‌تی. ئه‌و عه‌قڵه‌ی كه مه‌زهه‌ب دروست ده‌كات توانای دۆزینه‌وه‌ی سیسته‌مێكی هه‌یه بۆ دووپاتكردنه‌وه‌و ته‌قلیدكرنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی كه ڕۆح ئه‌فراندوویه‌تی. بۆ ته‌قلیدكردنه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌فرێنراوانه ڕۆح پێویستی به‌وه نییه كه عه‌قڵ خاوه‌نی كۆمه‌ڵه جه‌وهه‌رێك و سیسته‌مێك بێت و به سیسته‌مه‌كه په‌یوه‌دی نێوان جه‌وهه‌ره‌كان ڕێك بخات. چوونكه ئه‌وه‌ی عه‌قڵ كردوویه‌تی به ئامانج و ئه‌وه‌یه ئه‌وه‌ی كه ڕۆح ئه‌فراندوویه‌تی وه‌ك خۆی دووباره دروستی بكاته‌وه، به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌ست له هیچ شتێك بدات. ئه‌مه وه‌ك ئه‌وه وایه كه بیناسازێك له به‌رده‌م كۆشێكێكدا بێت كه ئه‌ندازیارێكی داهێنه‌ر شێوه‌ی كۆشكه‌كه‌ی داهێنابێت. ئه‌م بیناسازه به‌رده‌وام بیر له‌وه بكاته‌وه گه‌ر ئه‌و كۆشكه بڕووخێت و نه‌مێنێت ده‌توانێت سه‌رله‌نوێ وه‌ك خۆی دروستی بكاته‌وه؟ بێگومان ئه‌م بیناسازه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و كۆشه‌كه وه‌ك خۆی له‌هه‌مان توخم و كه‌ره‌سته پێكهێنه‌ره‌كانی خۆی دروست بكاته‌وه، ده‌بێت ئه‌و سیسته‌مه به وردی بدۆزێته‌وه كه په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌و كه‌رستانه‌ی له بیناكه‌دا ڕێكخستووه. ده‌بێت بیریش له‌وه بكاته‌وه كه هه‌ریه‌ك له‌و توخمانه هه‌ڵگری چ جۆره ئه‌ركێكن تا له‌كاتی دروستكردنه‌وه‌ی بیناكه هه‌مان ئه‌رك وه‌رگرنه‌وه. ئه‌م بیناسازه ڕۆح له‌ناویدا بوونی نییه تا له‌ناو خۆیدا به كه‌ره‌سته‌ی ئه‌و بینایه كۆشكێكی نوێ دابهێنێت كه سیسته‌می په‌یوه‌ستكردنی توخمه‌كانی و ئه‌رك و جه‌وهه‌ری توخمه‌كانی جیاواز بێت له‌و سیسته‌م و جه‌وهه‌رانه‌ی كه ئه‌و ڕۆحه ئه‌و كۆشكه‌ی پێ داهێناوه.
عه‌قڵی مه‌زهه‌بساز، عه‌قڵێكه سیسته‌م و جه‌وهه‌ری توخمه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی خۆی وه‌رده‌گرێت و له كه‌ره‌سته‌یه‌كی نوێدا ئه‌وه‌ی دووباره پێ دروستده‌كاته‌وه كه ڕۆح ئه‌فراندوویه‌تی. به‌ڵام ڕۆح هه‌ڵگری سیسته‌م و كۆمه‌ڵه جه‌وهه‌رێكه كه له‌و كه‌ره‌سته‌دا كه ڕۆحێكی دی كۆشكێكی پێ ئه‌فراندووه، كۆشكێكی نوێ ده‌ئه‌فرانێت كه وێنه‌ی نه‌بێت و ناوازه بێت.
ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یێنێت كه عه‌قڵی مه‌زهه‌بساز، عه‌قڵێكه سیسته‌م و جه‌وهه‌ری توخمه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی خۆی وه‌رده‌گرێت و له كه‌ره‌سته‌یه‌كی نوێدا ئه‌وه‌ی دووباره پێ دروستده‌كاته‌وه كه ڕۆح ئه‌فراندوویه‌تی. به‌ڵام ڕۆح هه‌ڵگری سیسته‌م و كۆمه‌ڵه جه‌وهه‌رێكه كه له‌و كه‌ره‌سته‌دا كه ڕۆحێكی دی كۆشكێكی پێ ئه‌فراندووه، كۆشكێكی نوێ ده‌ئه‌فرانێت كه وێنه‌ی نه‌بێت و ناوازه بێت.
به‌پێی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی له‌سه‌ره‌وه باسمانكردن ئایینه كوردییه‌كان مه‌زهه‌ب نین و ئایینن، چوونكه ئه‌و ڕۆحه‌ی كه ئافراندوونی خاوه‌نی سیسته‌م و جه‌وهه‌ره‌كانی خۆیه‌تی و له ئایینه سامییه‌كان نه سیسته‌می وه‌رگرتووه نه جه‌وهه‌ره‌كان، ئه‌وه‌ی وه‌ریگرتووه ته‌نها كه‌ره‌سته و توخمه‌كانن. به‌ڵام دوو مه‌زهه‌به‌كه به‌رهه‌می عه‌قڵێكن كه خۆی خاوه‌نی سیسته‌م و جه‌وهه‌ر نییه و به‌تاڵه له سیسته‌م جه‌وهه‌ره‌كان. ئه‌م عه‌قڵه ده‌یه‌وێت سیسته‌م وجه‌وهه‌ره‌كانی ئایینی موحه‌مه‌دی وه‌رگرێت و له هه‌موو نه‌وه‌یه‌كدا و له كه‌ره‌سته و توخمی تازه‌دا ئه‌وه وه‌ك خۆی دروست بكاته‌وه كه له‌سه‌ردمی ئه‌فراندنی ئیسلامی موحه‌مه‌دیدا له كۆمه‌ڵه كه‌سێكدا شێوه‌ی گرتبوو.
ئه‌وه‌ی له مامه‌ڵكردنی عه‌قڵی مه‌زهه‌بیدا له‌گه‌ڵ ئیسلامی موحه‌مه‌دیدا دووپات نابێته‌وه ماده و كه‌ره‌سه‌ته‌كانه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له مامه‌ڵه‌كردنی ڕۆحی ئافرێنه‌ری ئایینه كوردییه‌كاندا دووپات نابێته‌وه، جه‌وهه‌ره‌كان و سیسته‌می په‌یوه‌ندییه‌كانیانن. كه‌وابێت ناتوانین بڵێین ئه‌م دوو ئایینه كوردییه وه‌ك دوو مه‌زهه‌به‌كه مه‌زهه‌بن و به پرۆسه‌ی به مه‌زهبكردنی ئیسلامی موحه‌مه‌دی هاتوونه‌ته ئاراوه.
