بەشی دووەم

ئازاد سوبحی، وەك شاعیرو نووسەر، لە زۆربەی بوارە ئەدەبی و فیكرییەكاندا دەنووسێ و لە هەموو ئەو بوارانەشدا بابەتی نوێ دەورووژێنێ و دەیەوێ لەرزینێك بخاتە ناو ئەو زاراوە و چەمكە باوانەی لەناوەندی ڕۆشنبیریی كوردیدا بە ناڕۆشنی یان بە وێنەیەكی زۆر سادە و ئاسانكاری بەكاردەهێنرێن، بۆیە لەم گفتوگۆیەدا بەهێمنی و پلە بە پلە ڕامانكێشایە ناو قسەكردن لەبارەی ئەو بابەت و چەمكە گرنگانەی دەبێ وەك پێویستییەكی هەنووكەیی و لە هەمەلایەنییەكی فراواندا بخرێنەڕوو، بەو پێیەش پرسیارەكانمان هەمەجۆر و فراوان كردەوە تا قووڵتر و ڕاستەوخۆتر بچینە ناو ئەو بابەتانەی كە ئازاد لە پتر لە بوارێكی ئەدەبی و فیكریدا بایەخیان پێدەدا. ئەگەرچی لەمیانی ئەم گفتوگۆیە و وەڵامەكانی ئەودا چەندین پرسیاری تر و بابەتی دیكە دروست بوون كە دەبوایە ڕووبەڕووم بكردنایەتەوە، بەڵام بەوەندە وازمان هێنا، چونكە گفتوگۆكە زۆر درێژتر دەبۆوە و وەختە بڵێم خاڵێك نەدەبوو هەست بەوە بكەم گفتوگۆكەی تیادا تەواو دەبێ.

[ئەم دیمانەیە لە ٥/٥/٢٠٠٠ و لە ژمارە ٤٧ی گۆڤاری ڕاماندا بڵاوبووەتەوە. لەو ساڵەدا ئەم دیمانەیە یەکێ لە گرنگترین دەقە پڕ پرس و وروژێنەرەکان بوو، تا چەند مانگێک لە زۆربەی دانیشتنەکاندا باسوخواس لەسەر پرس و ڕەخنەکانی نێو ئەم دیمانەیەی دەکرا. دوای بیست ساڵ نەک گرنگی و بایەخی خۆی لەدەست نەداوە بەڵکوو هێشتا مایەی مشتوومڕ و قسە لەسەر کردنە. لەبەر ئەمەوەی ئەم دیمانەیە لە ئەنتەرنێت بڵاونەکراوەتەوە و خوێنەرانی ئەم دوو دەیەیە گۆڤارەکەیان دەست نەکەوتووە، ماڵپەڕی ژنەفتن بە گرنگی زانی بە دوو بەش بڵاوی بکاتەوە.]

نەوزاد ئەسوەد: شیعر دنیایەكی بەرین و فەزایەكی بێ سنووری هەیە، لەبەرئەوە پرسیارێك بۆ شیعر ناگیرێ، بەڵام حەز دەكەم لە دید و ڕوانینی خۆتدا باسی مەسەلەی (شیعر)و دنیای (نووسینی شیعری)بكەی. وەك شاعیرێكیش باسی: شیعر و واقیع، شیعر و وێنە، شیعر و خەیاڵ، شیعر و زەمەنی داهێنان بكەیت. بەتایبەتی تۆ شاعیرێكی سەر بەوەچەی نەوەتەكانی، ڕوانینی تۆ بۆ ئەزموونی شیعریی وەچەی نەوەتەكان چییە؟

ئازاد سوبحی: دەبێ سەرەتا ڕوانین و دیدی خۆم بۆ مەسەلەی شیعر و نووسینی شیعریی ڕوون بكەمەوە. لای من شیعر ئەو گوتارەیە كە وزەیەكی شاراوەی لەناو هەموو هونەرە تەعبیرییەكاندا هەیە، شیعر ئەسڵەن سەرەتای ڕەسەنی هەموو شتەكانە، پاشان ئەم شتانە لەگەڵ تێكەڵ بوون و بەیەكداچوونیان ئەسڵی خۆیان ون دەكەن، وێنە و فۆرمی تر بۆ خۆیان ئامادە دەكەن، تۆ ناتوانیت بگەڕێیتەوە سەر شتەكان ئەگەر دیدێكی شاعیرانەت نەبێت، دیدی شاعیرانە دیدێكی فەلسەفیانەیە، بەڵام ئەمە فەلسەفەیەك نییە تەسلیم بە لۆژیك و ئیقاعی ڕۆتینی مێژوو بێت، دیدی شاعیرانە بۆ خۆی فەلسەفەیەكی گەورەی هەڵگرتووە ئەویش گەڕانەوەیەكی هەمیشەییە بۆ شتەكان پێش گۆڕانیان و پێش دەسكاری كردنیان، ڕاوەستانی شاعیرانە بەرامبەر دنیا مەرج نییە تەنیا موڵكی شاعیران بێت، بەڵكو ڕاوەستانێكە هەموو ئەوانە كۆدەكاتەوە كە قودرەتی بینینی سەرچاوە دوورەكانیان هەیە، كە هێزی نیگاكردنی یەكەمین جووڵەیان تیایە.

لای من شیعر ئەو گوتارە قورسەیە لەناو تێكچوون و لێكترازانە جەوهەرییەكانی دنیاوە دێت و دەشگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكان، گوتارێكە لەبەینی سەرەتا و كۆتایی و سەرەوە و خوارەوەدا دەجووڵێ، ئەمە گەورەترین و جوانترین گەمەی شیعرە.

شیعر زۆر ئەرك جێبەجێ دەكات، یەكێك لە وەزیفە بنەڕەتییەكانی شیعر لەگەڵ واقیع بەڕێوە دەچێ، ئەم تێزەی من پێچەوانەی بیروڕای ئەوانەیە كە پێیان وایە شیعر پێوەندیی بە واقیعەوە نییە، من دەڵێم سەرەكیترین پێوەندیی شیعر بە واقیعەوە ئەوەیە هەردووكیان بە دوو مەنتیقی دژ ئیش دەكەن، واقیع زمانی خۆی هەیە، شیعریش زمانی خۆی هەیە، شیعر دەیەوێ واقیع پووچەڵ بكاتەوە و هێزی بوونایەتی لێ داماڵێ و بوونێكی ڕاستەقینە و شاردراوە بدۆزێتەوە كە بە واقیع داپۆشراوە، زمانی خۆی لە جێگەی زمانی واقیع بخاتەكار، بەوەی وێنەكان بشێوێنێ و جارێكی تر ڕێكیان بخاتەوە. لێرەوە من دەگەمە ئەو دەرەنجامەی شیعر لەوەدا دەبێ بە شیعر كە وێنەكانی واقیع نەك هەر ڕەت بكاتەوە، بەڵكو ئەسڵەن بڕوا بەو وێنانە نەكات كە واقیع لەبارەی شتەكانەوە پێشكەشی دەكات، دەگەڕێمەوە سەر خاڵی پێشتر كە گوتم شیعر دەیەوێ سەرەتاكان ببینێ، لەكاتێكدا واقیع دەیەوێ ئێستا ببینێ. شیعر دەچێتەوە سەر یەكەمین وێنە، واقیع لەسەر دواهەمین وێنە دەوەستێ، كەواتە گەمەی سەرەكیی شیعر لەگەڵ واقیعە بەوەی یەكتری قبووڵ ناكەن، بەڵام دەبێ پێوەندییان پێكەوە هەبێ، شیعر و واقیع لەوەدا پەیوەست دەبنەوە بەیەكدی كە هەریەكەیان وێنەیەكی دژ بە ئەویتر بۆ شتەكان دروست دەكات. لێرەدا دەسەڵاتی شیعر فراوانتر دەبێ لەدەسەڵاتی واقیع كاتێك شیعر سەرەتاكان دەبینێ و دەتوانێ وێنەكان لەكاتە جیاواز و شوێنە جیاوازەكاندا دەربهێنێ، كەچی واقیع هەر ئەو وێنانە دەردەهێنێ كە هی خۆیەتی و ئێستاش ناسیویەتی. شیعر فەلسەفەی ناسینەوەی ئەو شتانەیە كە ناناسرێنەوە، لەهەمان كاتدا هەوڵێكی گەورەیە بۆ بڕینی خودی واقیع لەڕێگەی زمانێكەوە توانای پارچەپارچە كردنی شتەكانی هەیە، توانای هەیە ئەو ئاماژە شاردراوەیە پایەدار بكات كە دەكەوێتە بەینی شتێكی بەرجەستە و شتێكی ئەبستراكتەوە. توانای هەیە لەیەك كاتدا گونجان و نەگونجان، تەبایی و ناكۆكی و بەیەكگەیشتن و لێكترازان لە پشتی پێوەندییە ئاساییەكانەوە ببینێ.

مادەم پرسیارەكەت لە بەشێكیدا دەچێتەوە سەر ئەزموونی شاعیرانی نەوەدەكان، دەبێ ئەگەر بە پەلەش بێت هەندێك تێبینی خۆم لەبارەی ئەم ئەزموونە ڕوون بكەمەوە، حەقیش بەخۆم دەدەم وەك شاعیرێكی ناو ئەو ئەزموونە قورس و درێژەی شیعری كوردی، ئەو شتانە ڕوون بكەمەوە كە ڕەخنەی كوردی زۆر بە دەگمەن بەلایدا ڕۆیشتووە و شاعیرانیش بەهەمان شێوە خۆیان لەم ئەزموونە نەفام پیشان داوە، لەكاتێكدا ئەزموونی شاعیرانی سەرەتای نەوەدەكان نەك هەر كاریگەر بووە لەسەر نەوەی پاش خۆی، بەڵكو كاریگەریی لەسەر بەشێكی شاعیرانی هەشتاكانیش ئاشكرایە.

