چه‌ند سه‌رنجێک لەسەر هەندێ وشە و تێرمی فەرهەنگیی ڕۆشنبیریی
فەرهەنگ یان رۆشنبیری؟
لە کوردستانی باشوور لەجیاتی فەرهەنگ {یان کولتوور} دەڵێن “رۆشنبیری”. هەروەها “وه‌زاره‌تی فەرهەنگ”یشیان هەر بە “وەزارەتی رۆشنبیری” ناو نیاوە. وشەی ‘فەرهەنگ’ یان ‘فرەهەنگ’ کە بە مانای هەراو و فرەبوار دێت، وشەیەکی کۆنی کوردییە کە لە ڕێگەی زاری گۆرانییەوە دەچێتەوە سەر زمانی مادی ئەڤێستایی.
ئەگەر وشەی کوردی فەرهەنگ لەباری ماناوە لەگەڵ دوو وشەی “Cultura”ی لاتین بە مانای کێڵگە و مەزرا و، “ثقافت”ی عەرەبی بەمانای “فەن و توانی شمشیر تیژکردن” بەراورد بکەین، تێدەگەین کە وشە کوردییەکە شیاوتر مانای بواری کولتوور دەگەیەنێ.
هەروەها ڕەنگە وڵامی ئەم پرسیارەش ئاسانتر بێت کە بۆچی داعش بە دروشمی “اللە اکبر”ی عەرەبی سەری قوربانیان دەپەڕێنێ؟ وشەی “ثقافت”{فەرهەنگ}ی عەرەبی ڕیشەی لە شمشیری تیژ دایە.
وه‌زاره‌تى فه‌رهه‌نگ (يان كولتوور) لە هەموو وڵاتان داتایبەت بە بواری فەرهەنگ و هونەرە و خزمه‌ت بەم بوارانە دەکا و فه‌رهه‌نگ و هونەرى نه‌ته‌وه‌كان پەرەپێدەدا و دەژێنێته‌وه. به‌ڵام له كوردستانی باشوور ئه‌م وه‌زاره‌ته ناوه‌كه‌شى هه‌ڵه‌يه تا چ بگات به ئه‌ركه‌كانى؟ وەک هەموان دەزانن لەم بیست ساڵەدا بارودۆخی زمانی کوردی لە باشوور بەشێوەیەکی کارەساتبار بەرەو خراپی چووە، تا چ بگات بە بوارەکانی تر.
هەر بەمهۆیە کە له‌جیاتی “فه‌رهه‌نگ” وشەی “ڕۆشنبیری” یان “ڕوناکبیری” بەکار دێنن، هەندێ جار لە وەرگێڕاندا تووشی هەڵەی سەیر دەبن: بۆ وێنه لە ناوی بنکەی گەلاوێژدا ئەم هەڵە روویداوە. یانی له‌جیاتی “بنکه‌ی ئه‌ده‌بی فه‌رهه‌نگی گه‌لاوێژ”، بنکه‌ی “ئه‌ده‌بی روناکبیری گه‌لاوێژ” بەکار دێنن. دیاره وشه‌ی “روناکبیری” لێرەدا هەر به مانای “فه‌رهه‌نگی” هاتووە. به‌ڵام کاتێ لە فێستیواڵی گەلاوێژدا ده‌یگۆڕن بۆ زمانی ئینگلیسی، ده‌نووسن:
Galawejliterary intellectually house
جا لەمەش خۆشتر و تەوساوی تر ئەوەیە کاتێ کە هەر ئەم ڕستەیە بە فارسی تەرجمە دەکەن دەنووسن: “مرکز ادبی روشنفکری گلاویژ”!