٢/٣- ئێزیدی و یارسان دوو شێوه‌ی ئایینی هه‌مان ڕۆحی ئه‌فرینه‌رن
كاتێك ده‌توانین ئه‌وه بسه‌لمێنین كه ئه‌م دوو ئایینه ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆحن كه ئه‌وه ساغ بكه‌ینه‌وه ئه‌م دوو ئایینه له سیسته‌م و جه‌وهه‌ره‌كاندا یه‌كن و ئه‌م ڕۆحه به پرۆسه‌ی ئافراندن له دوو حاڵه‌تی جیاوازادا ئه‌فراندوونی. ئه‌مه وه‌كوو ئه‌وه وایه كه ڕۆح له‌ڕێگه‌ی هونه‌رمه‌ندێكی داهێنه‌ره‌وه دوو تابلۆی جیاوازی ئه‌فراندبێت كه هیچیان له ڕواڵه‌تدا له‌وی تریان نه‌چێت و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌پشت جیاوازی ئه‌م دوو تابلۆیه‌وه هه‌ست به‌وه بكرێت كه هه‌مان سیسته‌م و هه‌مان توخم به شێوه و ڕه‌نگی جیاواز بوونیان هه‌یه. یان وه‌ك ئه‌و شاعیره داهێنه‌ره وایه كه دوو قه‌سیده‌ی جیاوازی ئافراندووه و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م دوو قه‌سیده‌یه جیاوازن، به‌ڵام كه‌سی شیعرناس له پشت ئه‌م جیاوازیانه‌وه یه‌كبوونێك ده‌بینێت و له ڕێگه‌ییه‌وه ده‌زانێت ئه‌م دوو قه‌سیده‌یه له یه‌ك ڕۆحه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتووه.
ئێمه بۆ سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه ئه‌م دوو ئایینه ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆحن ده‌بێت وه‌ك شیعرناسه‌كه له‌ناو ئه‌و جیاوازیانه‌دا كه له‌نێوان ئه‌م دوو ئایینه‌دا هه‌یه ئه‌و یه‌كبوونه شاراوه‌یه بدۆزینه‌وه و له‌ڕێگه‌یه‌وه ئه‌وه ساغ بكه‌ینه‌وه كه ئه‌م دوو ئایینه به‌رهه‌می هه‌مان ڕۆحن و سیسته‌م و جه‌وهه‌ره‌كانی ئه‌م دوو ئایینه له‌ناو ئه‌و ڕۆحه‌دا یه‌كن و ئه‌و ڕۆحه به سیسته‌مه‌كه‌ی خۆی دوو جۆر له په‌یوه‌ندی جیاوازی له‌نێوان ئه‌و جه‌وهه‌رانه‌دا سازكردووه كه له‌ناو خۆیدا بوونیان هه‌یه و به‌مه دوو ئایینی جیاوازی هێناوه‌ته ئاراوه كه هیچیان بوونی سه‌رچاوه‌ی له‌وی تریانه‌وه نه‌گرتووه و دووپاتبوونه‌وه‌ی ئه‌وی تریان نییه و هیچیش له‌و دوانه دووپاتبوونه‌وه‌ی ئایینێكی تر نین كه هه‌مان ئه‌م ڕۆحه ئه‌فراندبێتی.
بێگومان گه‌ڕان به شوێن یه‌كبوونێكی ئاوادا له‌ناو ئه‌و جیاوازییه ئاشكرایانه‌ی كه له‌م دوو ئایینه‌دا هه‌یه كارێكی سه‌خته، به‌ڵام مه‌حاڵیش نییه. كارێكی سه‌خته گه‌ر ئێمه له ڕواڵه‌تی ئه‌م دوو ئایینه بڕاوانین هه‌وڵبده‌ین له ڕواڵه‌تەكانیاندا ئه‌و یه‌كبوونه بدۆزینه‌وه. دۆزینه‌وه‌ی یه‌كبوونی دوو مه‌زهه‌ب له ڕواڵه‌تیاندا كارێكی ئاسانه، به‌ڵام دۆزینه‌وه‌ی یه‌كبوونی دوو ئایین له‌ڕێگه‌ی تێڕامان له ڕواڵه‌تیان كارێكی نه‌ك هه‌ر سه‌خته بگره مه‌حاڵییشه.
به‌ڵام گه‌ر ئێمه توانیمان ئه‌و لێكدژی و جیاوازیانه تێپه‌ڕێنین كه له ڕوواڵه‌تی ئه‌م دوو ئایینه‌دا هه‌ن و به‌ره‌و ناوه‌وه‌ی ئه‌م دوو ئایینه هه‌نگاو بنیین و له‌ناوه‌وه لێیان ڕامێنین، ئه‌وه ده‌توانین په‌ی به‌و یه‌كبوونه به‌رین كه له‌پشت جیاوازییه ڕواڵه‌تییه‌كانه‌وه خۆی په‌نهان كردووه.
حكایه‌تی ئه‌فراندن یه‌كێكه له‌و بنه‌ما گرنگانه‌ی كه ئایین ده‌كات به ئایین و له حكایه‌تی ئه‌فراندندا جیهانبینی ئه‌و ڕۆحه‌ی كه ئایینه‌كه ده‌ئافرێنێت خۆی ئاشكرا ده‌كات. هه‌موو ئایینێكی ڕاسته‌قینه له ڕێگه‌ی حكایه‌تی ئه‌فراندنه‌وه خودا و ڕۆح و ئه‌و مرۆڤه ڕۆحانیانه‌مان بۆ پێناسه ده‌كات كه له ژێر فه‌رمانی ڕۆحدان. هیچ ئایینێك بوونی نابێت گه‌ر حكایه‌تی په‌یدابوونی خۆی نه‌بێت. حكایه‌تی په‌یدابوون ڕاڤه‌كردنی بوونی خودا و گه‌ردوون و مرۆڤه و هه‌ر ڕۆحێك كه ئایینێك ده‌ئه‌فرێنێت جیهانبینییه‌كی جیاواز و تایبه‌تی هه‌یه بۆ په‌یدابوونی گه‌ردوون و مرۆڤ، چوونكه هه‌ر ڕۆحێك له شوێنگه‌یه‌كی جیاوازه‌وه خودا خۆی بۆ ئه‌و نیشانده‌دات و ئه‌و ڕۆحه‌ش له‌و شوێنگه‌یه‌وه گه‌ردوون و بوون و مرۆڤ و خودا ده‌بینێت.
ئه‌مه‌ش وایكردوو كه حكایه‌تی په‌یدابوون له كۆمه‌ڵه ئایینێكدا كه ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆحن جیاواز بێت له كۆمه‌ڵه ئایینێكی تر كه ئه‌فرێنراوی ڕۆحێكی ترن. به‌ڵام ئه‌و جیاوازیانه‌ش به هه‌مان شێوه‌ی ئه‌و جیاوازییه ڕواڵه‌تیانه‌ی كه جیاوازی نێوان ئه‌و ئایینانه‌ن كه هه‌مان ڕۆح ئه‌فراندوونی، جیاوازی ڕواڵه‌تین و یه‌كبوونێك له پشت ئه‌م جیاوازیانه‌وه په‌نهانه.
بۆ نموونه حكایه‌تی ئافراندن له ته‌ورات و قورئاندا به‌رهه‌می هه‌مان ڕۆحن جیاوازییه‌كی ڕواڵه‌تیانه‌ی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له ناوه‌وه لێیان ڕامێنین، ده‌توانین په‌ی به یه‌كبووونه شاراوه‌كه‌ی پشت ئه‌و جیاوازییانه ببه‌ین. حكایه‌تی ئافراندن له‌نێوان ئایینی یارسان و ئایینی ئێزیدیدا به هه‌مان شێوه هه‌ڵگری ئه‌و جیاوازییه ڕواڵه‌تیانه‌ن كه له‌نێوان ئایینی موسایی و ئایینی موحه‌مه‌دیدا هه‌ن، به‌ڵام به هه‌مان شێوه گه‌ر له‌ناوه‌وه لێی ڕامێنیت و یه‌كبوونه‌كه‌یان بدۆزیته‌وه، ئه‌و جیاوازیانه هه‌ر زوو ده‌ڕه‌وێنه‌وه.