تۆ لە بەشێكی تری پرسیارەكەتدا دەتەوێ ناچارم بكەیت قسە لەسەر داهێنانی شیعری بكەم و بیبەستمەوە بە زەمەن لە كاتێكدا من بڕوام وا نییە داهێنان شتێك بێ لەناو كاتدا نیشتەجێ بكرێت، داهێنان زەمەنی بەرهەمهێنان و سەرهەڵدانی هەیە، بەڵام هەرگیز یەك زەمەن نییە بۆ (ژیانی) داهێنان، مەسەلەی نەوەكان و لاوەكان و پیرەكان زیاتر پەیوەستە بە تەجنید و وەزارەتی دیفاعی عێراقییەوە. جیاكرنەوەی نەوەكان خاڵێكی پەیوەست نییە بە جەوهەری داهێنانەوە، ئەمە زیاتر لەبواری ڕەخنەی ئەدەبی و مێژووی ئەدەبدا سەیر دەكرێ بۆ بینینی گوتارەكان و تێكەڵ نەكردنی دەنگەكان، بەڵام داهێنەرەكان لە دەرەنجام هەموو لە دنیای داهێناندا یەكتری دەگرنەوە، بینینی نەوە جیاجیاكان و دەنگە جیاوازەكانی ناو قۆناغەكان بەشێكە لە پرۆسەی خوێندنەوەی ئەدەب لەناو گۆڕان و گەشەكردنەكانیدا، ئەمەش جیایە لەو ڕوانینە فراوانە كە داهێنان لە دەرەوەی زەمەندا دەبینێ. بڕوام وایە داهێنان هەوڵێكە بۆ تواندنەوەی چەمكی زەمەن لە فەزایەكی نازەمەنیدا. ئێستا پێم چاكە قسە لە شتێك بكەم، هەست دەكەم بەدحاڵییبوونێك هەیە گوایە لە شیعردا دوو كاركردن هەیە یەكێكیان لە زماندایە ئەویدیان لە مانادایە. بە كورتی دەڵێم ناكرێ، بەڵكو مەحاڵە بتوانیت زمان و مانا لە یەكدی جیا بكەیتەوە، مەحاڵە، چونكە زمانێك نییە مانا بەرهەم نەهێنێ، زمانێك نییە لەناو سیستەمی سیمیۆلۆژییدا چالاك نەبێت. تەنانەت دەنگی باڵندە و ئاژەڵانیش لەم پرەنسیپە گەردوونییە بەدەر نین، هەروەك هیچ مانایەكیش ئیمكان نییە ئەگەر زمانێك نەبێ بەرهەمی بهێنێ. گەشەكردنی مانا لە بۆشاییەك و گەشەكردنی زمان لە بۆشاییەكی تر ئەگەر تەفسیریش قبووڵ بكا تەنیا هێندەیە كە نە زمان دروست دەبێ و نە مانا، لەبەر هۆیەكی سادە: ئەم دوو ڕەگەزە بەیەكەوە و لەناو یەكدیدا فۆرمولە دەبن. حەز دەكەم ئەوە ڕوون بكەمەوە كە ئەو شتەی پێی دەوترێ ناوەرۆكی سیاسی یان ناوەرۆكی كۆمەڵایەتی یان سێكسی…. تاد. یەكسان نین بە مانای دەقێك، دەكرێ ناوەرۆك دیاری بكرێت، بەڵام مانا نایەتە ئاستی ناوەرۆك و لەگەڵیدا هاوتا ناكرێ، مانا چەمكێكی فەلسەفی و مێژووییە بەم سادەییە لێك نادرێتەوە. مانا هەرگیز بەتەواوی خۆی دەرناخا، بەڵكو بەپێی میكانیزم و ئاستەكانی دەق لەناو دێڕ و پەرەگرافەكانەوە گەشە دەكا. زمان و مانا یەك ماڵی هاوبەشیان هەیە. جگە لەمە دەمەوێ بڵێم لە شیعردا مانا دیار نییە، بەڵكو مانا لەناو ڕەگەزەكانی شیعردا دەجووڵێت، شیعری نوێ بەهۆی دۆزینەوەی وزەی تەعبیریی نوێ و پێكهاتەی وێنەیی تازە و تەقاندنەوەی ئیحتیمالە حەشاردراوەكانی ناو زمانەوە نوێ دەبێتەوە، جگە لەمانە لە شیعری نوێدا مانا لە جیهانبینی شیعرییەوە دێت و بە شاردراوەیی دابەش و پارچەپارچە دەبێتە سەر ڕەگەزەكانی دەقەكە وەك وێنەی شیعریی و دەلالەتی شیعریی و ئینجا ئەو ئاماژە چڕانەی پارچەكانی قەسیدەكە لە ناوەندێكی دەلالیی فراوان و جووڵاودا ئاراستە دەكەن.

حەز دەكەم زیاتر قسە لەسەر دەوری وێنە بكەم لەم ئەزموونەدا. جیا لەوەی شیعر بۆ خۆی گوتارێكە بە وێنە نەبێ ناتوانێ خۆی پێ بگەیەنێت و ماهیەتی خۆی بپارێزێت، دەتوانم ئەزموونی شیعریی نەوەدەكان ناو بنێم بە شۆڕشی وێنە لە شیعری كوردیی هاوچەرخدا، ئەم شۆڕشە لەوەدا گەورەیە كە وەزیفەی وێنەی لە شیعری كوردیدا گۆڕی; ئەگەر پێشتر وێنەی شیعریی وێنەیەكی كاڵ بوو بێ و هەمیشە لەدوای دەلالەت و ماناوە وەستا بێت، لە شیعری نەوەدەكان وێنە هاوتای دەلالەتە، هەندێ جاریش پێش دەلالەت دەكەوێت. ئەگەر پێشتر لە دەقێكی شیعرییدا دیمەنەكان دوور لەیەكتری دانرابن و ماوە و بۆشاییەك لەنێوان وێنەكاندا هەبووبێت، ئەوا لە ئەزموونی نەوەدەكان وێنە بەتەواوی جەستەی دەق ڕەنگاوڕەنگ دەكات.

وێنەكان بەشێوەیەكی سفت و چڕ بە جوگرافیای دەقدا دابەش دەبن. ئەمەی وتم زیاتر ناساندنێكی وەسفییانەی وێنە بوو لەم ئەزموونەدا، بەڵام وەزیفەی جەوهەریی وێنە و شۆڕشی سەرەكیی وێنەی شیعریی ئەزموونەكە دەتوانم لە دوو خاڵدا چڕ و كورتی بكەمەوە.

یەكەم: وێنە وەك هەڵگری مەدلوول و حەشاردەری ئیستاتیكای مانا لەوەدا هێزی شیعریی ئاراستە دەكات كە ڕیزبەندییەكی چڕ وێنەكان بەدوای یەكدا درێژ دەكاتەوە، بێگومان لەگەڵیدا دەلالەتەكانیش درێژ دەبنەوە و جۆرێك لە هەمەڕەنگی دەلالەت لەگەڵ هەمەڕەنگی وێنەدا دروست دەبێ.

دووەم: وێنە وەك سەرچاوەی ناتەبایی نێوان دەلالەتەكان كە ئەسڵەن دەگەڕێتەوە بۆ ناتەبایی نێوان وێنەكان. ئەگەر خاڵی یەكەم (واتا درێژبوونەوەی وێنەكان و ڕیزبەندییان لە جوگرافیای دەق) وەزیفەیەكی ئاسۆیی وێنە بێت لە دەقی شیعریی نەوەدەكاندا، ئەوا خاڵی دووەم دەبێتە وەزیفەی ستوونی وێنە. ئەو ناكۆكییەی وێنەكان لە چوارچێوەی پانۆڕامای قەسیدەدا دەجووڵێنێ یەكێكە لە خاڵە گرنگەكانی دەقی شیعریی نوێ، چونكە وێنەی شیعریی لەدەقی نەوەدەكاندا وێنەیەكی ناتەبایە لەگەڵ خۆیدا، وێنەیەكە هەمیشە لە بابەتەكەی خۆی دەرباز دەبێ و بەرەو شوێنێكی تر دەڕوات، هەندێ جار ئەم جووڵەیە هێمنە، جاری واش هەیە وەك بازدانێكی بەپەلە ڕوودەدات. لە قەسیدەی نەوەدەكان نائارامییەكی شاردراوە لەژێرەوە دەق ئاراستە دەكات، دەرەنجامیش هەمان نائارامی دەبێتە هۆی ناتەبایی وێنەكان و ئینجا نەگونجانی دەلالەتەكان.

خوێنەری كورد ڕانەهاتووە مانایەك وەرگرێ كە خودی ماناكە لە خۆی یاخی بووە، وێنەیەك وەرگرێت كە دەلالەتەكانی خۆی پارچەپارچە بكات.

لە ڕاستیدا گرژی و خاوی و كرانەوە و داخرانی ئاماژە شیعرییەكانی قەسیدەی نوێ ڕاستەوخۆ پەیوەستە بەو ناتەباییەی وەك هێزێكی بەرهەمهێن دال و مەدلوولی قەسیدە دەجووڵێنێ، ئەم هاودژییە لە قووڵایی قەسیدەوە وێنە و دەلالەت فڕێ دەداتە سەر جەستەی دەق، ڕەنگە ئەمە هۆیەك بێ لە هۆیەكانی (تێنەگەیشتن) لە قەسیدەی نوێ، چونكە خوێنەری كورد وا پەروەردە كراوە شیعر یەكسەر مانایەك ببەخشێ كە لەگەڵ خۆیدا بگونجێت، وێنەیەك ببەخشێ كە لەگەڵ خۆیدا بسازێت. خوێنەری كورد ڕانەهاتووە مانایەك وەرگرێ كە خودی ماناكە لە خۆی یاخی بووە، وێنەیەك وەرگرێت كە دەلالەتەكانی خۆی پارچەپارچە بكات.

ئەم بابەتە و چەند بابەتێكی تریش كە پێوەندیی بە ئەزموونی شیعری كوردی نەوەدەكانەوە هەیە لێكۆڵینەوەی زۆر هەڵدەگرێ، من لێرەدا دەوەستم.

نەوزاد ئەسوەد: ڕۆشنبیریی كوردی لەناو كۆمەڵێ كێشەی قورسدا خنكاوە كە بەدەگمەن ئەسڵی ئەو كێشانە لە نووسینی كوردیدا خراونەتەڕوو. بۆچی ڕۆشنبیری كورد ناتوانێ جەوهەری كێشەكان دەربخات؟ بەڕای تۆ ئەوكێشانە لە كوێدا شاردراونەتەوە؟

ئازاد سوبحی: بەشێوەیەكی تەقلیدیانە، دۆزینەوەی ئەسڵی هەركێشەیەك مانای گەڕان و پشكنینە لەو زەمینەدا كە دوورەدەستە، دۆزینەوەی ئەسڵی هەر كێشەیەك لەوەدا جۆرێك لە قەیرانی تێگەیشتن دروست دەكا كە هەمیشە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ڕابردوو بەو پێیەی گوایە ئەسڵی كێشەكان لە ئێستاو لێرەدا نییە، بەڵكو كێشەكان دەگەڕێنەوە بۆ سەرەتایەكی دوور لە ئێمە. من پێم وایە ڕۆشنبیریی كوردی هێندە دەوڵەمەند و خاوەن هەڵچوون و داچوونێكی وەها نییە كە تۆ بێیت قۆناغەكان بە ئاشكرا ببینی و ئینجا بەناو قۆناغەكاندا بگەڕێیتەوە سەر ئەسڵی كێشەكان، بڕوام وایە ئەسڵی كێشەكانی ڕۆشنبیریی كوردی لێرەدایە و دەبێ لە ئێستادا ئەو ئەسڵە بدۆزینەوە.

ئەوەی كە بۆچی ڕۆشنبیری كورد ناتوانێ جەوهەری كێشەكان دەربخات، دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵێ هۆی سەرەكی، دەرخستنی جەوهەر لە خۆیدا پێویستی بە عەقڵ و خەیاڵێكە بتوانێت جەوهەر بناسێت، بتوانێت جەوهەر ببینێ، بتوانێت جەوهەر دروستیش بكات، لێرەدا مەسەلەكە بە تەنیا پەیوەست نییە بە ڕۆشنبیری كوردەوە وەك تاكە كەس، بە قووڵی پەیوەستە بە ڕۆشنبیریی كوردییەوە وەك ویژدانێك كە دەبێ زیندوو بێ بەرامبەر پرسیارەكان. لە نووسینێكمدا كە بەعەرەبی بڵاوم كردەوە تا ڕادەیەك لەم مەسەلەیە دواوم. بەقەناعەتی من ویژدانی ڕۆشنبیریی لە دنیای ئێمەی كوردا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی هوشیارییەكی ناوەكی هەستیار دروست بكات كە ئامادەی دۆزینەوەی ئیشكالییەتە فكریی و ڕۆشنبیرییەكان بێت، ئێمە لە زۆربەی قۆناغە ڕۆشنبیرییەكانماندا هەست بە ویژدانێكی زۆر سست دەكەین ڕۆشنبیریی كوردی بەڕێوە دەبات، ئەگەر پرسیارم لێ بكەیت ویژدانی ڕۆشنبیریی چییە؟ دەڵێم ئەو ڕۆحیەتە ئاگادارەیە كە ناوەرۆكی زیندووی ڕۆشنبیریی دەپارێزێت و هەمیشە ئامادەی دەكاتەوە بۆ وەرگرتنی پرسیار و كێشە و شتی نوێ، ویژدانی ڕۆشنبیریی بەردەوام بوونی جووڵەی ڕۆشنبیریی و نەقڵ كردنی پرسیارەكانە لە ئێستاوە بۆ ئایندە.