ڕۆشنبیر(intellectual): له کوردستانی باشوور، زۆرجار به هه‌ر که‌سێک که توانای خوێندن و نووسینی هەبێ دەڵێن ڕۆشنبیر. هەروەها لە رۆژهەڵاتیش زۆر جار بە تێکۆشەرانی سیاسی یان بە ڕۆژنامەنووسان دەڵێن رۆشنبیر. به‌ڵام له وڵاتانی پێشکه‌وتوو، تێرمی ڕۆشنبیر/intellectual بۆ کەسانێک بەکار دێت کە خاوه‌ن ئه‌ندێشه‌ی سیاسی ڕەخنەگرانە بن. یان کەسانێک کە خاوەن بیر و لێکدانه‌وه‌ی قووڵی فکری فه‌لسه‌فی بن. یانی مرۆڤێک کە بیر و ئەندێشەی تایبەت بەخۆی هەیە، یان تیۆرییەکی تازەی داهێناوە.
بەپێی دیدگای گرامشی، هەر چینێکی مێژوویی کۆمەڵایەتی هاوکات کە سەرهەڵدەدا و گەشە دەکات، لەگەڵ خۆی گرووپێکی ڕۆشنبیر دەخولقێنێ کە ئەم گرووپە بناغەی ئیدیۆلۆژی و ئایدیاکانی ئەو دەسازن و هەوڵ دەدەن ڕەوایی بە پێگەی کۆمەڵایەتی و دەسەڵاتی سیاسی ببەخشن. بەپێی دیدگای گرامشی جۆرێک پێوەندی ئەنتۆلۆژیک ئەم ڕۆشنبیرانە و چینەکەیان پێکەوە دەبەستێ.
گرامشی لەم نێوەدا ئەو گرووپە لە ڕۆشنبیران کە بۆ تیۆریزەکردنی جیهانبینی چینێکی گەشندە و پێشکەوتن خواز تێدەکۆشن، بە ڕۆشنبیری ئۆرگانیک و، ئەو بەشە لە ڕۆشنبیران ژی کە هێشتا داکۆکی لە ئیدیۆلۆژی چینێکی داڕزیو و کونسێرڤاتیڤ دەکەن، بە ڕۆشنبیری کلاسیک پێناسە دەکات. ئەڵبەت بەپێی ڕوانگەی گرامشی، ڕۆشنبیر چەپی مۆدێڕن تەنیا کاری تیۆریک ناکات، بەڵکوو هاوکات لەگەڵ دیالۆگ لەگەڵ ڕۆشنبیرانی چین و گرووپەکانی تر، لە بواری پراکتیک و کاری سیاسی کۆمەڵایەتیشدا ڕۆڵی پێشەنگ دەگێڕێت.
گرامشی لە وتارێکی گرنگدا بە ناوی “پرسەکانی باشوور” کە باسی لاسەنگی و دواکەوتوویی دەڤەری باشووری ئیتالیا دەکات، دەنووسێ:
باکووری ئیتالیا پێشکەوتوو و خاوەن سەنعەت و پیشەسازییە، بەڵام باشوور هێشتا بەهۆی کشتوکاڵ دەژی… جوتیارانی باشوور توێژی ڕۆشنبیرانی تایبه‌ت بە خۆیان، یانی گرووپێكی ڕۆشنبیر كه بتوانێ بیر له به‌رژه‌وه‌ندی چینایەتی ئەوان بكاته‌وه، په‌روه‌رده ناكەن. به‌مجۆره جوتیاران خاوه‌ن پلان و تیۆری و تیۆریسیەن نین. ئه‌گه‌رچی زۆربه‌ی بنه‌ماڵه‌كان پێیان خۆشه كه ڕۆشنبیر و به‌تایبه‌ت كه‌شیشی تایبه‌ت بە خۆیان هه‌بێ، به‌ڵام ئه‌و ڕۆشنبیره‌ی كه له‌ناخی ئه‌وانه‌وه سه‌رهه‌ڵئه‌دات دەچێتە خزمەت ورده بورژوازی و، له‌ڕووی ئیدیۆلۆژیكه‌وه ده‌بێته نێوه‌نجی له‌نێوان جوتیاران و زه‌میندارانی گه‌وره دا و، به‌مجۆره، هاوپه‌یمانی مڵكدارانی باكوور و زه‌میندارانی باشوور پێكدێت.