ئه‌گه‌ر جیاوازییه ڕواڵه‌تییه‌كان نێوان ئه‌و ئایینانه‌ی كه ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆحن له ئاستێكدا ئه‌و یه‌كبوونه‌یان شاردبێته‌وه كه ئه‌و دوو ئایینه ده‌كاته‌وه به‌یه‌ك، ئه‌وه جیاوازی نێوان ئه‌و ئایینانه‌ی كه سه‌ر به‌هه‌مان ڕۆحن له‌گه‌ڵ جیاوازییه‌كانی ئه‌و ئایینانه‌دا كه سه‌ر به ڕۆحێكی ترن له ئاستێكی باڵاتری جیاوازیدان و قووڵبوونه‌وه و ڕۆچوونێكی زۆرتری ده‌وێت تا په‌یی به‌و یه‌كبوونه ببرێت كه له ئاستێكی باڵاتردا له‌نێوانیاندا هه‌یه.
ئه‌مه وه‌كوو ئه‌وه وایه زانایه‌ك دوو شت له به‌رده‌ستیدا بن و به چاوی ئاسایی سه‌یریان بكات و جیاوازییه ڕواڵه‌تییه‌كانی نێوانیان ببینێت و وابزانێت ئه‌م دوو شته جیاوازن و له هیچ شوێنێكدا یه‌ك نین. به‌ڵام دواتر وردبینێك بینێت و ئه‌وه‌ی كه له‌و دوو شته‌دا به‌چاو نه‌یبینیووه بیبینێت و بگات به‌وه‌ی كه ئه‌و دوو شته له‌و نه‌بینراوانه‌دا هیچ جیاواز نین و یه‌كن. به‌ڵام دوای ئه‌وه وردبینێكی تری ده‌ستكه‌وێت و جارێكی تر له دوو شته‌كه بڕوانێت و ئه‌وه‌ی كه به وردبینه‌كه‌ی پێشوو نه‌یبینیووه ئه‌م جاره بیبینێت، به هۆی جیاوازی ئه‌و نه‌بینراوانه له هه‌ردوو شته‌كه‌دا بگاته‌وه به‌و ئه‌نجامه‌ی كه ئه‌و دوو شته جیاوازن و یه‌ك نین. دوای ئه‌مه‌ش وردبینێكی به‌هێزتری ده‌ستكه‌وێت لێیه‌وه له دوو شته‌كه بڕوانێت و ئه‌وه‌ی نه‌بینراوه بیبینێت، به‌ڵام ئه‌مجاره نه‌بینراوه‌كان له هه‌ر دووكیاندا وه‌ك یه‌ك بن، له‌م كاته‌دا ئه‌و زانایه جارێكی تر بڕیاره‌كه‌ی ده‌گۆڕێت و بڕیار ده‌دات ئه‌و دوو شته یه‌كن.
له مه‌سه‌له‌ی تێرامان له دوو ئایین به مه‌به‌ستی دیاریكردنی یه‌كبوون و جیاوازییه‌كانیان تووشی هه‌مان حاڵه‌تی ئه‌و زانایه ده‌بیین. ئه‌گه‌ر ئه‌و دوو ئایینه ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆح بن ئه‌وه بۆ دۆزینه‌وه‌ی یه‌كبوون و جیاوازییه‌كانیان تێڕامان و قووڵبوونه‌وه‌یه‌كی كه‌مترمان ده‌وێت له تێڕامان و قووڵبوونه‌وه به مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی یه‌كبوون و جیاوازییه‌كانی نێوان دوو ئایین كه ئه‌فرێنراوی دوو ڕۆحی جیاواز بن. بۆ نموونه بۆ بینینی جیاوازی و یه‌كبوونی ئایینی یارسان و ئێزیدی كه ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆحن تێرامان و قوڵبوونه‌وه‌یه‌كی كه‌مترمان ده‌وێت له‌وه‌ی كه بۆ بینینی جیاوازییه‌كان و یه‌كبوونی ئایینی ئێزیدی و ئایینی موسایی پێویستمانه، چوونكه دووانه‌كه‌ی یه‌كه‌م ئه‌فرێنراوی هه‌مان ڕۆحن و دوانه‌كه‌ی دوایی ئه‌فرێنراوی دوو ڕۆحی جیاوازن.
ئه‌وه‌ی ئێمه لێره‌دا پێویستمانه ئه‌وه‌یه كه ئایینی ئێزیدی و یارسان له كوێدا یه‌كن و له كوێدا جیاوازن؟ بۆ به‌دواداچوونی ئه‌مه‌ش حكایه‌تی ئه‌فرراندنی گه‌ردوون و بوونه‌وه‌ره‌كانی وه‌رده‌گرین و جیاوازی یه‌كبوونی له‌ناو ئه‌و دوو حكایه‌ته‌دا دیاریده‌كه‌ین كه هه‌ریه‌ك له‌م دوو ئایینه له تێكسته ئایینییه‌كانیاندا حكایه‌تیان كردووه.
له حكایه‌تی ئه‌فراندنی هه‌ردوو ئایینه‌كه‌دا خودا ته‌نها خۆی هه‌یه و هیچ شتێك جگه له‌و بوونی نییه و دوای ئه‌وه خودا گه‌وهه‌رێك (دوڕێك) ده‌هێنێته بوون، خۆی له‌ناو ئه‌و دوڕه‌دا په‌نهان ده‌كات. تا ئێره هه‌ردوو حكایه‌ته هه‌مان دیمه‌ن پیشان ده‌ده‌ن، به‌ڵام له‌وه‌دا له یه‌كتر جیاده‌بنه‌وه كه دوڕه‌كه له ناو چیدایه. له حكایه‌تی ناو تێكسته‌كانی ئایینی یارساندا دوڕه‌كه له ناو سه‌ده‌فدایه، به‌ڵام له تێكسته‌كانی ئایینی ئێزیدا دوڕه‌كه له ناو سه‌ده‌فدا نییه. به‌ڵام له هه‌ردوو حكایه‌ته‌كه‌دا دوڕه‌كه له‌ناو ده‌ریادا په‌نهانه و له یه‌كێكیان دوڕه‌كه بێ توێكڵه و له‌وه‌ی تریاندا سه‌ده‌ف توێكڵی دوڕه‌كه‌یه[1].
حكایه‌ته‌كه تا ئێره له ڕوانگه‌یه‌كه‌وه لێی بڕوانی له‌هه‌ر دوو ئایینه‌كه‌دا هه‌مان دیمه‌ن نیشانده‌دات، به‌ڵام له ڕوانگه‌یه‌كی تره‌وه لێی بڕوانی دوو دیمه‌نی جیاواز نیشانده‌دات. له گێڕانه‌وه‌كانی تێكسته‌كانی ئایینی ئێزیدیدا به یه‌ك به‌رگ پۆشراوه، ئه‌ویش ئاوه به‌ڵام له تێكسته یارسانییه‌كاندا به دوو به‌رگ پۆشراوه به‌رگی یه‌كه‌میان سه‌ده‌فه‌و به‌رگی دووه‌میان ئاوه. كه‌واته له ئایینی ئێزیدیدا دوڕه‌كه یه‌ك به‌رگه، به‌ڵام له ئایینی یارساندا دوڕه‌كه دوو به‌رگه.
ئه‌و دوڕه‌ی كه یه‌كه‌م بوونه‌وه‌ره خودا له بوونی خۆی بوونی پێده‌به‌خشێت و ڕۆحی خۆی له‌ناویدا په‌نهان ده‌كات چییه؟ خودا خۆی ڕۆحی هه‌مه‌كی جیهانه‌وه ئه‌م ڕۆحه خۆی ده‌خاته ناو دوڕێك، دووڕه‌كه شوێنی به‌شه‌كی بوونه‌وه‌ی ڕۆحی جیهانه، ئه‌و شوێنه‌ش كه خودا خۆی تێدا به‌شه‌كی ده‌كاته‌وه جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه‌كانه، خودا كه ڕۆحی جیهانه خۆی ده‌خاته ناو جه‌سته‌ی چه‌ند نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیاواز كه هه‌ریه‌ك له‌و نه‌ته‌وانه‌ش له كۆمه‌ڵه میلله‌تێكی جیاواز پێكهاتوون. ڕۆحی نه‌ته‌وه‌ش جارێكی تر له میلله‌ته‌كانی هه‌مان نه‌ته‌وه‌دا بوونی خۆی به‌شه‌كی ده‌كاته‌وه‌و ده‌یشارێته‌وه.