ڕۆشنبیریی كوردی بۆ ئەوەی جەوهەری كێشەكان دەربخات دەبێ پێشوەخت ئاگاییەكی قووڵ بنیات بنێ، دەبێ لەناو كێشەكانی خۆیدا بژی و لەناویاندا بیر بكاتەوە.

گەڕانەوەی ڕۆشنبیریی كوردی بۆ كیشوەری پرسیارەكانی خۆی هەنگاوێكی سەرەكی گەڕانەوەیەتی بۆ جەوهەرەكانی خۆی.

ڕۆشنبیریی كوردی لە بەشێكی زۆریدا لەگەڵ خۆیدا ناژی و زیاتر لە مەنفاكاندا دەژی، پێویستیی بەوەیە لە مەنفاكانی سەلەفیەت و بەناو تازەگەریی بگەڕێتەوە ناو ناخی خۆی و بە جورئەتەوە خۆی بدوێنێ و ئەو پرسیارانە لە خۆی بكات كە تا ئێستا لە ترسا نەیكردووە، ئەم ڕۆشنبیرییە تا قوردەتی خۆناسین لەخۆیدا ئامادە نەكات ناتوانێ جەوهەری كێشەكان بدۆزێتەوە. بە بڕوای من بنیاتنانی ناوەرۆكێكی نوێ لە هەردوو ئاستی ستوونی و ئاسۆییدا ڕۆشنبیریی كوردی دەخاتە قۆناغی زیندوو كردنەوەی ئەو ویژدانە شاردراوەیەی كە ئاوێنەكانی خودی تێدا هەڵگیراوە. گەڕانەوەی ڕۆشنبیریی كوردی بۆ كیشوەری پرسیارەكانی خۆی هەنگاوێكی سەرەكی گەڕانەوەیەتی بۆ جەوهەرەكانی خۆی. دەتوانم بە ئاسانی بڵێم یەكێك لە كارەساتەكانی ڕۆشنبیریی كوردی ڕاكردنێكی بەردەوام بووە لە بۆشاییەكانی ناوەوە بۆ مەنفاكانی دەرەوە، شاردنەوەی خود بووە لە نیشتمانی ئەوانی تردا، ئەمە لە كاتێكدایە كە هەموو پرۆسەیەكی خودناسین دەبێ لە سنووری ماهییەتی خود نەترازێت، ئەگەرچی بە ئەویدیشدا تێپەڕێت. بەیەك ڕستەی كورت دەكرێ بڵێم دۆزینەوەی ئەسڵی كێشەكان بەشێكە لە دۆزینەوەی خودی ڕاستەقینەی ڕۆشنبیریی كوردی.

نەوزاد ئەسوەد: ئیدوارد سەعید لە كتێبی (وێنەكانی ڕۆشنبیر)دا دەڵێ: ئازادیی دەربڕینی بیروڕا، ئەركی سەرەكیی ڕۆشنبیری عەلمانییە كە دەبێ كەشێك بۆ پارێزگاری كردن لە ڕۆشنبیر دروست بكرێ، ئەگەرنا ئەوا خیانەت لە پەیامی ڕۆشنبیر دەكرێ. كردنەوەی زیاد لە مینبەرێك بۆ قسەكردن، دەتوانێ ڕۆشنبیریی كوردی لەو خاووخلیچكییە دەربكات؟ یان ئەو ئیفلیجی و بێ تواناییە لەناو بونیادی قووڵی فیكری كوردیدا جێگیر بووە؟ ئایا ڕۆڵی ئەكتیڤانەی چەند كەسێك یان گرووپێك دەتوانێ كاریگەریی هەبێ لە خستنەڕووی ئەو پرسیارانەی صەدمەیەكی وا دروست بكات كە بەفیعلی لەرزینێك بخاتە ناو ئاسۆی چاوەڕوانیی فیكری كوردی؟

ئازاد سوبحی: سەرەتا من تەواو لەگەڵ ئەو ڕایەی (ئیدوارد سەعید)دام سەبارەت بە ئازادیی دەربڕینی بیروڕا، ئەمە پرەنسیپێكی گشتییە و زۆریش موزایەدەكاری پێوەدەكرێت، بەڵام ئاخۆ كێیە ئەوەی كەشێك بۆ پارێزگاری كردن لە ڕۆشنبیر دەسازێنێ؟ سەبارەت بە ڕۆشنبیرانی كورد لەمڕۆدا، من بۆ خۆم هێندە نموونەی داتەپیوی بەناو (ڕۆشنبیر)م ناسیوە تەنانەت سڵ لە پێوەندیشیان دەكەمەوە، زۆربەشیان بەحیسابی خۆیان لەو بابەتەن كە پێیان دەوترێت (عەلمانی). لە ڕاستیدا بەشێكی زۆری ڕۆشنبیرانی كورد نەگەیشتوونەتە ئەو حاڵەتەی بتوانیت وەك نموونەی ڕاستەقینەی ڕۆشنبیر حسابیان بۆ بكەیت. جیا لە عەلمانیەت و غەیبانیەت بەبڕوای من ئەو كەسە دەتوانێت باس لە ئازادی دەربڕینی بیروڕا بكات كە بەجیددی خۆی خاوەنی بیروڕا بێت و ئامادە بێت بەرگری لێ بكات، ئەوانە دەتوانن باس لە ئازادی بیروڕا بكەن كە پەیامی ڕۆشنبیریی دوور مەودایان هەڵگرتووە و هیچ نەبێ لای خۆیانەوە باوەڕێكی توندیان بە مەسەلەی بیر و بیركردنەوەوە هەیە، ئەوانە ئازادن كە دەتوانن بەرگری لە ئازادی بكەن.

تۆ پرسیاری كردنەوەی زیاد لەمینبەرێكی قسەكردن دەكەی بۆ دەرهێنانی ڕۆشنبیریی كوردی لەم ئیفلیجییەی دووچاری بووە، دیسانەوە دێمە سەر خاڵی پێشوو و دەپرسم چین ئەو دەنگانەی لەو مینبەرە جیاوازانەوە قسە دەكەن؟ ئایا مینبەری جیاواز لە دژایەتییەكی ڕووكەش و دروستكراوی بیروڕاكانەوە دێت یان بە كردەوە دەبێ بیروڕای جیاواز هەبێ؟ ئێستا مینبەری لەو جۆرەی تۆ باسی دەكەیت زۆرن، بەڵام بیروڕای جیاواز تەرح ناكەن، من لێرەدا باس لەو ڕۆشنبیرییە ڕەسمی و باوە دەكەم كە بەناوی مینبەری جیاواز و تەرحی جیاوازەوە ئەو بۆشاییە قووڵە كەشف دەكات كە ڕۆشنبیریی كوردی هەڵگرێتی. تۆ بڕوانە ئەو لێشاوی مێزگرد و كۆڕ و كۆبوونەوانەی گوایە بۆ پەرەپێدانی بیروڕای ئازاد دەكرێن، ئینجا ئەو نابوتییە دەبینی كە ڕۆشنبیرییەكی لەو جۆرەی ڕاگرتووە.

من تا ئەهلی بیر نەبم نازانم لەبیروڕای ئازاد تێبگەم، هەندێ لەو ڕۆشنبیرە بەناو عەلمانییانەی كوردستان دڵنیام لەناخی خۆیاندا بڕوایان بە بچووكترین بەهای فیكری و ڕۆشنبیری نییە، بۆیە ناتوانن بچووكترین بەرگری لەشتەكانی خۆیان بكەن، چونكە ئەمڕۆ لای ئێمە توێژێكی فراوان لە ڕۆشنبیران پەیدا بوون كە بەتەواوی بەدەست سیاسەت كردنی خۆیانەوە سەقەت بوون و كەڵكی هیچیان نەماوە، هەندێكیان بە قات و بۆینباغیشەوە ناگەنە ئاستی هوشیاریی پاكی جووتیارێكی گوندنشین، هەندێكی تریان تەنیا خەریكی شارچێتی و شارپەرستین و سەرقاڵی دامەزراندنی ئایدیۆلۆژیای شارەكانن. من ئەم نموونانە دەخەمە ڕوو وەك دوا نموونەی ڕۆشنبیری كورد لە سەرەتای سەدەی بیستویەكدا هەر ئەو نموونانەشن داوای تاپۆی سەدەی بیستویەك دەكەن.

بێگومان لەناو ئەم وێنە وێرانەدا یان دوورتر لەم وێنەیە جۆرێك لە ڕۆشنبیرییەكی هێمن و جددی كەم و زۆر كار دەكات، من ئەمە بەتەنیا مینبەرێكی ڕاستەقینە دەزانم نەك هەر بۆ دەربڕینی ئازادانەی بیروڕا، بەڵكو بۆ كاركردن لەناو بیروڕا جیاوازەكانیشدا، دەكرێ ئەم شێوازی ئیشكردنە هەڵگری پرسیاری گەورەبێت، بەڵام دروست كردنی صدمەیەكی لەو جۆرەی كار لە فیكری كوردی بكات. پێشەكی نەمزانیوە فیكرێكی كوردی هەیە، ئینجا من بڕوام وایە كاریگەریی ڕۆشنبیریی كوردی هەرگیز نەگەیشتۆتە ئاستی صدمەیەكی فراوانی كۆمەڵایەتی، بەڵكو ڕۆشنبیریی وەك كاڵایەكی بێ بازاڕ لەناو توێژێكی تەسكی خەڵكدا داواكراوە، زۆرجاریش ئەم كاڵایە لەسەر دەستی هەندێ لە بازرگانانی ڕۆشنبیریی تەواو بێ نرخ دەكرێ.

ڕۆشنبیریی كوردی ئەو دەمە كاریگەر دەبێ كە بگاتە ئەو ئاستەی بەشداری بكات لە داڕشتنەوە و ئامادەكردنەوەی ناوەرۆكی زەینی جەماعییانە لە فراوانترین سنووری كۆمەڵایەتیدا.

قەناعەتم وایە دەكرێ حزبێك لای ئێمە صدمە دروست بكات، دەكرێ بازرگانێكی گەورە دروستی بكات، دەكرێ مەلایەك صدمە دروست بكات، بەڵام ڕۆشنبیری كورد ئەگەر صدمەش دروست بكات تەنیا لە ناوەندە ڕۆشنبیرییەكەدا دەبێ كە زۆر سنووردار و پەراوێزییە لەچاو ناوەندە سەرەكی و تەقلیدییەكانی تری كۆمەڵگەی كوردی. من قەناعەتم وایە ڕۆشنبیری ئەو كاتە دەورێكی گەورەی لە صدمە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی كوردا دەبێ كە مەوقعێكی كاریگەر و بەهێزی لەو ڕووبەرانەدا هەبێ كە ئامادەكەرو سازدەری دید و بۆچوونە عەقڵی و ئەخلاقی و سیاسییەكانن، ڕۆشنبیریی كوردی ئەو دەمە كاریگەر دەبێ كە بگاتە ئەو ئاستەی بەشداری بكات لە داڕشتنەوە و ئامادەكردنەوەی ناوەرۆكی زەینی جەماعییانە لە فراوانترین سنووری كۆمەڵایەتیدا.