گرامشی ده‌نووسێ ئه‌و شته كه ئەم پرسه ئاڵۆزتر ده‌كا ئه‌وه‌یه كه زۆرێك له به‌ڕێوه‌به‌ران و توێژی برۆكراتی ده‌وڵه‌تی ئیتالیا لە ڕۆشنبیرانی باشور پێکهاتوون. هەر لە كارمه‌ندانی سیستمی سه‌ربازی تا پۆلیس و دادگاکان.
بەمجۆرە سیستمی زه‌خت و سه‌ركوتی ده‌وڵه‌ت، به زۆری بەهۆی ڕۆشنبیرانی خه‌ڵكی باشوورەوە دابین دەکرێت. گرامشی ده‌نووسێ:
“رۆشنبیرانی باشوور گرنگترین و سه‌رنجڕاكێشترین توێژی ئیتالیان. بۆ ئەوه کە له‌م چته دڵنیا بین هه‌ر ئه‌وه‌نده به‌سه كه بزانین سێ له پێنجی كارمه‌ندانی ده‌وڵه‌ت خەڵکی باشوورن.”
به‌ڕای گرامشی خەسڵەتی تایبه‌تی ئه‌م توێژه جۆرێك ده‌روونناسی تایبه‌ته:
“ئەمانە له‌گه‌ڵ جوتیاران دیموكراتن، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت و زه‌میندارانی گه‌وره كۆنه‌په‌رستن، له‌گه‌ڵ پێلانگێڕانی سیاسی پیلانگێڕن، لەگەڵ بەرتیلخۆران به‌رتیل خۆرن، وەگەرد خائینان، خائینن.” وادیارە هەر ئەم گرووپەن کە دواتر بناغەی فاشیزمی موسۆلینی پێکدێنن.
تۆێژینەوەیەکی لەم چەشنە لەمەڕ رۆشنبیرانی جاش کە خزمەت بە داگیرکەرانی کوردستان دەکەن دەتوانێ فرە گرنگ و سەرنجڕاکێش بێت.
هەر لەمەڕ پرسی رۆشنبیر و لە ئاستێکی بەرزتردا، لوسیەن گوڵدمەن، ڕۆشنبیران و بیرمەندان بە دوو گرووپ دابەش دەکات کە زۆر جێگای سەرنجە:
گرووپی یەکەم مرۆڤێک کە بیرێکی تازە و تایبەت بەخۆی داهێناوە و لە بواری ئەندێشەدا سیستمێکی فەلسەفی چێ کردووە. وەکوو کانت، هێگل، گرامشی، بوکچین و…
گرووپی دووهەم مرۆڤێک کە توانیویە بە تێکهەلکێش کردنی ئەندێشەی بیرمەندانی پێش خۆی سەنتێزێکی فەلسەفی بسازێت. وەکوو مارکس کە بەسوود وەرگرتن لە دیالکتیکی هێگل، ماتریالیزمی فۆیرباخ و سۆسیالیزمی فۆریە سەنتێزێکی هەرە تۆکمە دەسازێت. یان گیۆرگ لوکاچ کە بە تێکهەڵکێش کردنی بیری کانت و هێگل و مارکس، چ لە ئەندێشەی فەلسەفیدا و چ لە تیۆری جوانیناسانەدا سەنتزێکی شیاو دەسازێت. ئەڵبەت وەک گوڵدمەن بە دروستی ئاماژەی پێ دەکات: کاری سەنتێز سازی لە کاری سیستمسازی زۆر دژوارترە و کاری هەر کەسێک نییە.