خودا ڕۆحی هه‌مه‌كی ئه‌وه‌یه كه ڕۆحی نه‌ته‌وه‌كانی بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه، ڕۆحی نه‌ته‌وه‌كانیش ئه‌وه‌یه كه ڕووحی میلله‌ته‌كانی ئه‌و نه‌ته‌وانه بۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه. بۆ نموونه سامی نه‌ته‌وه‌یه‌كن ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه له چه‌ند میلله‌تێك پیكهاتوون وه‌ك عه‌ره‌ب و عبری..هتد. كوردیش وه‌ك نه‌ته‌وه‌ی سامی نه‌ته‌وه‌یه و له چه‌ند میلله‌تێك پیكهاتووه وه‌ك كرمانجی و هه‌ورامی و زازاكی.
ئه‌م دوو ئایینه له فرماندا یه‌كن و له چۆنایه‌تیدا جیاوازن، فرمان جه‌وهه‌ر و ماهییه‌تی ڕۆحه و چۆنیه‌تی جه‌وهه‌ر و ماهییه‌تی ماده‌یه. واته ئه‌م دوو ئایینه گوزارشت له هه‌مان ڕۆح ده‌كه‌ن به‌ڵام له دوو جه‌وهه‌ری مادیی جیاوازدا.
گه‌ر خودا ڕۆحی جیهان بێت ئه‌وه دوڕه‌كه ڕۆحی نه‌ته‌وه‌یه، ئه‌م ڕۆحه‌ش له ئێزیدی و یارساندا دوو ده‌ركه‌وته‌ی جیاوازی خۆی هه‌یه، ئه‌م دوانه دوو میلله‌تی سه‌ر به‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ن كه پێی ده‌ڵێن كورد. له هه‌ردوو حكایه‌ته‌كه‌دا ئه‌وه هه‌مان شته كه ڕۆحی هه‌مه‌كی خۆی له ناو ڕۆحی نه‌ته‌وه‌دا له شێوه‌ی دوڕێكدا به‌شه‌كی ده‌كاته‌وه، به‌ڵام به دوو چۆنییه‌تی جیاواز. چۆنییه‌تییه‌كیان خۆی به‌شه‌كی ده‌كاته‌وه له‌ناو جه‌سته‌یه‌كدا كه یه‌ك توێكڵه (به‌رگه)و له چۆنیه‌تییه‌كی تریاندا خۆی به‌شكی ده‌كاته‌وه له جه‌سته‌یه‌كدا كه دوو توێكڵه. ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یێنێت ئێزیدی كه میلله‌تێكه سه‌ر به‌و ڕۆحه نه‌ته‌وه‌ییه‌یه‌و ده‌بێت به یه‌ك به‌رگ بۆ ڕووحه نه‌ته‌وه‌ییه‌كه، به‌ڵام یارسان كه‌میلله‌تێكی تره ده‌بێت به دوو به‌رگ بۆ ئه‌و ڕۆحه.
ئه‌مه‌ش ده‌مانگه‌یێنێت به‌وه‌ی ئه‌م دوو ئایینه له فرماندا یه‌كن و له چۆنایه‌تیدا جیاوازن، فرمان جه‌وهه‌ر و ماهییه‌تی ڕۆحه و چۆنیه‌تی جه‌وهه‌ر و ماهییه‌تی ماده‌یه. واته ئه‌م دوو ئایینه گوزارشت له هه‌مان ڕۆح ده‌كه‌ن به‌ڵام له دوو جه‌وهه‌ری مادیی جیاوازدا. جه‌وهه‌رێكیان ماده و سروشت تێیدا یه‌كه و جه‌وهه‌رێكیان ماده و سروشت تێیدا جیایه، ئه‌وه‌یان كه ماده و سروشت تێیدا یه‌كن، ئه‌و ڕۆحه نه‌ته‌وه‌ییه به‌شه‌كی بووه‌وه‌یه كه له‌ناو میلله‌تی ئێزیدیدی خۆی به‌شه‌كی كردووه‌ته‌وه، وا وێنای ده‌كاته‌وه كه گه‌وهه‌ره‌كه له‌ناو یه‌ك توێكڵدایه كه به ئاو گوزارشتی لێكراوه، ئاو ماده‌یه و سه‌ده‌ف سروشته. كه‌واته ڕۆحی نه‌ته‌وه له‌جه‌سته‌ی میلله‌تی ئێزیدیدا ماده و سروشته‌كه‌ی به‌یه‌ك ده‌بینێت و به جیا نایانبینێت. به‌ڵام ڕۆحی نه‌ته‌وه له ناو جه‌سته‌ی میلله‌تی یارساندا خۆی له دوو به‌رگ یان توێكڵدا ده‌بینێت كه یه‌كێكیان هه‌ر ئاوه كه ئاماژه‌یه به ماده و ئه‌وی تریان سه‌ده‌فه كه ئاماژه‌یه به سروشت.
ده‌ركه‌وتنی ڕۆح له‌و دوو جه‌سته‌یه‌دا واده‌كات كه دوو حكایه‌ته‌كه له‌سه‌ره‌تاوه تا كۆتایی له یه‌كتری جیاواز بن. به‌ڵام به‌رده‌وام جیاوازییه‌كان له چۆنیه‌تیدا دروست ده‌بن كه جه‌وهه‌ری ماده‌یه و له فرماندا دروست نابن كه جه‌وهه‌ری ڕۆحه.
كه‌واته ئه‌وه‌ی كه جیاوازییه‌كی ڕواڵه‌تی له‌نێوان بینینی ئه‌م ڕۆحه له جه‌سته‌ی ئه‌و دوو میلله‌ته‌دا دروستكردووه، سروشت و ماده‌ی ئه‌و دوو میلله‌ته‌یه، نه‌ك ڕۆحه‌كه‌یان. ئه‌و دووانه له ڕۆحدا یه‌كن كه سه‌رچاوه‌ی فرماندانه به‌بوون، به‌ڵام له ماده و سروشتدا جیاوازن.
ده‌ركه‌وتنی ڕۆح له‌و دوو جه‌سته‌یه‌دا واده‌كات كه دوو حكایه‌ته‌كه له‌سه‌ره‌تاوه تا كۆتایی له یه‌كتری جیاواز بن. به‌ڵام به‌رده‌وام جیاوازییه‌كان له چۆنیه‌تیدا دروست ده‌بن كه جه‌وهه‌ری ماده‌یه و له فرماندا دروست نابن كه جه‌وهه‌ری ڕۆحه.
له‌ئایینی ئێزیدیدا ئه‌م یه‌كبوونی سروشت و ماده‌یه كه ڕۆح له جیهانی خودریندا(واته جیهانی ماده) كه ناو ده‌ریاكه‌یه بۆ ئێمه‌ی وێنا ده‌كات، له جیهانی سه‌ریندا كه جیهانی سه‌ر ده‌ریایه، واته ئاسمان و جیهانی ڕۆح به جیایی وێنای ده‌كات، كه‌چی ئه‌مه له ئایینی یارساندا ته‌واو پێچه‌وانه‌یه و ئه‌وه‌ی كه له جیهانی خودریندا دووانن و جیان، له جیهانی سه‌ریندا ده‌بنه‌وه به‌یه‌ك.