بێگومان ئەمەش ئێستا من بە مەحاڵی دەزانم. بۆیە هەست دەكەم ئەگەرچی گرووپ و كەس و قەڵەم هەن هێشتا توانای دەرهێنانی پرسیاریان لە عالەمی كوردا ماوە و كێشەی گەورەش لەسەر ئەو پرسیارانە تەفسیر دەكەن، بەڵام ڕووبەرێكی زۆری ڕۆشنبیریی كوردی بۆتە جۆرێك لە خۆخەریك كردنێكی ناچارییانە و جۆرێك لە خۆشاردنەوە لە تاریكستانەكانی ئەو دەقانەی بەلێشاو فڕێ دەدرێن بێ ئەوەی كەس تاقەتی خوێندنەوەیانی هەبێ.

نەوزاد ئەسوەد: پرسیاری تازەگەری پتر لەمەودایەكی هەیە، پرسیارێكە لە هەموو ڕووبەرەكانی كەلەپوور دەكرێ، بگرە پرسیارە لەخودی تازەگەری. پرسیاری تازەگەری پرسیاری وەچەیەكە یان چەند وەچەیەكە كە لەگەڵ گۆڕینی ژیاندا ئەویش دەگۆڕدرێ و تازە دەبێتەوە. یەكێ لە پرسیارەكانی تازەگەری پێوەندیی بەجۆری تێگەیشتن لە كەلەپوور هەیە، بەو پێیەی بتوانین تەجاوزی تێگەیشتنی كەلەپوورییانەی كەلەپوور بكەین. ئەگەر ئەم پرسیارە بێنینە ناو سەرجەم كەلەپوور و تەقالیدی كوردییەوە. ئیشكالییەتێك سەرهەڵدەدا لەنێوان ڕەتكردنەوەی ڕابردوو و سەیركردنی ئایندە لە ڕوانگەی دەستكەوتە كولتوورییەكانی خۆرئاوا.

چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ئیشكالییەتە بكەین؟ یان بەجۆرێكی تر: چۆن لێی دەربچین؟ پاشان تاكوێ ئەم پرسیارانە لەناو ڕۆشنبیریی كوردیدا كراون؟ لێرەشەوە تا چەندێ دەكرێ تایبەتمەندیی تازەگەریی خۆمان هەبێ تا ڕۆڵی تایبەتیی لە ڕۆشنبیریی هاوچەرخی كوردیدا هەبێ؟

ئازاد سوبحی: پێش ئەوەی بچمە سەر ئەو بەشەی پرسیارەكەت كە پێوەندیی بەڕۆشنبیریی كوردییەوە هەیە، دەمەوێ هەندێ باس لەو شتە بكەم كە پێی دەوترێ (تازەگەری). من وای بۆ دەچم تازەگەری چەمك و دیاردەیەكی جیهانییە، بەپلەی یەكەم بەفۆرمە دیار و جەوهەرە فراوان و قورسەكەیەوە لە خۆرئاوا سەری هەڵدا، ئەمەی وتم شتێكی ئاسایی بوو. بەڵام دەمەوێ بڵێم لە ئاستی ئەبستراكتدا تازەگەری ڕاستەوخۆ لەناو ئەو شارستانێتی و ژیارەدا سەرهەڵدەدات كە لە زەمەنێكی ناكۆكدا دەژی، تازەگەری یەكسەر لەگەڵ ئەو میللەتانەدا هات كە بە گەرمی لەناو بەیەكداچوونەكانی زەمەندا جەنگیان دژی یەقین و بەها جێگیرەكان بەرپا دەكرد. بە كورتی: تازەگەری بەرهەمی ئەو خەڵكانەیە كە كاریان لەگەڵ زەمەندا هەیە، كە ژیانیان بەپێی زەمەنەكان دەگۆڕێت.

ئەو كۆمەڵگە و میللەتەی تازەگەری دەكاتە پرۆژەیەكی گەورەی مێژوو، بە زەروورەت قووڵاییەكی میتافیزیكیانە لەناو زەمەنەكاندا بۆ خۆی دەكاتەوە، هەر لێرەشەوە مەسەلەكە لە (تازەگەری) وەك چەمك و دیاردەیەكی دیاریكراو دەترازێت و بەرەو ئەوە دەچێت كاراكتەری تازەگەر بتوانێت هەموو ناولێنان و پرۆژەكان و زەمەنەكان بخاتە ژێر ئیرادەی خۆیەوە، ئەوەی تازەگەریی داهێنا پێشتر ڕۆشنگەریی داهێنابوو.. دواتر پۆست مودێرنیزمی داهێنا.. تاد. كەواتە پرسیارەكە تەنیا تازەگەریی نییە، بەڵكو ئەوەیە كە كاراكتەری خۆرئاوا توانیوێتی مێژوو بكاتە پانتایی گۆڕانكارییە گەورەكان. پرسیار لە تازەگەریی نییە، لەو زەمەنە میتافیزیكیەیە كە عەقڵی خۆرئاوا تیایدا چالاكانە دەجووڵێ و لەسەرووی مێژووی جیهانەوە دیارەكان دەجووڵێنێ.

مەبەستم لەم شیكردنەوەیە ئەوەیە بیسەلمێنم تۆ ئەو كاتە دەتوانیت پرسیاری تازەگەریی بكەیت كە پێشتر مامەڵەیەكی زیندووانەت لەگەڵ زەمەندا كردبێ و بەفیعلی تیایدا ژیابیت، پرسیاری تازەگەریی لای ئەو میللەتانەیە كە لەمێژوودا زەمەنی باڵای خۆیان خستبێتەگەڕ و بەئیرادەی گۆڕانكاری كار لەگەڵ ئێستای خۆیاندا بكەن.

بە بڕوای من تازەگەری چەندە دابڕانە لە ڕابردوو هێندەش پرۆژەی ئامادەكردنی ئێستا و خەون بینینە بە ئایندەوە، تۆ ناتوانی تازەگەری لە یەك ساتەوەختدا قەتیس بكەیت چونكە بەفیعلی تازەگەری هەموو زەمەنەكان لەگەڵ جووڵەی خۆیدا دەپێچێتەوە. كەواتە پرسیارەكە لەوەدایە زەمەنی تۆ چەندە زیندووە؟ تۆ تا چەند پەیوەستیت بە زەمەنەوە؟ لێرەدا مەبەستم ئەو زەمەنە میتافیزیكیەیە كە هەندێ لە كۆمەڵگەكان پایەداری دەكەن و مێژووی جیهانی پێ بەڕێوە دەبەن.

بەمجۆرەش دەگەینە ئەو دەرەنجامەی تەنیا ئەو میللەتانە و ئەو ڕۆشنبیرییانە تازەگەریی هەڵدەگرن كە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە زەمەنەوەو توانیویانە مانا و دەلالەتی سەدەكان بگۆڕن، ئەو میللەتانە دەتوانن باس لە پرۆژەی گەورە بكەن كە سەدەكانیان لەیەكدی جیا كردۆتەوەو مانای سەدەكانیان داڕشتۆتەوە. ئەو میللەتانەی لەناو سەدەكاندا دەژین و كاری تیا دەكەن، دەتوانن سەدەكان بكەن بە موڵكی خۆیان، ئەوەی باسم كرد دەلالەتە لەوەی زەمەن هەمیشە كراوەیە بۆ هێزی گۆڕانكاری، بەڵام ئەگەر تۆ پێشتر هەستت بە زەمەن و مەترسییەكانی زەمەن نەكردبێت هێزی گۆڕان لە كوێوە دێنیت؟

لێرەدا نموونەیەكی بچووكی ڕۆژنامەگەریی كوردیت بۆ دێنمەوە، ماوەیەكە هەموویان باس لەسەدەی بیستویەك و هەزارەی سێیەم دەكەن و دەڵێن دەبێ كورد خۆی بۆ سەدەی داهاتوو ئامادە بكات! لە ڕاستیدا ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەگەریی خۆرئاواییەوە بۆ ڕۆژنامەگەریی عەرەبی و لەوێشەوە بۆ ڕۆژنامەگەریی كوردی بازی داوە، ئەگەرنا كورد چ پێوەندییەكی ئۆرگانیی و زیندووی بە سەدەكانەوە هەبووە؟ كورد كەی لەگەڵ ڕۆحیەتی سەدەكانی هەژدەو نۆزدەو بیستەمدا ژیاوە تا ئامادە بێت بۆ هەزارەی سێیەم؟! ئەم بابەتە وەك كاری فیكری لێكۆڵینەوەی زۆر هەڵدەگرێت، كەچی لە ڕۆژنامەگەرییدا ئاوها تەرح كرا.

من زۆر گومانم لە ئیمكانیەتی قسەكردن هەیە لەسەر تازەگەریی لە جیهانی ئێمەی كوردا، لەسەر قەناعەتەكانی پێشووی خۆم و بۆ گەڕانەوەش بەرەو ئەسڵی ئەم كێشەی تازەگەرییە دەبێ بپرسین ئاخۆ كورد تاچەند لەناو زەمەندا ژیاوە و كاری لەگەڵ سەدەكاندا كردووە؟

ئەوانەی لەناو زەمەندا دەژین دەتوانن دەسكاری مێژوو بكەن و هەلومەرجی ئێستا و ئایندەی خۆیان ئامادە بكەن، دەسكاریكردنی زەمەن جیا نییە لە خەون بینینی مێژوو، مێژوو خەون دەبینێ، میللەتانی ناو سەدەكانیش خەونەكان بەدی دەهێنن. بەدی هێنانی خەونەكان نەك خوێنی زۆری خەساركرد، بەڵكو بەهاو تەقالیدێكی زۆریشی لە كیسی میللەتان داو تێكڕای شتەكانی لێ خەساركردن ئینجا تازەگەریی پێشكەش كردن.

من زۆر گومانم لە ئیمكانیەتی قسەكردن هەیە لەسەر تازەگەریی لە جیهانی ئێمەی كوردا، لەسەر قەناعەتەكانی پێشووی خۆم و بۆ گەڕانەوەش بەرەو ئەسڵی ئەم كێشەی تازەگەرییە دەبێ بپرسین ئاخۆ كورد تاچەند لەناو زەمەندا ژیاوە و كاری لەگەڵ سەدەكاندا كردووە؟

باشە كاتێ سەدەكان دەهاتن و دەڕۆیشتن كورد لە چ سەدەیەكدا بوو؟ من لێرەدا مەبەستم زەمەنی ڕۆژانە و ساڵانە نییە، مەبەستم زەمەن نییە بە لێكدانەوە فەلەكییەكەی، مەبەستم ئەو زەمەنە فراوان و شاردراوەیەیە كە میللەتان و شارستانییەتەكان و عەقڵە گەورەكان شەڕی گەورەی لەسەر دەكەن بۆ حوكم كردن بەسەر سەدەكان و بەڕێوەبردنی جیهان و پایەدار كردنی گوتارێك و یەكێكی تر نا، ئامادەكردنی زمانێك كە ڕەنگە سەدەیەك و دوانت بەیەك دەلالەت بۆ مانادار بكات و لە سنووری ناوخۆوە بەرەو سنوورە گەردونییەكانی بەرێت. ژیان لەناو زەمەن جیا نییە لە كۆنترۆڵكردنی خودی زەمەن و ڕكێف كردنی جووڵە سەرەڕۆ و بێ ئیقاعەكانی مێژوو.