ڕەخنە یان نرخاندن؟
تا ئێستا لە نووسینی کوردیدا به‌گشتی و له باشووری وڵات به‌تایبه‌تی، له جیاتی وشه‌ی “نقد” (kritisieren)، وشه‌ی “ڕه‌خنه” به‌کار دێنن. پێویستە بزانین کە مانای وشه‌ی ڕه‌خنه ناته‌واوه و ته‌نیا لایه‌نی مه‌نفی شته‌کان له‌به‌ر ده‌گرێت. به‌ڵام دوو وشه‌ی “نقد” و “کریتیک” هه‌ر دوو لایه‌نی باش و خراپ له‌به‌ر ده‌گرن. یانی هەڵسەنگاندنی بابەتێک و دیاریکردنێ خاڵە بەهێز و لاوازەکانی.
یەکێ لە هۆکارەکانی دواکەوتوویی گەلان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە خاوەن زمانێکی بەهێز و گەشەکردوو نین، منتقد یان نرخێنەری باشیان نییە. چون مرۆڤ بەگشتی یانی ژیڤەرێکی هەڵسەنگێنەر. کە هەڵسەنگاندن نەبوو، دەرفەتی گەشە و پشکووتن بەدی ناکرێ. چونکە مرۆڤی خاوەن بیر لە ڕێگەی نرخاندنەوە دەبێتە خاوەن فەلسەفە و جیهانی ئایدیا و بەهاکانی خۆی دەسازێت. ئەگەر نرخێنەری مەزنی ڕووس، یانی بلینسکی نەبوایە، کوا نووسەرانێکی مەزنی وەکوو داستایڤسکی، تورگنیف و نەکراسۆف بەدیدەهاتن. ڕۆڵی نرخاندن و نرخێنەر تا ئەم ئاستە گرنگە.
لەمەڕ وشەی نرخاندن لە زمانی ئاڵمانیدا سەرەڕای تێرمی کریتیسیزم، ڤێربی ئاوفهێبێن (aufheben) هەیە کە بە چەندین مانای جیاوازی وەکوو هەڵوەشاندنەوە، بەرزکردنەوە، سڕینەوە، کۆکردنەوە، پاراستن و وەرگرتن بەکار دێت. بۆ نموونە کاتێ فریدریک هێگل، بیرمه‌ند و سیستمسازی به‌ناوبانگی ئاڵمانی، ئەم وشەیە له فەلسەفەی خۆیدا بەکار دێنێ، هاوکات هەر دوو لایەن دەبینێ و بە ئاستێکی بەرزتر دەگات: وەرگرتن +لابردن= بەرزاندن.
یانی هێگل لە درێژەی پرۆسەی نەقد/ کریتیسیزمدا، لایەنە باشەکانی بیر یان بابەتێک وەردەگرێت، لایەنە خراپەکانی دەسڕێتەوە و بە زیادکردنی دیدگای خۆی تیۆری ناوبراو بۆ ئاستێکی بانتر دەبەرزێنێ: هەڵگەشاندنەوە…
هێگل له کتێبی لۆژیکدا ده‌رباره‌ی ئه‌م تێرمه ده‌نووسێ: “من ئاوفهێبن له زمانی ئاڵمانیدا بە دوو مانا بەکار دێنم، یانی به هه‌مان ڕاده که به مانای وه‌رگرتن و پاراستنه، به هه‌مان ڕاده‌ش به مانای سڕینه‌وه و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یه.” که‌وابوو ئاوفهێبن مانایه‌کی دوالیستی هه‌یه و هێگل له هه‌موو فه‌لسه‌فه‌ی خۆیدا ئه‌م خه‌سڵه‌ته دوالیستییه له‌به‌ر چاو ده‌گرێ و بەمجۆرە فه‌لسه‌فه‌ی خۆی ده‌باته پێش.