ئه‌وه‌تا له حكایه‌ته‌كه‌ی تێكسته‌كانی ئایینی ئێزیدیدا دوڕه‌كه له‌سه‌ر پشتی باڵنده‌یه‌كه‌وه له ده‌ره‌وه‌ی باڵنده‌كه‌یه و ئه‌م باڵنده له جیهانی خودرینه‌وه ده‌یبات بۆ جیهانی سه‌رین. ئه‌مه ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت ڕۆح كه له‌ناو جه‌سته‌ی میلله‌تی ئێزیدیدا خۆی ده‌بینێته‌وه، له جه‌سته‌دا له‌ناو یه‌كبووندایه و كه‌چی له ڕۆحدا له‌ناو په‌رتبوون و جیاییدایه. له جه‌سته‌و ماده‌دا په‌یڕه‌وی له یه‌كبوون ده‌كات و له ڕۆحدا په‌یڕه‌وی له فره‌یی و جیاوازی ده‌كات.
گه‌ر بگه‌رێنه‌وه بۆ تێكسته‌كانی سه‌رئه‌نجام، ڕۆح له ناو حكایه‌ته‌كه‌دا به پێچه‌وانه‌ی ئه‌م حاڵه‌ته‌وه خۆی ده‌بینێته‌وه، واته خۆی ده‌بینێته‌وه كه له ڕۆحدا واته له خۆیدا یه‌كه و له ماده‌دا جیاوازه. ئه‌وه‌تا له‌بری ئه‌وه‌ی دوڕه‌كه له‌سه‌ر پشتی باڵنده‌كه بێت، له‌ناو باڵنده‌كه‌دایه و جیا نییه له باڵنده‌كه، واته له‌گه‌ڵ باڵنده‌كه‌دا یه‌كه، جوبره‌ئیل كه به هۆی تێرامانی خودا له دوڕه‌كه كه خۆیه‌تی، په‌یدا ده‌بێت و به‌سه‌ر ده‌ریادا ده‌فڕێت، هه‌ر خۆیه‌تی و دوڕه‌كه له‌سه‌ر پشتی نییه، كه‌چی كه له‌ناو ده‌ریا و جیهانی خواریندایه له‌ناو جیایی و په‌رتی دایه و دوو توێكڵی هه‌یه و یه‌كێكیان سه‌ده‌فه‌كه‌یه و ئه‌وی تریان ده‌ریایه.
ئه‌وه‌ی كه له جیهانی سه‌ریندایه ڕۆحه و له‌ناو یه‌كبووندایه له‌گه‌ڵ خۆیدا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه له جیهانی خواریندایه واته ناو ده‌ریاكه، له‌ناو په‌رتی و جیاییدایه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یێنێت كه ڕۆح له‌ناو جه‌سته‌ی میلله‌تی یارساندا له‌خۆیدا له یه‌كبووندایه و له ماده‌دا له جیاوازی و فره‌ییدایه.
به پێی حكایه‌ته یارسانییه‌كه خوداوه‌ند له دوڕه‌كه‌ی ناو ده‌ریا ده‌ڕوانێت و جوبره‌ئیل په‌یدا ده‌بێت و دوای په‌یدابوونه‌كه‌ی له ئاوه‌كه دێته ده‌ره‌وه و به باڵه‌كانی به‌سه‌ر ئاوه‌كه‌دا ده‌فڕێت و له ئاسماندا ده‌مێنێته‌وه. ئه‌مه‌ش گوزارشت ده‌كات له‌وه‌ی كه ڕۆح له خۆیدا له ناو جه‌سته‌ی ئه‌م میلله‌ته‌دا له دۆخی یه‌كبووندا خۆی ده‌بینێته‌وه، به‌ڵام له غه‌یری خۆیدا واته له ماده‌دا كه ئاوه‌كه‌یه، خۆی له دۆخی جیاوازی و په‌رتبووندا ده‌بینێته‌وه.
گه‌ر ڕواڵه‌تیانه له هه‌ر دوو حكایه‌ته‌كه بڕوانین ده‌گه‌ین به‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی كه نه‌ك ئه‌م دوو ئایینه هه‌ر یه‌ك نین، به‌ڵكو ته‌واو پێچه‌وانه‌ی یه‌كتریشن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ناوه‌كیانه و باتنیانه لێیان بڕوانین، ده‌گه‌ین به‌وه‌ی كه ئه‌م دوو ئایینه یه‌كن و مه‌حاڵه جیابن.
له‌ناو هه‌ر دوو حكایه‌ته‌كه‌دا له سه‌ره‌تاوه تا كۆتایی كه دیمه‌نه‌كان ده‌بن به دیمه‌نی جیهانی ڕۆح واته جیهانی سه‌رین له بینینی تێكسته ئێزیدییه‌كه‌دا ڕۆح تووشی جیابوونه‌وه و په‌رتبوون ده‌بێت، كه‌چی له تێكسته یارسانییه‌كه‌دا به پێچه‌وانه‌وه، ڕۆح تووشی یه‌كبوون دێت. كه دیمه‌نه‌كانیش به‌ره‌وه جیهانی خواریین واته جیهانی ماده ده‌چن، له تێكسته ئێزیدییه‌كه‌دا ڕۆح له ناو ماده‌دا تووشی یه‌كبوون دێت، كه‌چی له تێكسته یارسانیییه‌كه‌دا ڕۆح له‌ناو ماده‌دا تووشی په‌رتبوون دێت.
ئه‌مه ده‌مانگه‌یێنێت به‌وه‌ی كه له‌ناو هه‌ردوو تێكسته‌كه‌دا هه‌مان ڕۆح خۆی ده‌بینێته‌وه و گوزارشت له بوونی خۆی ده‌كات، به‌ڵام له تێكسته یارسانییه‌كه‌دا له ئاسمان و جیهانی ڕۆحه‌وه له ده‌ریا و جیهانی ماده ده‌ڕوانێت و له تێكسته ئێزیدییه‌كه‌شدا له بن ده‌ریا و جیهانی ماده‌وه له ئاسمان و خۆی ده‌ڕوانێت.
له دوای ئه‌فراندنی دوڕه‌كه بوونه‌وه‌رێكی تر به هۆی خۆبینینه‌وه‌ی ڕۆحی جیهان له‌ناو ڕۆحی نه‌ته‌وه‌دا كه دوڕه‌كه‌یه په‌یداده‌بێت. ئه‌م بوونه‌وه‌ره له حكایه‌تی ئێزیدییه‌كاندا (عزازیل) مه‌له‌ك تاوسه و له حكایه‌تی یارسانه‌كاندا جوبره‌ئیله. جوبره‌ئیل له ئایینه سامییه‌كاندا ڕۆحه و له بوونی خۆیه‌وه له جیهان ده‌ڕوانێت و عزازیل ماده‌یه و له ماده‌وه له جیهان ده‌ڕوانیت.