تۆ خۆت پێشتر لە پرسیارەكانتا چەند جارێ تەئكید لە بونیادی سست و كەمتەرخەمیی ڕۆشنبیریی و كۆمەڵگەی كوردی دەكەیت، كەچی ئێستا تۆنی دەنگ و ڕەنگی پرسیارەكەت دەگۆڕیت و باس لە پرسیاری تازەگەریی لە فەزای كوردیدا دەكەیت! من بەمەرجێك ئەمەم قبووڵە ڕێگەم بدەیت تەفسیرەكان و لێكدانەوەكان فراوانتر بكەم، نەك بەمەبەستی یاری فیكری، بەڵكو بۆ دۆزینەوەی ئەوەی كە تۆ پێشتر ناوت لێ نابوو ئەسڵی كێشەكان. جگە لەوەی تازەگەری بۆ خۆی پێشوەخت هەندێ بنەمای ماددی و فیكری و ژیاریی دەسازێنێ تا لە قۆناغی پەڕینەوە گەورەكاندا وەك چوارچێوەیەكی توند بۆ ڕاگرتنی خۆی ئیشیان پێ بكات، جگە لەوانە، پرۆسەی تازەگەریی لە فەزایەكدا دێتە دی كە هەیكەل و پارچە و وێنەكان تیایدا دیار بن، لە زەمەنێكدا دێتە دی كە قۆناغەكان و سنووری نێوانیان ئاشكرابن، لە شوێنێكا دێتە دی لە قۆناغی هیولی و تەماوی دەرباز بووبێت. تازەگەریی پێویستی بە وجودێكی فراوان هەیە تا كاری لەسەر بكات، وجودێكی فراوانی ئامادە بۆ تەقاندنەوەی ناكۆكی و جیاوازییە گەورەكان و حازر كردنی دنیایەكی تری جیاواز، پێویستی بە وجودێكی ئەستوور و قورس هەیە كە لە نەمان و تەفروتوونا بوونی خۆی نەترسێت. تازەگەری لەدیوێكیدا ڕەها بوونە لە فۆبیاكان. بەمجۆرە لە دەرەنجامدا دەكرێ بڵێم تازەگەری موغامەرەیەكی گەورەیە لەگەڵ وجوددا و لەناو وجوددا، ئەگەر بڕوا بەم شیكردنەوەیە بكەین دەبێ بپرسین موغامەرەی كورد لەگەڵ چ وجودێكدا تازەگەرییە؟ یان وجودی كوردی دەتوانێ چ مانایەك لە تازەگەریی وەرگرێت تا خۆی تیا ببینێ؟

بۆ ئیش كردن لەسەر ئەم پرسیارانە لەجیاتی ئەوەی بڵێم پێكهاتەی كۆمەڵگەی كوردی پێكهاتەیەكی جێگیرەو پاشخانە ماددی و فیكری و سیاسییەكانی بەرگەی گۆڕانكاری بنەمایی ناگرن. لەجیاتی ئەوەی بڵێم عەقڵی كوردی عەقڵێكی خێڵەكی داخراو و دواكەوتووە و توانای وەرگرتنی هێزی تازەو ستراتیژی فكریی تازەی نییە (كە ئەمانەش هەموو ڕاستن)، لەجیاتی ئەوانە لەو لێكدانەوەیەدا دەمێنمەوە كە پێم وایە ئەو یاسایەی وجودی كوردی ئاراستە دەكات فۆبیایەكی قووڵە لە خودی وجود، فۆبیایەكی جەماعی ڕەگدار لە ڕابردوو و ئینجا درێژكراوە بەسەر ئێستای وجودی كوردا. لێرەدا شیكردنەوەكەم بە هەردوو دیوی چەمكی فۆبیادا ڕاستە، فۆبیای وجود و فۆبیای مەرگ. كورد كە بە جەماعی تووشی فۆبیایەكی مێژوویی دەبن لە وجود لەبەر ئەوەیە كە ئەزموونی وجود تاقیكردنەوەیەكی جەماعیانەی مەرگە نەك ژیان. ئەمە حاڵەتێكی سەیرە هەم فۆبیای ژیان و هەمیش فۆبیای مردن لەیەك كاتدا دنیای تۆ ئاراستە بكەن. لە ڕاستیدا فۆبیایەكی لەمجۆرە تاقەتی ئەوەی لەباردا هەیە كۆی وجودی كورد لە دڵەڕاوكەیەكی هەمیشەیی مەرگ و ژیاندا گەمارۆ بدات، ئەم دەرەنجامە تەفسیری سیاسی و كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆجیش قبووڵ دەكات، بەڵام من زیاتر لەڕووی ئەنتۆلۆجییەوە دەمەوێ ئەم مەسەلەیە گرێ بدەم بەوەی ئاخۆ موغامەرەی وجودێكی پڕ فۆبیا و دڵەڕاوكە بەرامبەر زەمەنی گەمارۆدراوی خۆی و مێژووی داسەپێنراوی دەرەوەی خۆی چییە؟ ئاخۆ لێرەدا كە فۆبیا دەبێتە دەستوورێكی گشتیی بۆ ئاراستەكردنی دنیابینی، موغامەرەی گەورە چییە بۆ بازدان بەرەو دنیایەكی تری ئارام و جیاواز؟

من ئەو كاتە دەتوانم پرسیاری خۆم لەوانی تر جیاكەمەوە كە پرسیارەكەم بەشێك بێت، یان دیوێكی سەرەكی ناسینی من بێت بۆ خۆم، كاتێك دەكرێ هوشیار بم كە جەوهەری هوشیارییەكەم بەشێك بێت لە جەوهەری وجودم لەناو زەمان و شوێندا.

پێم وایە وجودی كوردی لەدەرەوە گەمارۆدراو و لەناوەوە شكست خواردوو، بەدرێژایی مێژوو ئەگەر هوشیارییەكی پەیدا كردبێت هوشیارییەكە تەنیا ئەو پرسیارانە دەدۆزێتەوە كە سەر بەخودی ئەو وجودە گەمارۆدراو و دیل كراوەن، هەموو بوونێك پرسیارەكانی خۆی لەگەڵ خۆیدا دێنێت، وجودی كوردی بەهەموو ئەو هێزانەی لە دەرەوەو ناوەوەشدا دیلیان كردووە، تەنیا ئەوەندەی لێ چاوەڕوان دەكرێ كە وجودێك بێت هەر لەخۆی بچێت و خەمی ئەو پرسیارانەی بێت كە بەفیعلی پرسیاری ئەون و لە جیهانی یەخسیركراوی ئەوەوە سەرهەڵدەدەن. من ئەو كاتە دەتوانم پرسیاری خۆم لەوانی تر جیاكەمەوە كە پرسیارەكەم بەشێك بێت، یان دیوێكی سەرەكی ناسینی من بێت بۆ خۆم، كاتێك دەكرێ هوشیار بم كە جەوهەری هوشیارییەكەم بەشێك بێت لە جەوهەری وجودم لەناو زەمان و شوێندا.

دوای ئەمانە دەكرێ بڵێم ئەگەر پرسیاری تازەگەریی لە كوردیدا قبووڵ بكرێت دەبێ بەشێك بێت لە پرسیاری خودناسین. بەبڕوای من لەوە قورستر نییە بمانەوێ پێوەندییەكی جددی لەنێوان گوتاری كوردی وەك وجودێكی گەمارۆدراو، و گوتاری تازەگەریی وەك وجودێكی ئازادكراو، بدۆزینەوە. چۆن دەكرێ دەلالەتێكی هاوبەش لەنێوان هەردوو وجودی گەمارۆدراو و ئازادكراودا بدۆزینەوە! لەم ناكۆكی و نەگونجانە بناغەییەی بەینی جەمسەرەكانی هاوكێشەكە ئەگەر قبووڵی تازەگەریش بكرێ دەبێ ئەو تازەگەرییە بەو مانایە بێت كە تۆ لێرەدا و ئێستا لق و كەناڵەكانی ئاگایی وجودییانەی خۆت وەك كوردێك بدۆزیتەوە و سنوورەكانی ناسین و گرتنی خودی خۆت فراوان بكەیتەوە. ئەمەی دەیڵێم یەكەمین هەنگاوی هەموو پرۆژەیەكی تازەگەرییە. گوتاری كوردی بەوە دەچێتە سەر ڕێگاكانی تازەگەریی كە بتوانێ هەموو پێچ و سووچ و دیوە تاریكەكانی خۆی لە ڕابردوو و لە ئێستادا ببینێ و قودرەتی خودناسینی بگاتە ئەو ئاستەی بەبێ ترس باسی خۆی بۆ خودی خۆی بكات، ئەم خاڵەی دوایی دەبێتە وەزیفەیەكی گەورەی ئەدەبی كوردی كە دەبێ زمانی ناو دەقەكان بكاتەوە تا گێڕانەوەكان و ئاخاوتنەكان و وێنەكان و ماناكانی ناو گوتاری گەمارۆدراوی كوردی ئازاد بكرێن، ئەگەر كورد ناچار بێت لە ئەدەبەوە دەست بە تازەگەریی بكات، دەبێ بەقەد ئەوەی وجودی كوردی كپ و گوتاری كوردی بێدەنگ كراوە، ئەدەب خۆی ئازاد بكات. ئەگەر تازەگەریی ئەدەبی میللەتانی تر بە تازەكردنەوەی كەرەستەی تەكنیك و فۆرمە ئەدەبییەكان بێتەدی، ئەوا تازەگەریی ئەدەبی كوردی جگە لە ئازادكردنی تەكنیك وشێوازەكانی ئەزموونگەریی دەبێ گوتارەكان ئازاد بكات. جیاوازی نێوان ئەدەبی كوردی و ئەدەبی میللەتانی دەوروبەری، لە جیاوازی زمانەكاندا نییە، بەڵكو بە پلەی یەكەم لەوەدایە زمانی كوردی چەندە دیلەو زمانەكانی تر چەندە ئازادن. بە ئاسانی تێبینی ئەوە دەكرێت هەر لەشیعری كلاسیكی كوردییەوە تا ئەمڕۆ سەرچاوە ئەسڵییەكانی نوێكردنەوەی ئەدەب دەكەونە ناو زمان و ئەدەبی میللەتانی ترەوە، ئەم قسەیەم كەمكردنەوە نییە لەنرخی ئەدەبەكەمان، بەڵكو زیاتر وەسفێكی گشتی حاڵەتەكەیە. كاتێك خودناسین كەلێنە داخراوەكانی خۆی دەكاتەوە و هوشیارییش بەدوای ڕاڤەكردن و شیكردنەوەكانی خۆیدا دەڕوات، ئەوكاتە دەقەكانیش دەتوانن بە زمانێك قسە بكەن كە نزیكی خودە و لەویشەوە هەڵقوڵاوە، ئەم حاڵەتە بەڕای من دەبێتە جێگرەوەی پرۆسەی دیالۆگ كە لە ڕۆشنبیریی كوردیدا ئامادەگی نییە بەو سیفەتەی نە دەنگی كوردی و نە زمانی كوردی نەچوونەتە پانتایی زمانی ئەویدییەوە، بەڵام ئامادەگی زمان و دەقەكانی ئەویدی چ وەك وەرگێڕان و چ وەك خوێندنەوە لە ڕۆشنبیریی كوردیدا ئاشكرایە، كەچی دەقی كوردی لە سنوورەكانی گەمارۆی گوتاری كوردی تێنەپەڕیوە.