به‌پێی ئه‌م تێرمه سێ قۆناغی تێز، ئانتی تێز و سه‌نتێز له یه‌کتردا ئاوفهێبن ده‌بن. یانی به تێپه‌ڕاندنی هه‌ر قۆناغیک، قۆناغی دواتر ده‌گات. ئه‌ڵبه‌ت ئه‌م ڕه‌وته به‌مانای له‌نێوچوونی قۆناغی پێشوو نییه، به‌ڵکوو به مانای ئه‌وه‌یه که ساتی پێشوو له ساتی دواتردا درێژه‌ی ده‌بێ. یانی ئه‌م ساتانه ئه‌وەنده له یه‌کتردا ئاوفهێبن ده‌بن (ده‌توێنه‌وه/ دەپووکێنەوە/ دەگەشێنەوە) تا سه‌رئه‌نجام به ساتێک ده‌گه‌ین که پڕاوپڕه له فاکتی جیاواز و فرەچەش و، سەرئەنجام قۆناغی سەنتێز دەگات کە لەودا توخمه جیاواز و دژوازه‌کان بە چەشنێک لە یەکێتی و سازگاری دەگە‌ن.
خاڵی وەرچەرخانی مێژووش هەر لێرەدایە. هەروەها کاتێ کارل مارکس دێتە مەیدان و لەگەڵ بیری هێگل ئاشنا دەبێ، یەکەم کارێک کە دەیکات ئەوەیە کە فەلسەفەی هێگل ئاوفهێبێن دەکات. یانی کاکڵی دیالکتیێکی ئەندێشەی هێگل وەردەگرێ، توێکڵی سیستمی متافیزتکی هێگل هەڵدەوەشێنێتەوە و بە تێکهەڵکێش کردنی ماتریالیزمی فۆیرباخ و سۆسیالیزمی فوریە، دیالکتیکی هێگل، ئابووری ڕیکاردۆ و ئادام سمیت ئێجگار لە ئەندێشەی هێگل واوەتر دەچێ، سەنتێزێک دەسازێت ئێجگار تۆکمە و سەردەمساز.
لێره‌دایە کە تێده‌گه‌ین زمانی ئاڵمانی بە چ شێوەیەک پوخت و هه‌راو کراوه و زمانی کوردی چه‌نده هه‌ژار و گەشە نەکردووه. زمانێک کە زیاتر دەتوانێ لایەنی مەنفی دیاردەکان ببینێ، پتر جنێو بدات و “رەخنە” بگرێ. نەک کریتیسیزم و ئافهێبن کردنی پرس و دیاردەکان.
بۆ خۆم ئەگەر لە نووسینێکی کوردیدا ببینم کە نووسەر لەجیاتی کریتیسیزم/”نەقد”، نووسیویە “رەخنە بکات”، بەجارێک ئەو نووسەرەم لەبەرچاو دەکەوێ و تەخت و بەختی لە پێش چاوم هەڵدەوەشێتەوە.
لە کۆتاییدا ئەز پێم وایه که وشه‌ی “ره‌خنه” لە پێش دا “نرخە” بووە، چونکە نرخە دەچێتەوە سەر چاوگی “نرخاندن” بە مانای “هەڵسەنگاندن”، کەوایە باشتر وایە بۆ کریتیک/ نەقد نرخاندن به‌کار بێنین. ڕەخنە تەنیا مانای “انتقاد” ئەدات، بەڵام مرۆڤ بە نرخاندن و هەڵسەنگاندن هاوکات لایه‌نه باش و خراپه‌کانی شتەکان دەبینێ و بیر و بۆچوونی خۆی بۆ باشتر کردنیان دەردەبڕێت.
ناسنامه(identity): له کوردستانی باشوور، له جیاتی چه‌مکی “هویت” (identity)، وشه‌ی “شوناس” به‌کار دێنن. له کوردستانی ڕۆژهه‌ڵات له ناوچه‌ی ئێمه، وشه‌ی شناس، نەک “شوناس”، به مانای “ئاشنا” به‌کار دێت؛ بۆ وێنه ده‌ڵێن “کابرا شناسی ئێمه‌یه”. پێم وایه وشه‌ی شوناس یه‌کێکیتر له داهێنان(!)ـه‌کانی گرووپی ڕه‌هه‌ند بێت، که ئەویش ناشیانه‌یه.