له ئایینه سامییه‌كاندا جیهانی ماده به دۆزه‌خ ده‌بینرێت و جیهانی ڕۆح به به‌هه‌شت، كه‌چی له ئایینه كوردییه‌كاندا ئه‌م دوو جیهانه به‌پێی ئه‌رك پێناسه ده‌كرێن نه‌ك به پێی ئاكار و مه‌سه‌له‌ی خراپه و چاكه. واته ڕوانگه‌ی ڕۆح له ئایینه كوردییه‌كاندا بۆ ماده و ڕۆح ڕوانگه‌یه‌كی ئۆنتۆلۆجییه و ئاكاری نییه. ئه‌مه له هه‌ردوو ئایینه‌كه‌دا هه‌مان ڕوانگه‌یه و له ئایینی یارسانیدا مه‌له‌ك تاوس به خراپ نابینرێت و جوبره‌ئیل به چاك، به‌ڵكو ئه‌م دووانه یه‌كن، ئه‌وه‌تا له «ده‌وره‌ی باباجەلیل»دا ئه‌و ته‌نه‌ی كه له دۆنی جوبره‌ئیلدایه، ده‌ڵێت من مه‌له‌ك تاوسم. كاتێك له ئه‌ركه‌وه له مه‌له‌ك تاوس و جوبره‌ئیلمان ڕووانی، وه‌ك دوو توخمی دژ به‌یه‌ك نایانبینین، به‌ڵكو وه‌ك دوو توخم ده‌یانبینین كه هه‌مان بوون ده‌نوێنن و یه‌كن.
یه‌كه‌م بوونه‌وه‌ر دوای دوڕه‌كه له ئایینی ئێزیدیدا ماده‌یه و له ئایینی یارساندا ڕۆحه یان ئایدیاڵه، له‌مه‌شدا فرمان هه‌مان فرمانه به بوون، به‌ڵام فرمانێكیان فرمانه به بوونی ڕۆح خۆی ئه‌وی تریان فرمانه به بوونی ماده، واته ئه‌وه‌ی كه ڕۆح خۆی تێدا ده‌بینێته‌وه. ئه‌م دوو جۆره له ڕوانین بۆ بوون له فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی به‌ر له سوكراتیشدا بوونی هه‌یه و له ڕوانگه‌ی ڕۆحی میلله‌تی یۆنانیشه‌وه ماده و ئایدیاڵ دژی یه‌ك نین و یه‌كێكیان گوزارشت له خراپه ناكات و ئه‌وی تریان گوزارشت له چاكه بكات، به‌ڵكو هه‌ردووكیان یه‌كن. له ماده‌وه له ئایدیاڵ بڕوانین ماده ده‌بێت به ئه‌سڵی گه‌ردوون وه‌ك ئه‌وه‌ی كه لای تاڵیس هه‌یه و له ڕۆح یان ئایدیاڵه‌وه له ماده بڕوانین به پێچه‌وانه‌وه ئه‌سڵی بوون ئایدیاڵه، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه لای ئه‌نكساگوراس هه‌یه و عه‌قڵ (نۆس) به بنه‌ما و ئه‌سڵی بوون ده‌زانێت. ئه‌وه شتێكی سه‌یر نییه كه ڕۆحی نه‌ته‌وه‌ی یۆنان له كۆندا به هه‌مان شێوه‌ی ڕۆحی نه‌ته‌وه كورد له بوون و له ماده و له ڕۆحی ڕوانییووه، چوونكه ئه‌م دوو ڕۆحه هه‌ر دووكیان سه‌ر به‌هه‌مان ڕۆحن ئه‌ویش ڕۆحی ئاریاییه.
دوای ئه‌وه‌ی كه ئه‌و بوونه‌وه‌ره له‌هه‌ر دوو حكایه‌ته‌كه‌دا به ڕوانینی خودا له دوڕه‌كه په‌یدا ده‌بێت، سێ بوونه‌وه‌ری تر له دوای ئه‌وه‌وه په‌یدا ده‌بن و ده‌بن به چوار، ئه‌م چواره له تێكسته‌كانی ئایینی یارساندا به چوارته‌ن ناوبراون كه (ڕه‌مزبار و داود و بنیامین و سوڵتان سه‌هاك)ن، له تێكستی ئێزیدیدا به چواریار ناوبراون كه (شێخادی و مه‌لك شێح سه‌ن و ناسردین و سجادین)ن، ئه‌وه‌ی ئاگاداری تێكسته ئێزیدییه‌كان بێت، له‌وه تێده‌گات كه شێخادی به‌رگی مه‌له‌ك تاوسه وه‌ك چۆن بنیامین ته‌نی جوبره‌ئیله.
ئه‌وه‌ی لێره‌دا سه‌رنج ڕاده‌كێشێت ئه‌وه‌یه كه له تێكسته ئێزیدییه‌كاندا ئه‌و چواره به چوار توخمه ماددییه‌كه دیاری كراون و له زۆرێك تێكسته‌كانیشدا ناوی به‌رگه‌كان نه‌هاتووه و ته‌نها ناوی چوار ته‌خمه‌كه هاتووه. واته (ئاگر، ئاو، ئاخ ،با)، له‌كاتێكدا ئه‌م بینینه بۆ چوارته‌نی یارسانه‌كان بۆ یارسانییه‌ك زه‌حمه‌ته قبووڵ بكرێت و چونكه له هیچ تێكستێكی یارسانیدا چوار ته‌ن به توخمه گه‌ردوونییه‌كان گوزارشت و وه‌سفیان نه‌كراوه.
ئه‌مه‌ش خۆی به‌ڵگه‌یه‌كه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ڕوانینی ڕۆح له‌ناو جه‌سته‌ی میلله‌تی ئێزیدیدا له ماده‌وه‌یه بۆ خۆی، به‌ڵام ڕوانینی ڕۆح بۆ خۆی له جه‌سته‌ی میلله‌تی یارساندا له خۆیه‌وه بۆ ماده‌یه. به‌ڵگه‌شمان بۆ ئه‌مه ئه‌وه‌یه كه شێخادی خۆی وه‌ك ماده بوونێكی سه‌ربه‌خۆی هه‌یه له‌گه‌ڵ سێ مه‌له‌كه‌كه‌ی تردا، به‌ڵام له تێكسته یارسانییه‌كاندا ئه‌وه‌ی پێی ده‌وترێت چوار ته‌ن له‌واقیعدا چوار ماده نین، به‌ڵكو سێ ماده‌ن له‌گه‌ڵ سوڵتاندا كه وه‌ك شێخادی گوزارشت له ڕۆح ده‌كات وه‌ك خۆی و له‌خۆیدا، له‌كاتێكدا سیانه‌كه‌ی تر گوزارشتكردنی ڕۆحه له‌ده‌ره‌وه‌ی خۆیدا.
باشه ئه‌گه‌ر چوارته‌ن، سێ ته‌ن و له‌شی واقیعی بن، بۆ به چوار ته‌ن ناوده‌برێن؟ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیار پێویستی به تێگه‌یشتنی ئێمه‌یه له‌وه‌ی كه ڕۆح خۆی له خۆیدا جیاوازه له ڕۆح له غه‌یری خۆیدا. ڕۆح له سوڵتان و مه‌له‌ك تاوسدا بوونی له خۆیدایه و به‌ڵام ڕۆح له سیانه‌كه‌ی تردا بوونی له غه‌یری خۆیدایه، واته بوونی له ماده‌دایه. چوارته‌ن ڕه‌مزباره له‌گه‌ڵ ڕه‌مزه‌كه‌ی كه هه‌ڵیگرتووه و واته سوڵتان سه‌هاك له‌گه‌ڵ دوو ته‌نی تردا. ته‌نی ڕه‌مزبار له‌هه‌مان كاتدا ته‌نی سوڵتانیشه. لێره‌دا ته‌ماهی بوون هه‌یه له‌نێوان دوو توخمدا، واته دوو توخم بوونه‌ته‌وه به یه‌ك.