دەقی كوردی لە سنوورەكانی گەمارۆی گوتاری كوردی تێنەپەڕیوە.

سەبارەت بە كێشەی نێوان تازەگەری و كەلەپوور كە لەپرسیارەكەتدا زۆر بایەخت پێداوە، من ناچمە سەر بیروڕا و تێزی نووسەرە گەورەكانی عەرەب، پێم باشە ئەم مەسەلەیە بە دیوە كوردییەكەیدا باس بكەم، چونكە قەناعەتم وایە ئێمە تازەگەرییمان نییە تا كێشەی لەگەڵ كەلەپوور و ڕابردوودا هەبێ، پرسیارەكەی تۆ پرسیاری (محمەد عابد الجابری)یە لە ڕۆشنبیریی عەرەبی كۆن و نوێ.

من لە ژمارە (22)ی گۆڤاری (بیری نوێ)دا نووسینێكم بەناوی (هەڵگرتنی جیهان لە دیمەنێكی ناتەواودا) بڵاوكردەوە، لەژێر ناونیشانێكی لاوەكیدا باسم لەوە كردووە پرۆسەی تازەگەریی ئەسڵەن پرۆسەیەكە لە هەناوی ژیار و عەقڵی خۆرئاواوە هاتووە، بێگومان ئەمەش قەناعەتێكی بەربڵاوە زیاتر ئەدۆنیس ئیشی لەسەر كردووە، پاشان هەندێ لە دەركەوتە و كاریگەرییەكانی بەتایبەتیش لەڕووی ماتریالییەوە بە جیهاندا بڵاوبۆوەو بووە دیاردەیەك لەگشت كۆمەڵگەكاندا شتی گۆڕی، بەڵام ئەمڕۆ تۆ لە كوردستاندا دەبینی چەند زانكۆیەك هەیە و گۆڤار و كتێب و سینەماو شانۆ هەیە، كچان و كوڕان تا ڕادەیەك تێكەڵ دەبن و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان جۆرێك نەرمییان تێكەوتووە و بەرامبەر هەندێ دیاردەی مەدەنی شل بوونەتەوە، ئەوە مانای ئەوە نییە تۆ تازەگەریت كردووە، تازەگەریی بە تەنیا لە یەك دیاردە یان لە یەك وێنەدا نابینرێ، ئەم دیاردانە دیاردەی جیهانین خۆیان فەرز دەكەن، ئەمانە هەندێ وێنە و فۆرمی مەیدانی و دەرەكییانەی كۆمەڵگەی مەدەنین كە ئەمڕۆ بە كۆمەڵگەیەكی گەردوونیی حیساب دەكرێت.

بۆ نموونە پانتۆڵ و چاكەت یەكێكە لەو نموونانەی بۆتە دیاردەیەكی جیهانی و جلوبەرگە میللییەكانی فڕێدایە مۆزەخانەوە، تۆ ناتوانی بڵێیت پانتۆڵ و كابۆی تازەگەریین، ئەمڕۆ سێ بەشی دنیا پانتۆڵ لە پێ دەكەن، بەشێكی زۆری سەلەفی و تەقلیدییەكان سوود لە بەرهەمە گرنگ و پڕ بایەخەكانی زانست و تەكنەلۆجیا وەردەگرن، كەچی ئەمە لە سەلەفیەتیان كەم ناكاتەوە. ئەم مەسەلەیە بە پەیوەست لەگەڵ ئامادەگی كەلەپوور و گەڕاندنەوەی بەهاكانی ڕابردوو قسەی زۆرتر هەڵدەگرێ، من لێرەدا دەوەستم زۆر درێژدادڕیم كرد.

نەوزاد ئەسوەد: تۆ لە وتاری (پرسیار كردن لە جیهانگەریی – هەڵگرتنی جیهان لە دیمەنێكی ناتەواودا) دوو جۆر سیستەمی جیاوازی (دەسەڵات) لە خۆرئاوا و خۆرهەڵات دیاری دەكەی كە یەكەمیان (عەقڵانی)یە و دووەمیشیان (ڕەمزی) كە ئەمەی دووەمیان لە دەسەڵاتێكی ڕەهای تاكەكەسدا دەردەكەوێ و تۆ ناوی دەنێی (مرۆڤی بێ سنوور)وەك ئیشارەتێك بۆ دەسەڵاتی بێ سنوور. ئەمە لەلای تۆ دەبێتە یەكێ لە كێشەكانی جیهانگەری كە ناتوانێ لە خۆرهەڵاتدا جومگەیەك یان پانتاییەكی سەرەكی بدۆزێتەوە بۆ پراكتیك كردنی نموونەی خۆرئاوا، بەتایبەتی لە مەسەلەی لیبرالیزم و دیموكراسیدا، چونكە جیهانگەری – بۆ بۆچوونی تۆ- كێشەی دەسەڵاتی لێرە ئاڵۆزتر كردووە. پرسیارەكەم ئەمەیە: ئایا ئەم بۆچوونە لە باسكردنی كێشەكانی جیهانگەریدا نامانگەیەنێتە ڕێگەیەكی داخراو؟ مەبەستم لەم پرسیارە ئەوە نییە خاڵ لەسەر پیتەكان دابنرێ و چارەسەرەكان دەستنیشان بكرێن، بەڵام ئایا دەكرێ ئێمە لەم كێشەیەدا هەر پرسیار بكەین و لەناو پرسیارەكانی خۆماندا ڕامێنین؟ واتە لەم نێوانەدا كەلەبەرێك نادۆزینەوە تا لێیەوە بڕوانینە پرۆسەكانی جیهانگەری كە كۆمەڵێ ئاسەواری زەق و ئاشكرای جێهێشتووە؟

ئازاد سوبحی: پێشەكی دەبێ ئاگادارت بكەمەوە لەوەی جیاكردنەوەی سیستەمی ڕەمزیی و سیستمی عەقڵانی ئیشی من نییە، ئەم دابەشكردنە زۆر كۆنە و چەندان نووسەر ئیشیان پێ كردووە و ئەم دابەشكردنی سیستمی ڕەمزی و عەقلانییە بەشێكە لە فیكری دوالیزمی خۆرئاوایی، لەوێشەوە بە زمانی عەرەبی گەیشتە لای ئێمە، ئەم دابەشكردنە ئەمڕۆ ڕەخنەی توندی لێدەگیرێ. ئەوەی دەمەوێ ڕاستی بكەمەوە ئەوەیە كە من تەنیا سوودم لەم جیاكردنەوەیە وەرگرتووە و وەك پاشخان ئاماژەم بۆ كردووە، بەڵام لێرەدا دەبێ بڵێم كە من بڕوام بەوە نییە سیستەمێك سەد دەرسەد عەقڵانی و یەكێكی تر بە هەمان ڕێژە ڕەمزیی بێت، زۆر دەگونجێت لەناو سیستەمێكی ڕەمزییدا میكانیزمێكی عەقڵانیانە بەكار بهێنرێت بۆ كۆنترۆڵ كردنی جەستەی كۆمەڵایەتی و سڕكردنی عەقڵی تاك و گرووپەكانی ناو كۆمەڵگە، بەڵام لە دەرەنجامدا ئەم میكانیزمە عەقڵانییە بۆ پاراستن و سەپاندنی سیستەمی ڕەمزیی دەسەڵاتی حوكمڕان بەكاردەهێنرێت. هەروەها دەكرێت لەناو سیستەمی عەقڵانیدا حاڵەتی ڕەمزاندن و بەڕەمز كردن بەدی بكەیت، بۆ نموونە لە خۆرئاوادا ئەمڕۆ كاڵا و بەكارهێنانی كاڵا و ئینجا دەوری سەرەكی زانست لە ژیانی خەڵكدا ڕەهەندێكی ڕەمزییانەی وەرگرتووە بەوەی ئامادەگییەكی ناسروشتی لە ژیاندا هەیە و لە هەموو بوارو ئاستەكاندا كۆنترۆڵیان دەكات.

ئەوەی من كارم لەسەر كردووە (دەسەڵاتی بێ سنوور) و (مرۆڤی بێ سنوور)ە. قسەی من چەند لەسەر ڕەمزییەتی دەسەڵاتە لە ساتەوەختی شكاندنی سنوورەكاندا، هێندەش لەسەر مرۆڤ دەبێت لەو ساتەوەختەی خۆی دەكاتە خاوەنی ئەو جۆرە دەسەڵاتە. بۆیە وابیر دەكەمەوە، چونكە دەزانم كێشەی گەورەی مرۆڤ لای ئێمە لەگەڵ دەسەڵاتدایە، من لەو نووسینەمدا كە تۆ پرسیارەكەت لێوە دەرهێناوە، بەپلەی یەكەم قسەم لە ئیشكالیەتی دەسەڵاتی سیاسی لای خۆمان و بەدیاریكراویش لە عێراقدا كردووە، باوەڕی خۆم ئاشكرا كردووە كە عێراق وڵاتێكی ئاسایی نییە و لە ڕووی مێژووی سیاسییەوە دەوڵەتێكی تا سەر ئێسقان ناهەموار و نەخۆشە، لەسەر ئەو بنەمایەش بڕوام وابووە ئەم نەخۆشییە لەناو هەیكەلی كۆمەڵایەتیدا بێ ئاگایانە وەردەگیرێت. من نووسەرێكی سیاسی نیم، كە باسی دیاردەی سیاسی یان فكری سیاسیش دەكەم ناچارم سیاسەت ببمەوە سەر ئەو ڕووبەرە كۆمەڵایەتی و ئینسانیانەی كە بە كردەوە پانتایی یارییە گەورەكانی سیاسەتن.

بەمجۆرەش كە باس لە دەسەڵات دەكەم دەبێ لە پشتی سیاسەتەوە بیبینم و وەسفی بكەم. وەك پێشتر وتم تەفسیری سیاسی بەتەنیا دیاردەی سیاسی ڕوون دەكاتەوە نەك هێزە شاردراوەكانی ئەودیوی سیاسەت.

مرۆڤ بە چەندین شێواز پێوەندیی خۆی لەگەڵ دەسەڵات دیاری دەكات، لەو شێوازانە: سازاندنی دەسەڵات بەدەستی مرۆڤ خۆی، دیل و یەخسیر بوونی مرۆڤ بەدەستی دەسەڵاتەوە. جگە لەمانە شێوازێكی زۆر ترسناك هەیە كە لای ئێمە زۆر بڵاوە و لە نووسینەكەشمدا تەئكیدم لەسەر كردووە، ئەو شێوازە ترسناكە ئەوەیە كە دەسەڵاتی بێ سنوور مرۆڤت بۆ بسازێنێ و ئامادەی حوكمڕانێتی و گرتنە دەستی چارەنووسی ملیۆنەها خەڵكی بكات. دەسەڵاتی بێ سنوور كە مرۆڤت بۆ ئامادە دەكات بێگومان لەسەر جەوهەری خۆی دایدەڕێژێتەوە، لێرەشەوە لەزەتی گەورەی مرۆڤ دێتەدی كە خۆی دەبینێ هیچ سنوورێكی نەماوە و دەتوانێ دەست بۆ هەموو شتەكان و مەسەلەكان و كەسەكان درێژ بكات. لەسەر ئەم ئیقاعە بەردەوام دەسەڵات مرۆڤەكە ئامادە دەكات، ئەمیش كە لەودا ون دەبێت یان كە ناوەرۆكەكەی لە خۆیدا دەپارێزێ ئیدی بەردەوام هەمان دەسەڵات ساز دەداتەوە.