ئێمه له زمانی کوردیدا وشه‌ی “ناسنامه”مان هه‌یه که تێرمێکی شیاوه و هاوکات هەم بە مانای بەڵگەی پێناس دێت، هەم بەمانایەکی فراوانتری کولتووری- سیاسیش دێت: ئایدێنتیتی.
وشەی “ناسنامە” لە دوو بەشی ناس+ نامە پێکهاتووە. ناس لە ڕەگی “ناسین” و “ناساندن”ـەوە دێت، نامەش دەکرێ بەمانای بوار، بەڵگە و کتێب بێت. بەڵام وشه‌ی “شوناس” وەک وتم هەر هەمان شێوازی شێواوی وشەی “شناس”ـە کە کە بە مانای ئاشنا/ familiar دێت، کەوابوو ناتوانێ مانای ئایدێنتیتی بگەیەنێت.
مانوێل کاستێڵز چه‌مکی “ناسنامه” به‌مجۆره پێناسه ده‌کات که بۆ ئێمه‌ی کورد که پێویستمان به داهێنانی دیسکورس و ناسنامه‌ی ڕه‌سه‌ن و له‌هه‌مان کاتدا مۆدێرن هه‌یه، ئێجگار سه‌رنجڕاکێشه:
“[داهێنانی] ناسنامه پرۆسه‌یه‌که که له‌ودا بکه‌رێکی کۆمه‌ڵایه‌تی، خۆی ده‌ناسێ و به‌پێی خه‌سڵه‌تێک یان کۆمه‌ڵێک خه‌سڵه‌تی کولتووری، ئایدیا و جیهانی مینەوی خۆی ده‌سازێ. کاستێڵز له سه‌رده‌می مۆدێرندا چه‌ند جۆر ناسنامه پێناسه ده‌کات که سیانیان بریتین له:
1) ناسنامه‌ی ڕه‌وایی به‌خش که به‌هۆی لایه‌نگران و پاشماوه‌کانی ده‌وڵه‌تی سه‌رده‌می سه‌نعه‌تی گه‌ڵاڵه ده‌کرێت.
2) ناسنامه‌ی به‌ره‌نگاری که به‌رنامه‌ی گرووپانی دینی و لایه‌نگرانی به‌ها کۆن و کلاسیکه‌کان پێکدێنێ.
3) ناسنامه‌ی ئامانجدار که تایبه‌ته به ڕه‌وت و بزاڤی نه‌ته‌ڤی ئێتنیکی.”
به‌پێی ناوی ئه‌م سێ ڕه‌وته، دوو ڕه‌وتی ڕه‌وایی به‌خش و به‌ره‌نگاری، ده‌وریان داچووه و ڕۆڵی کونسێرڤاتیڤ ده‌گێڕن و ده‌یانه‌وێ دنیای کۆن بپارێزن، به‌ڵام ڕه‌وتی ئامانجدار، له دنیای ئه‌مڕۆدا ڕۆڵی نوێگه‌رانه و پێشکه‌وتنخوازانه ده‌گێڕێ و دنیای داهاتوو ده‌سازێ.
ده‌وڵه‌تی رفا (welfare state: له کوردستانی باشوور، له‌جیاتی چه‌مکی “ده‌وڵه‌تی رفا” (welfare state)، ده‌سته‌واژه‌ی “ده‌وڵه‌تی خۆشگوزه‌اران” به‌کار دێنن. ئه‌گه‌ر به دیدێکی مێژوویی، چۆنیه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م چه‌مکه له ڕۆژاوا ڕاڤه بکه‌ین، تێده‌گه‌ین که له پاش جه‌نگی دووهه‌می جیهانی و له‌ژێر زه‌خت و فشاری کۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی ڕۆژاوادا، چه‌مکی “ده‌وڵه‌تی رفا”ی کینز هاته ئاراوه، مه‌به‌ستی کینز ئه‌وه بوو که ده‌بێ ده‌وڵه‌تانی سه‌رمایه‌داری ڕۆژاوایی له بواری ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تیدا، لانیکه‌می ڕفا و ئاسایش بۆ خه‌ڵک دابین بکه‌ن. به‌ڵام له زمانی کوردیدا ده‌وڵه‌تی “خوشگوزه‌ران” چ مانایه‌ک ده‌گه‌یه‌نێ؟ به‌ر له هه‌ر شتێک مانای ده‌وڵه‌تێک ده‌گه‌یه‌نێ که بۆ خۆی به خۆشی ده‌یگوزه‌رێنێ و به‌سه‌ر خه‌ڵکه‌وه که‌ڵه‌گایی ده‌کات!!!