چوارته‌نی ناو ئایینی یاری چوار ته‌نه له جیهانی سه‌روودا، به‌ڵام چوار ته‌ن له ئایینی ئێزیدیدا چوار ته‌نه له جیهانی خواروودا، بۆیه له ئایینی یارساندا سێ ته‌ن دیارن، به‌ڵام خۆیان چوارن، لێره‌دا ڕۆح له ڕێگه‌ی ته‌نه‌كانه‌وه گوزارشت له یه‌كبوونی خۆی ده‌كات.
بوونی ئه‌م توخمه مێینه‌یه له ئایینی یارساندا و نه‌بوونی له ئایینی ئێزیدیدا له‌پێناو ئه‌وه‌دایه كه ڕۆح له ناو یه‌كبووندا بێت، نه‌بوونیشی له‌ناو ئایینی ئێزیدیدا، له پێناو ئه‌وه‌دایه ماده له ناو یه‌كبووندا بێت. چوونكه گه‌ر توخمی ژن له ئایینی ئێزیدیدا هه‌بووایه، یه‌ك جه‌سته په‌رت ده‌بوو بۆ دوو و ماده یه‌كبوونی خۆی له‌ده‌ستده‌دا، به‌ڵام به پێچه‌وانه‌وه نه‌بوونی توخمی مێینه له‌ناو ئایینی یارساندا ده‌بوویه هۆی ئه‌وه‌ی ڕۆح نه‌توانێت بكه‌وێته ناو یه‌كبوونه‌وه، له حاڵه‌تی ڕه‌مزبار و سه‌هاكدا له‌به‌رئه‌وه‌ی سوڵتان سه‌هاك وه‌ك عیسا به‌بێ باوك له‌ناو سكی ڕه‌مزباردایه، ئه‌وه واده‌كات ڕۆحی ڕه‌مزبار له‌گه‌ڵ سوڵتاندا له یه‌كبووندا بێت و كه‌چی جه‌سته‌ی سوڵتان له جه‌سته‌ی ڕه‌مزباردا له جیابوونه‌وه‌دا بێت.
له ئایینی یارساندا یه‌كبوون له ڕۆح و جیایی له جه‌سته‌دا هه‌یه، به‌ڵام له ئایینی ئێزیدیدا یه‌كبوون له جه‌سته و جیایی له ڕۆحدا هه‌یه.
ئه‌مه جارێكی تر ئه‌وه ڕوونده‌كاته‌وه كه له ئایینی یارساندا یه‌كبوون له ڕۆح و جیایی له جه‌سته‌دا هه‌یه، به‌ڵام له ئایینی ئێزیدیدا یه‌كبوون له جه‌سته و جیایی له ڕۆحدا هه‌یه.
له دوای ئه‌وه‌ی چوار ته‌ن له ئایینی یارساندا و چوار یار یان چوار توخم له ئایینی ئێزیدیدا به‌ر له په‌یدابوونی حه‌وت ته‌ن ئه‌ركه‌كه‌یان به‌جێ ده‌گه‌یێنن كه ڕاگرتنی جیهانه، خودا له دوڕه‌كه‌دا له خۆی ده‌ڕوانێته‌وه و سێ بوونه‌وه‌ری تر وه‌دی دێنت و ده‌بن به حه‌وت، ئه‌م حه‌وته له ئایینی یارساندا به حه‌وت ته‌ن ناو ده‌برێن و له ئایینی ئێزیدیدا به حه‌وت مه‌له‌ك. بێگومان له ئایینی یارساندا یه‌كێك له‌و حه‌وته، ژنه.
له ئاینی یاساندا حه‌وت ته‌ن و حه‌وته‌وان هه‌ن. ڕۆح له حه‌وت ته‌ندا ئه‌وه‌ی كه ته‌نه و ماده‌یه ڕۆحی ده‌كاته‌وه، به هۆی ئه‌مه‌وه ڕۆح خۆی له خۆی جیا ده‌بێته‌وه و له ناو حه‌وت ته‌ندا خۆی و ئه‌وانه‌ش ده‌بینێته‌وه كه له‌وه‌وه په‌یدابوون. حه‌وت ته‌ن كه ته‌نه‌كانیان ڕۆحی ده‌بنه‌وه به سوڵتانه‌وه حه‌وت ته‌نن، ئه‌و حه‌وت ته‌نه له ڕۆحی سوڵتان خۆیه‌وه په‌یدابوون، ڕۆحی سوڵتان ته‌نی شه‌شه‌كه‌ی تر و ته‌نی خۆیشی ڕۆحی ده‌كاته‌وه و ده‌بن به حه‌وت و به حه‌وت ته‌ن ناوده‌برێن. به‌ڵام له حه‌وته‌واندا كه حه‌وت ته‌نی ترن و له ڕۆحی سوڵتانه‌وه په‌یدا ده‌بن و به‌رهه‌می به ته‌نبوونی ڕۆح و مادیی بوونه‌وه‌ی ڕۆحن، حه‌وت دانه‌ی ترن جیان له حه‌وت ته‌ن كه ڕۆح ته‌نه‌كانی ڕۆحی كردوونه‌ته‌وه. له‌ناو حه‌وت ته‌نه‌كه‌ی حه‌وته‌واندا ته‌نی سوڵتان بوونی نییه، چونكه ته‌نی سوڵتان ته‌نها به ڕۆحیبوونه‌وه‌ی ته‌نه‌كان بوون په‌یدا ده‌كات و به مادیی بوونه‌وه‌ی ڕۆح له حه‌وته‌واندا بوون په‌یدا ناكات. په‌نهانی ئه‌وه‌ش كه سوڵتان به‌بێ باوك له‌دایك ده‌بێت له‌وه‌دایه وهه‌ر ئه‌مه‌شه وا ده‌كات ته‌نی سوڵتان له‌ناو حه‌وت ته‌ندا هه‌بێت و یه‌كێك بێت له ته‌نه‌كانی حه‌وت ته‌ن كه له ڕۆحیبوونه‌وه‌ی ته‌نه‌كانه‌وه په‌یدابوون، به‌ڵام یه‌كێك نه‌بێت له ته‌نه‌كانی حه‌وته‌وان كه له به‌مادیی بوونی ڕۆحه‌وه په‌یدابوون.
كاتێك له ئاینی ئێزیدی ده‌ڕوانین ئه‌وه ده‌بینین كه له ناو حه‌وت مه‌له‌كدا ژن بوونی نییه و مه‌له‌ك تاوسیش وه‌ك سوڵتان ته‌نی نییه و ئه‌و ته‌نانه‌ش كه له مه‌له‌ك تاوسه‌وه په‌یدا ده‌بن، حه‌وتن. سوڵتان چۆن له‌ناو حه‌وته‌واندا ته‌نه‌كه‌ی خۆی بوونی نییه، مه‌له‌ك تاوسیش له‌ناو ته‌نه‌كانی حه‌وت مه‌له‌كی ئاینی ئێزیدیدا وه‌ك ته‌ن بوونی نییه و له ته‌نی شێخ عادیدا خۆی ده‌نوێنێـت كه یه‌كێكه له حه‌وت مه‌له‌كه‌كه.
ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر به وردی لێی ڕامێنینین ئه‌وه ده‌بینین كه ڕۆح له ئایینی ئێزیدیدا یه‌كبوونی خۆی ناپارێزێت و ماده یه‌كبوونی خۆی ده‌پارێزێت، چونكه ته‌نه‌كان حه‌وت مه‌له‌ك یه‌ك دۆخیان هه‌یه ئه‌ویش دۆخی به مادیبوونه‌وه‌ی ڕۆحه و ڕۆحی مه‌له‌ك تاوس له‌لایه‌كه‌وه له‌ڕێگه‌ی ته‌نی شێخ عادییه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه به هۆی به‌مادیبوونی خۆیه‌وه په‌یدابووه و له‌لایه‌كی تره‌وه ئه‌وه‌یه كه ئه‌و ته‌نه و ته‌نه‌كانی تری حه‌وت مه‌له‌كی لێوه په‌یدابووه.
ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر به وردی لێی ڕامێنینین ئه‌وه ده‌بینین كه ڕۆح له ئایینی ئێزیدیدا یه‌كبوونی خۆی ناپارێزێت و ماده یه‌كبوونی خۆی ده‌پارێزێت، چونكه ته‌نه‌كان حه‌وت مه‌له‌ك یه‌ك دۆخیان هه‌یه ئه‌ویش دۆخی به مادیبوونه‌وه‌ی ڕۆحه و ڕۆحی مه‌له‌ك تاوس له‌لایه‌كه‌وه له‌ڕێگه‌ی ته‌نی شێخ عادییه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه به هۆی به‌مادیبوونی خۆیه‌وه په‌یدابووه و له‌لایه‌كی تره‌وه ئه‌وه‌یه كه ئه‌و ته‌نه و ته‌نه‌كانی تری حه‌وت مه‌له‌كی لێوه په‌یدابووه. واته ڕۆح له ئاینی ئێزیدیدا ته‌نی نییه، چوونكه ڕۆح ئه‌و كاته ته‌نی ده‌بێت كه ته‌نه‌كان ڕۆحی ده‌بنه‌وه و ئه‌و كاته ته‌نی نابێت كه ڕۆح مادی ده‌بێته‌وه. لێره‌دا ڕۆح وه‌ك ئه‌فرێنه‌ر و ڕۆح وه‌ك ئه‌فرێنراو یه‌ك نین و جیان. واته مه‌له‌ك تاوس ته‌نها ئه‌فرێنه‌ره و له‌ناو ئه‌فرێنراوه‌كاندا بوونی نییه، به‌ڵام ڕۆح له ئاینی یارساندا له حه‌وت ته‌ندا هه‌م ئه‌فرێنه‌ره و هه‌م ئه‌فرێنراوه. به‌ڵام له حه‌وته‌واندا ڕۆح و ته‌ن وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له ئایینی ئێزیدیدا هه‌یه جیا ده‌بنه‌وه و ڕۆحی سوڵتان ئه‌فرێنه‌ری حه‌وته‌وانه، به‌ڵام ئه‌فرێنه‌ری خۆی نییه و له حه‌وته‌واندا نابێت به یه‌كێك له ئه‌فرێنراوه‌كان.
كاتێك له چوار ته‌نی ئایینی یارسان ڕاده‌مێنین ئه‌وه‌ی تێدا ده‌بینین كه ته‌نی سوڵتان له ته‌نی ڕه‌مزباردا یه‌كه و ته‌نی ڕه‌مزبار ته‌نی سوڵتانی لێوه په‌یدا ده‌بێـت و جه‌سته تووشی جیابوونه‌وه ده‌بێـت و یه‌كبوونه‌كه‌ی له ده‌ست ده‌دات، به‌ڵام له ئاینێ ئێزیدیدا ڕۆحی مه‌له‌ك تاوس كه له‌گه‌ڵ ڕۆحی شێخ عادی هه‌مان ڕۆحه، تووشی جیابوونه‌وه ده‌بێت و ده‌بێت به ڕۆحێكی بێ ته‌ن كه مه‌له‌ك تاوسه و ته‌نی نییه له‌گه‌ڵ ڕۆحێكی ته‌ندار كه ڕۆحی شێخ عادییه.
جگه له‌وه‌ی كه ته‌ن له‌نێوان ته‌نی سوڵتان و ته‌نی ڕه‌مزباردا یه‌كبوونه‌كه‌ی له ده‌ست ده‌دات، ته‌نی سوڵتان كه له‌ناو حه‌وت ته‌ندا وه‌ك یه‌كێك له حه‌وت ته‌نه‌كه بوونی هه‌یه، ناتوانێت له حه‌وته‌واندا یه‌كبوونی خۆی بپارێزێت، له‌ناو حه‌وت ته‌نه‌كه‌ی حه‌وته‌واندا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یه‌كێك له‌و ته‌نانه‌ی حه‌وته‌وان ڕۆحی سوڵتان ده‌نوێنێت، به‌ڵام ئه‌و ته‌نه ته‌نه‌كه‌ی سوڵتان خۆی نییه و له خۆیدا خۆی نانوێنێت و له غه‌یری خۆیدا خۆی ده‌نوێنێت و ده‌رده‌كه‌وێـت. لێرەدا ڕۆح ده‌كه‌وێته‌وه ناو دوو به‌رگ، به‌رگێكیان ته‌نی حه‌وت ته‌نه‌و به‌رگه‌كه‌ی تریان ته‌نی حه‌وته‌وانه. به‌ڵام له ئایینی ئێزیدیدا حه‌وته‌وان بوونی نییه چوونكه ته‌ن نابێت یه‌كبوونی خۆی له‌گه‌ڵ خۆیدا له ده‌ستبدات، ئه‌وه‌ی یه‌كبوونی خۆی له‌ده‌ستده‌دا ڕۆحه نه‌ك ته‌ن.
ئه‌م به‌ڵگانه‌ی سه‌ره‌وه ئه‌وه ساغ ده‌كه‌نه‌وه كه ئایینی ئێزیدی و ئایینی یارسان له توخمه‌كان و سیسته‌مه‌دا یه‌كن و له چۆنیه‌تی و ماده‌دا جیاوازن، ڕۆح له ئایینی یارساندا گوزارشتێكی ڕۆحیانه له خۆی ده‌كات و ئه‌وه‌ی ماده‌ییه ڕۆحانی ده‌كاته‌وه، به‌ڵام هه‌مان ڕۆح له ئایینی ئێزیدیدا ئه‌وه‌ی ڕۆحییه ماده‌یی ده‌كاته‌وه، ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یێنێت ئه‌م دوو ئایینه دوو گوزارشتی جیاوازن له هه‌مان ئایین كه ده‌كرێت به ئایینی حه‌قیقه‌ت ناوی به‌رین. ئایینی حه‌قیقه‌ت ئایینێكی هه‌مه‌كی و په‌تییه و وه‌ك ئایینی ئیسلام وایه كه له چه‌ند شێوه‌یه‌كی جیاوازدا به‌رجه‌سته بووه وه‌ك ئایینی موسایی و ئایینی عیسایی و ئایینی موحه‌مه‌دی. ئایینی یارسان و ئایینی ئێزیدیش وه‌ك ئایینی موسایی و ئایینی عیسایی دوو گوزارشتی جیاوازن له ئایینی حه‌قیقه‌ت.
تێبینی: (لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی ئه‌كادیمییه و له كۆنفرانسێك له ساڵی ٢٠١٢ لەلایەن خودی لێکۆڵەرەوە خوێنراوه‌ته‌وه)
په‌راوێز:
[1] بۆ حكایه‌تی په‌یدابوون و په‌یدابوونی حه‌وت ته‌ن و حه‌وته‌وان له ئاینی یارساندا بگه‌ڕێره‌وه بۆ: حق الحقائق (شاهنامه حقیقت)، حاج نعمت الله جیحون ابادی، تحقیق: دكتر محمد مكری، چاپ دوم، تهران، 1982. بۆ حكایه‌تی په‌یدابوون له ئاینی ئێزیدیدا بگه‌ڕێره‌وه بۆ: كتێبی ئێزیدییه‌كان: جیلوه و مه‌سحه‌فی ڕه‌ش، ساغكردنه‌وه: ئه‌نستانس ماری كرملی، و: نه‌جاتی عه‌بدوڵا، بنه‌كه‌ی ژین، سلێمانی، 2006.