پرسیارەكەت زۆر لق و بابەتی جیاوازی تیایە نازانم چۆن هەموویان كۆبكەمەوە. مادەم مەسەلەكە لەسەر جیهانگەرییە من هەر لەو مەسەلەیەوە وەڵام دەدەمەوە، بەڵام كێشەیەك وەردەگرم و قسەی لەسەر دەكەم بە پەیوەست لەگەڵ جەوهەری پرسیارەكەت.

من دەمەوێ بڵێم هیچ یەك لەو چەمكە سیاسیانەی ئەمڕۆ لای خۆمان بانگەشەی بۆ دەكرێ و لەگەڵ گوتاری سیاسیی و ڕەسمیدا تێكەڵكێش كراوە بۆ نموونە (دیموكراسی و مافی مرۆڤ و فرەیی و….تاد) هیچ یەك لەم چەمكانە جێگەی گونجاو بۆ ژیان و مانەوەی خۆیان نادۆزنەوە تا (ئینسان) بەمانا فراوان و گەورەكەی نەبێتە ناوەندی بایەخ و گرنگی گوتاری سیاسیی ئێمە. ئەم چەمكانە لای ئێمە تەنیا دیوێكی سیاسییان پێ دەبەخشرێت، لە كاتێكا ئەسڵەن ئەم چەمكانە كە لە خۆرئاوا سەریان هەڵدا، لەگەڵ سەرهەڵدان و دروست بوونی مرۆڤ وەك تاكێكی بەجەوهەر و بەمانا، ئەوانیش سەریان هەڵدا و بوون بە بەشێك لە جەوهەری مرۆڤی تازە، بوون بە پێویستییەك لە پێویستییەكانی مرۆڤی نوێی دوای جەنگی دووەمی جیهان. ئەم چەمكانە لە شوێن و لە زەمانێكا دەژین و گەشە دەكەن كە شوێن و زەمانی بیناكردن و خەلق كردن و دروست كردن بێت لە شوێنێكا دەژین كە ئینسان دروست بووبێ.

جیاوازیی زۆرە لەنێوان داواكردنی مافی ژیان لەگەڵ داواكردنی ماف لە ژیاندا

من لێرەدا یەك چەمك وەردەگرم و بەپێی واقیعی سیاسی و مێژوویی خۆمان تەفسیری دەكەمەوە. مافی مرۆڤ ئەمڕۆ بەشێكی زۆری سیاسەتمەدارانی جیهان كردوویانە بە كێشەیەكی گەورە. لای خۆمان و بەتایبەتیش لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش ئەمڕۆ هەمان دروشم بەرز دەكرێتەوە. هەموویان باس لەوە دەكەن كە نابێت مافی مرۆڤ پێشێل بكرێت، نابێت ئیدی كەرامەت و هەیبەتی مرۆڤ ڕەزیل بكرێت… تاد. خاڵی لێك نەگەیشتن لێرەوە دەست پێدەكات… كابرایەكی ئەوروپی پسپۆر لە بواری مافی مرۆڤ دەزانێت مەسەلەكە چییە، تاكە كەسێكی ئاسایی لە خۆرئاوا دەزانێ مافی مرۆڤ چییە، چونكە ڕاستەوخۆ لە ژیانی ڕۆژانەیدا سوودی لێوەردەگرێ و كاری پێدەكا، بەڵام لای ئێمە كێشەكە بە بڕوای من پێشێل كردنی مافی مرۆڤ نییە، بەڵكو پێشێل كردنی مرۆڤ خۆیەتی. لای ئێمە كارەسات لەوەدا نییە لە ژیاندا غەدر لە مرۆڤ دەكرێت و مافی لێ زەوت دەكرێت، لەوەدایە خودی ژیان لە مرۆڤ زەوت دەكرێت، كارەسات لەوەدایە میللەتێك بە تەواوەتی زەوت دەكرێت، نەتەوەیەك دەخرێتە ژێر زەوییەوە، شار و شارۆچكە بە مرۆڤ و ئاژەڵ و تەیرو تواڵەوە دەسووتێنرێت، كار دەگاتە ئەوەی خاك و ئاسمانت بۆ دەسووتێنن. ئەمە هەرگیز پێشێل كردنی مافی مرۆڤ نییە، بەڵكو ئەمە لە ناوبردنی مرۆڤە. جیاوازیی زۆرە لەنێوان داواكردنی مافی ژیان لەگەڵ داواكردنی ماف لە ژیاندا. جیاوازی زۆرە لە نێوان مرۆڤێك كە هەوڵ دەدات شزووزی جنسی لەوڵاتەكەیدا ببێتە شتێكی یاسایی وەك هەر مافێكی ڕەوای تر، لەگەڵ مرۆڤێك كە هەموو تەمەنی هەوڵ دەدات نەكوژرێت.

مافی مرۆڤ ئەوكاتە باس دەكرێت كە بەكردەوە مرۆڤ گەیشتبێتە حاڵەتی تاكایەتی، گەیشتبێتە پلەی دەسكەوتنی ناوەرۆكێكی تایبەتی وەها كە كەس بۆی نەبێ لێی زەوت بكات. لای ئێمە مرۆڤ بە دەیان كۆتوبەندی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئایینی بەستراوەتەوە، كۆتوبەندی لای ئێمە تا ئەو سنوورە گوشار دەخاتە سەر مرۆڤ كە بە تەواوی جەوهەری مرۆییانەی خۆی بیر دەچێتەوە. ئەم مەسەلەیە زۆر لەوە قووڵترە من لێرەدا بتوانم لێی بدوێم، بەڵام دەتوانم سەبارەت بە مرۆڤی كورد بڵێم ئەم مرۆڤە دووجار بەتوندی پێشێل كرا، جارێك لە شەڕەكانی دەرەوە، جارێكیش لە شەڕەكانی ناوەوە.

نەوزاد ئەسوەد: لە خوێندنەوەی كتێبی (ڕۆشنبیری و ئیمپریالیزم)ی ئیدوارد سەعیددا (گۆڤاری كاروان- ژمارە ١٣١) كە لەهەمان كاتدا لەگەڵ فیكر و میتۆدی ئەودا دیالۆگێكت دامەزراندووە، لەوێدا پێت وایە ڕۆشنبیری كورد لەنێو تێزە فیكری و سیاسییەكانی بیرمەندانی عەرەبدا خۆی ون كردووە و ئەمەش بە یەكێ لە جومگە بێ هێزەكانی ڕۆشنبیری كوردی دادەنێی. داوا دەكەی ڕۆشنبیرانی كورد هوشیارییەكی تایبەتی و جیاوازیان هەبێ بۆ خوێندنەوە و كاركردن لەسەر تێزە فیكری و سیاسییەكان. لێرەشدا ئیعجابی خۆت بۆ میتۆدی ئیشكردنی ئیدوارد سەعید ناشاریتەوە كە پێت وایە پرۆژەی خۆرئاواناسی دوا حەقیقەتی مەزنە لەلای ئەو. ئایا لێرەدا دەتەوێ بڵێی ئێمەش هەوڵ بدەین لەسەر میتۆد و پرۆژەكەی سەعید پرۆژەیەك بۆ خۆرئاواناسی دامەزرێنین؟ ئایا كورد كولتوور و كەلەپوورێكی وای هەیە بتوانێ پرۆژەیەكی لەو جۆرە دابمەزرێنێ تابتوانێ (بە هوشیارییەكی تایبەت و جیاواز)- وەك تۆ دەڵێی- خۆرئاوا بخوێنێتەوە و لەوێشەوە وێنە ڕاستەقینەكانی خۆی بناسێتەوە؟

ئازاد سوبحی: كاری سەرەكیی من لەسەر ئەو كتێبەی باست كرد لە كتێبی (خۆرهەڵاتناسیی) ئیدوارد سەعیدەوە دەست پێدەكات. من كارەكانی ئەو پیاوە لەیەك كاتدا بە پرۆژەیەكی فكریی و ئایدیۆلۆجیش دەزانم، پێم وایە ئیدوارد سەعید توانیویەتی بە فیكر، ئایدیۆلۆژیایەك بخاتەكار، لەو نووسینەی تۆ ئاماژەت پێ كردووە بە (ئایدیۆلۆژیای دژە خۆرئاوا) ناوزەدم كردووە. ئەمە چوارچێوەی دیالۆگەكەی منە لەگەڵ پرۆژەكەی سەعیددا، بۆ ئەوەی بتوانم قسەكانم ڕوون بكەمەوە، دەبێ ئەو ئایدیۆلۆژیایە ڕوون بكەمەوە كە هێزی جووڵاندنی كارەكانی سەعید تازە دەكاتەوە.

ئەوەی من لەو نووسینەدا ویستم كەشفی بكەم ئەوەیە، بیرمەند ئەگەر پەیامی گرووپ و نەتەوە هەڵگرێ ناتوانێ خۆی لە ئایدیۆلۆژیا دابڕێت، باشە چۆن پەیامی خۆی وەك نوێنەری فیكر لەلایەك، پەیامی نەتەوەو گرووپیش وەك نوێنەری ئیرادەی میللەت لەلایەكی تر بەیەكەوە كۆبكاتەوە ئەگەر نەتوانێ دژە گوتارێك ئامادە بكات كە لە یەك كاتدا فیكری قووڵی بیرمەندو ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی لەیەك هەیكەلدا بسازێنێ. ئەوەی من لەو نووسینەدا شیكردنەوەم بۆ كردووە، ئەو سازاندنەیە كە سەعید بەهۆیەوە ویستوویەتی لە هەردوو كارە قورس و سەرەكیەكەیدا چوارچێوە ئایدیۆلۆژییەكانی خۆی لە پشت لێكۆڵینەوەی زانستیی و فیكریدا ون بكات، لەم دەرەنجامەوە ویستم تەئكید لەوە بكەم كە دەكرێ بیرمەندی گەورە خزمەتی ئایدیۆلۆژیا بكات، لێرەشەوە ویستم بە نووسەرانی كورد بڵێم ئەوەی بەناوی فیكرو فەلسەفەوە وەریدەگریت دەبێ چوارچێوەو سەرچاوە دوورەكانی لەناو ئایدیۆلۆژیای عەرەبیدا بدۆزیتەوە كە لە سەدەی بیستەمدا كۆی ڕۆشنبیریی عەرەبی پێكەوە دەگونجێنێ.

كە دەڵێم هوشیارییەكی تایبەت و جیاواز، زیاتر دەمەوێ ئاماژە بەوە بكەم كە شوێن و مەوقیعی ڕاستەقینەی هوشیاریی و ڕۆشنبیریی كوردی لەناو تێكڕای پرۆسە تەفسیرییە جیاجیاكاندا دەستنیشان بكرێت

لەو نووسینەدا هەندێ شتم وتووە لەسەر كێشەكانی بیرمەندی خاوەن پەیام، پێویست ناكا دووبارەیان بكەمەوە، ئێستا دەچمە سەر ناوەرۆكی پرسیارەكەی تۆ.