کاتی خۆی گرووپی ڕه‌هه‌ند ویستیان بۆ ئه‌م چه‌مکه‌ش، هاوتایه‌ک دابنێن به‌ڵام ده‌سته‌واژه‌یه‌کی هێنده ناشیانه‌یان دانا که دواتر خۆشیان پاشگه‌ز بوونه‌وه و پێم وایه ئیتر به‌کاری ناهێنن: “ده‌وڵه‌تی خوشنودگه‌را”؛ بڕوانه بۆ ره‌هه‌ندی ژماره 9، ناسیۆناڵیزمی دوور مه‌ودا، مه‌ریوان وریا قانێع.
من پێم وایه تا گه‌یشتن به هاوتایه‌کی شیاو، باشتره هه‌ر “ده‌وڵه‌تی رفا” به‌کار بێنین.
مۆدێرنیزم، مۆدێرنیزاسیۆن، مۆدێرنیته: له کوردستانی باشوور، که‌م تا زۆر سێ چه‌مکی “مۆدێڕنیزم” (modernism)، “مۆدێرنیزاسیۆن” (modernization) و “مۆدێرنیته” (modernity) به یه‌ک مانا به‌کار دێنن و زیاتر ده‌نووسن “مۆدێرنه”. مۆدێرنه عه‌ره‌بی کراوی وشه‌ی مۆدێرنیته‌یه. به‌ڵام ده‌بێ به وردی له مانای ئه‌م سێ چه‌مکه تێبگه‌ین و به دروستی به‌کاریان بێنین.
1- له مێژووی ڕۆژاوادا مۆدێرنیزم به ڕه‌وت و رێبازێکی به‌رفراوانی فکری فه‌لسه‌فی ده‌وترێ که هاوکات له‌گه‌ڵ بزاڤی فه‌لسه‌فه‌ی ڕۆشنگه‌ری ده‌ست پێده‌کا و ده‌یه‌وێ له به‌ها کۆنه‌کان داببڕێ و کۆمه‌ڵگه و کولتووری ڕۆژاوایی نوێ بکاته‌وه. 2- له درێژه‌ی ئه‌م ڕه‌وته فکرییه‌دا، پرۆسه‌یه‌کی به‌رینی مێژوویی سیاسی ئابووری کۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ست پێده‌کات که تێکڕای ژێرخان و‌سه‌رخانی کۆمه‌ڵگه و کولتووری رۆژاوا نوێ ده‌کاته‌وه؛ به‌م پرۆسه دبێژن: مۆدێرنیزاسیۆن/ نوێکردنه‌وه. 3- له ئاکامی به‌رنامه‌ی مۆدێرنیزم و پرۆسه‌ی مۆدێرنیزاسیۆندا، کۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژاوایی سه‌رده‌می نه‌ریتی تێپه‌ڕاند و به قۆناغێکی نوێ گه‌یشت که پێی ده‌ڵێن مۆدێرنیته.
من پێم وایه له‌جیاتی هاوتای عه‌ره‌بی و فارسی ئه‌م چه‌مکانه، باشتر وایه هه‌ر وشه و تێرمه ڕۆژاواییه‌کان به‌کار بێنین. بۆ وێنه له‌نێوان دوو وشه‌ی “مۆدێرنیتی” ئینگلیسی و “مۆدێرنیته”ی فه‌رانسیدا، وشه‌ی مۆدێرنیته له زمانی کوردیدا خۆشتر ده‌گوترێ.