كە دەڵێم هوشیارییەكی تایبەت و جیاواز، زیاتر دەمەوێ ئاماژە بەوە بكەم كە شوێن و مەوقیعی ڕاستەقینەی هوشیاریی و ڕۆشنبیریی كوردی لەناو تێكڕای پرۆسە تەفسیرییە جیاجیاكاندا دەستنیشان بكرێت، واتە تۆ كە دێیت دیاردەیەك دەخوێنیتەوە كە ئاستێك و مەودایەكی جیهانی و گەردوونیی هەیە، دەبێ خوێندنەوەكەی تۆ لەناو كۆی خوێندنەوەكانی تردا بەوە جیا بكرێتەوە كە هی تۆیە، واتا دواجار توانا و هەڵوێستی فیكریی تۆ نیشان بداتەوە وەك ڕۆشنبیرێكی كورد. ئەگەر بە وردی بڕوانیت، دەبینی ڕۆشنبیریی عەرەبی لەسەدەی بیستەمدا بە دوو هێز ئامادە دەكرا، یەكێكیان پرۆژەی تازەگەریی بوو، دووەمیان پرۆژەی نەتەوەیی بوو، من پێم وایە لە ئەسڵدا ئەوەی یەكەم لە خزمەتی ئەوەی دووەمدا كاری پێدەكرا، دەوڵەت كە بەرهەمێكی ئەوروپییە پێ بەپێی قۆناغەكان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و چەندین سیفەتی جۆراوجۆری هەڵگرتووە، ئێستا هەندێ كەس پێشبینی پووكانەوەی دەوڵەت وەك كیانێكی سیاسی دەكەن، بەڵام لای عەرەبەكانی سەدەی بیستەم دەوڵەت دۆزەخێكە لەسەر زەوی، تا ئەمڕۆش دەسەڵاتدارانی عەرەب بەتایبەتیش مۆدێرن و شۆڕشگێڕەكانیان نیازیان نییە ئەم دۆزەخەی مرۆڤی تێدا دەبێتە پارچە تەختەیەكی سووتاو هێمنتر بكەنەوە، ئەو سەرۆك دەوڵەتە عەرەبییانەی ساڵانی شەستەكان و حەفتاكان و هەشتاكان بەناوی شۆڕشگێڕییەوە گاڵتەیان بە پاشا و میرەكانی عەرەب دەكرد، ئەمڕۆ بە ئاشكرا كوڕەكانی خۆیان ئامادەی گرتنە دەستی دەسەڵات دەكەن، چەند دەوڵەتێك لەو دەوڵەتە شۆڕشگێڕییانەی عەرەب دەمێكە بە ڕەسمی ناوی ڕژێمی جمهورییان هەڵگرتووە، بەڵام بە نهێنی سیاسەتێكی وا پیادە دەكەن جیاوازی لەگەڵ مەلیكییەتدا نییە ئەگەر خراپتر نەبێ. لەم بیست ساڵەی دوایی هەندێ خوێندنەوەی نوێ بۆ فیكری ئیسلامی عەرەبی كراوە دەیسەلمێنن كە جۆرێك لە پلورالیزم لەناو عەرەبەكاندا هەبووە، بەڵام بە بڕوای من عەرەبەكان كە دەوڵەتیان دامەزراند لەگەڵیدا فیكری مۆدێرنیزمیان دانەمەزراند، ئەو ناكۆكییەی دەكەوێتە بەینی دەوڵەت و كۆمەڵگا لە وڵاتانی عەرەبدا لەڕادەبەدەر قووڵ كرایەوە، جگە لەوەی دەسەڵاتداری عەرەبی هاوچەرخ بە بیانووی وازی كردنی ڕۆڵی نەتەوەیی و خەباتكردن دژی ئیمپریالیزم دەوڵەتی عەرەبی كردە جیهانێكی عەسكەری زەبەلاح بۆ لێدانی هەموو دوژمنانی (دەرەوەو ناوەوە) لەپاڵ ئەمەدا دەبوو سەدان ڕۆشنبیر و نووسەر ئامادەبن بەناوی مۆدێرنیزم و هاوچەرخایەتییەوە دەوڵەت وەك ئاسوودەییەكی نەتەوەیی بخەنە بەرچاوی هاووڵاتیان، سوپایەك لە ڕۆشنبیرانی عەرەب سروودیان بۆ نەتەوەی عەرەب لەژێر سایەی دەوڵەتدا دەوت، دەوڵەت باشترین و نوێترین كەرەستەی دامەزراندنی جیهازی ئەمن و جیهازی عەسكەری ئامادە دەكرد و بە كاریگەرترین فاكتەری مۆدێرن خۆی بەڕێوە دەبرد، كەچی تەكنیكی زۆر سادەشی نەدۆزییەوە بۆ ڕێكخستنی كێشەی نێوان هاووڵاتی و دەوڵەت، دەوڵەت لەسەر دەستی عەرەبەكانی سەردەمی مۆدێرنیزم هیچ گۆڕانێك و هیچ پێداچوونەوەیەكی بەرهەمدار قبووڵ ناكات و تەنیا كەرەستە جەهەننەمییەكانی خۆی نوێ دەكاتەوە.

ڕۆشنبیرییەكی وەها كە لەلایەك خۆی بە دوژمنی ئیمپریالیزم و ئەمریكا و خۆرئاوا دەزانێت، لەلایەكی تریشەوە لە هەوڵی ئەوەدایە چوارچێوەیەكی نەتەوەییانەی تەسك بۆ چەمكی گەورەی وەك تازەگەری و دەوڵەت…تاد ئامادە بكات، ڕۆشنبیرییەكی خاوەن پەیامێكی سیاسی ڕووتی وەها ناكرێ تۆ تەنیا سەیری چەمكە فیكریی و تیۆرییەكانی بكەیت، من كە دەڵێم بەشێكی زۆری ڕۆشنبیریی كوردی بە هێزی ڕۆشنبیریی عەرەبی ئیش دەكات مەبەستم نییە دیوارێك لەگەڵ دەرەوەدا دروست بكەم، بەپێچەوانەوە من تەئكید لەوە دەكەم تۆش چەمك و زاراوە و كاركردنی خۆت هەبێ لەناو كێشەكانی سەردەمدا، گرنگ نییە چەمك و زاراوە وەردەگریت، گرنگ ئەوەیە شێواز و دەرەنجامەكانی ڕاڤەكردنەكەی تۆ نیشانەیەك بێت بۆ جیاوازییەكانی تۆ وەك خوێنەر و ڕاڤەكەر لەلایەك، ئینجا وەك ڕۆشنبیرییەك لەنێو كۆی ڕۆشنبیرییەكانی تری ناوچەكە لەلایەكی ترەوە. كارێكی زۆر شیاوە سەرچاوەكانی ڕۆشنبیریی من عەرەبی یان فارسی… تاد بێت، بەڵام دەبێ كارەكانم شێوازێكی خۆمیان هەڵگرتبێ، دەبێ جیاوازی بكەین لەنێوان كاریگەریی و كارلێكی ڕۆشنبیریی، لەگەڵ بزربوون و ون بوون لەناو ڕۆشنبیریی ئەوانی تردا.

لەڕاستیدا من قەناعەتم بەوەیە كە تۆ تەنیا بە خوێندنی سەرچاوەكان و فەلسەفەكان و فیكرەكان ناتوانیت كاری گەورە بكەیت، بەتایبەتیش ئەگەر كەوتیتە ناو بەرپرسیارییەكی ڕۆشنبیریی هەنووكەیی و تازەوە كە دەبێ تیایدا وەڵامت بۆ پێشهاتە نوێیەكان هەبێ و هەستیارییەكی بەئاگات بەرامبەر مەسەلەكان هەبێ. ئەوەی تۆ پێش ماوەیەك ناوت لێنابوو جەوهەری كێشەكان، من لێرەدا بەم شیكردنەوەیەی خۆمی دەبەستمەوە، هوشیاریی تایبەت و جیاواز ئەو هوشیارییەیە كە دەتوانێ نەك هەر جەوهەر بدۆزێتەوە، بەڵكو دەبێ دروستیشی بكات، جەوهەر شتێك نییە لە دەرەوەی فكرو ڕاڤەكردنەكانمان، بەڵكو ڕاستەوخۆ جەوهەر دەكەوێتە ناو بیركردنەوەی ئێمە لە شتەكان، جەوهەر چەند قابیلی دۆزینەوەیە هێندەش قابیلی دروستكردن و خەلقكردنە لەناو فیكردا. تۆ بەوە تایبەت دەبیت كە لەناو بابەتەكاندا بابەتی خۆت خەلق بكەیت.

لەپرسیارەكەتدا دەڵێی ئایا كورد كولتوور و كەلەپوورێكی فكریی وای هەیە بتوانێ پرۆژەیەكی لەو جۆرەی ئیدوارد سەعید دامەزرێنێ. من نەموتووە دەبێ پرۆژەی خۆرئاواناسی دامەزرێنین (ئەگەرچی ئەمە یەكێكە لە ئەركەكانی ڕۆشنبیریی كوردی) وەك ئەوەی سەعید كردی ئێمەش وا بكەین، هەروەها سەعید پرۆژەكەی خۆی لەسەر بناغەی ڕۆشنبیریی عەرەبی دانەمەزراندووە، ئەم هاتووە هەمان كەرەستە و چەمك و فیكری خۆرئاوای بەكارهێناوە، بەڵام بەپێچەوانەوە كاری پێكردووە. بەهەرحاڵ…

ڕۆشنبیریی كوردی ئەمڕۆ زۆر پێویستی بەكردنەوەی قووڵاییەكە لەناو خۆیدا، پێویستی بە پرۆسەیەكی كردنەوەی ناوەكی هەیە تا مانا و زمانی نوێ بخاتە كار. كاركردن لەناو قووڵاییەكان هۆی سەرەكی دۆزینەوەی ئەو زمانەیە كە قودرەتی هەڵگرتن و نیشاندانی ئیحا گەورەكانی لە تاقەتدا هەیە،

من بڕوام بەوە نییە كەی (كورد كولتوور و كەلەپوورێكی فیكریی وای هەبوو) ئینجا ئیش بكات، كە نیمانە چی بكەین باشە؟ چاوەڕێ بكەین تا ئەو كەلەپوورە فیكرییە دروست دەبێ، ئەی ئەگەر دروست نەبوو؟!

مەسەلەكە نابێ ببەسترێت بەوەی كە هەبوو، بەڵكو دەبێ ببەسترێ بەوەی كە دەبێ، دەبێ قسە لەسەر ئیحتیمالی ئێستا بكرێ، نەك ڕابردووی ڕۆشنبیریی كوردی.

ڕۆشنبیریی كوردی ئەمڕۆ زۆر پێویستی بەكردنەوەی قووڵاییەكە لەناو خۆیدا، پێویستی بە پرۆسەیەكی كردنەوەی ناوەكی هەیە تا مانا و زمانی نوێ بخاتە كار. كاركردن لەناو قووڵاییەكان هۆی سەرەكی دۆزینەوەی ئەو زمانەیە كە قودرەتی هەڵگرتن و نیشاندانی ئیحا گەورەكانی لە تاقەتدا هەیە، تۆ چەند هەوڵ بدەیت بیرمەند و فەیلەسووفەكانی جیهان وەك پاڵپشتێ بۆ نووسینەكانت لە پشتەوە ڕاگریت، ئەگەر خۆت هێزی كردنەوەی سنوور و خەلقكردنی ئیحای ترت نەبێ، ناتوانیت شتی نوێ پێشكەش بكەیت. ئەمەی من دەیڵێم پەیوەستە بەوەی تا ئەمڕۆش ڕۆشنبیریی كوردی بە مەنتیقی حەرامكردنی بابەتەكان و قەدەغەكردنی زمانە تازەكان ئیش دەكات. من وای دەبینم ئەم ڕۆشنبیرییە هێزێكی نەگوتنی زۆر گەورە ئاراستەی دەكات، هێزێك ئاراستەی دەكات كە لەیەك كاتدا گوتنی قووڵ و مانای قووڵ لە زمانی خۆی دوور دەخاتەوە..