سێکۆلاریزم: له کوردستانی باشوور، له‌جیاتی تێرمی سێکۆلاریزم (secularism)، وشه‌ی “عیلمانیه‌ت”ی عه‌ره‌بی به‌کار دێنن. له زمانی فارسیشدا بۆ ئه‌م چه‌مکه زیاتر “عرفی گری” به‌کار دێنن. من پێم وایه ئێمه‌ی کورد ده‌بێ له جیاتی هه‌ر دوو هاوتای فارسی و عه‌ره‌بی، تێرمی ئۆرژیناڵ، یانی “سێکۆلاریزم” به‌کار بێنین.
له‌مه‌ڕ مێژووی پێکهاتنی چه‌مکی سێکۆلاریزم ده‌توانین بێژین کۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژاوا هه‌ر له ڕێفۆرماسیۆنی دینی مارتین لوتێر (1520)، تا شۆڕشی سه‌نعه‌تی بریتانیا (1768) و شۆڕشی مه‌زنی فه‌رانسا (1789)، گه‌لێک هه‌وراز و نشێوی پێواوه تا به دۆخی سێکۆلار گه‌یشتووه. بێگۆمان کاری بوێرانه و ڕۆشنگه‌رانه‌ی دیدرۆ و داڵامبێر، هلۆسیۆس و دۆلباک و نووسه‌رانی ئێنسکلۆپیدیای فه‌رانسه و داڕشتن و جێخستنی بنه‌ماکانی ماتریالیزم، زه‌مینه‌ی گه‌شه و هه‌ڵدانی بۆ لائیسیته و سێکۆلاریزم پێکهێنا… به‌جۆرێک که کۆمه‌ڵگه‌ی ئورووپایی توانی دین له ده‌وڵه‌ت جیا بکاته‌وه و ده‌سه‌ڵاتی یاسا بچه‌سپێنێ و مافه‌کانی مرۆڤ به‌دیبێنێ. جڤاتانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست تازه له سه‌ره‌تای ئه‌م پرۆسه‌دان.
تۆلێرانس: له کوردستانی باشوور، له‌جیاتی وشه‌ی تۆلێرانس (tolerance)، وشه‌ی “لێبورده‌یی” داده‌نێن. له زمانی عه‌ره‌بیدا دوو وشه‌ی “تسامح” و “تساهل” و، له زمانی فارسیدا وشه‌ی “رواداری” داده‌نێن. لێره‌دا ده‌مه‌وێ بڵێم هاوتای “لێبورده‌یی” بۆ وشه‌ی تۆلێرانس، نه‌ک هه‌ر ناشیاوه، به‌ڵکوو هه‌ڵه‌یه. پێویسته بزانین که هه‌ر وشه و تێرمێکی فکری فه‌لسه‌فی له دۆخێکی مێژوویی کۆمه‌ڵایه‌تی کۆنکرێتدا به‌دیدێت و له فه‌رهه‌نگی ئینسانیدا جێگه‌ی خۆی ده‌کاته‌وه. یانی چه‌مک و کاتێگورییه‌کان، پێ به پێی ئاڵوگۆڕی مێژوویی، ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ڕسکێن و ده‌گرسێن. ئایا له فه‌رهه‌نگی ڕۆژاوادا، پێش ڕێفۆرماسیۆنی لوتێر و سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌سه‌ندنی پروتستانتیزم، وشه‌ی تۆلێرانسبه مانای ئێستای به‌دی ده‌که‌ین؟ بێگومان نا. وه‌ک چۆن ئێستا گه‌لانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناڤین، به زنجیری بیرته‌سکی و دۆگماتیزم یه‌خسیر کراون، مرۆڤی ڕۆژاواییش له‌چاخی نێوه‌ڕاستدا له تان و پۆی که‌له‌ویشکی و ئه‌ندێشه‌ی دۆگمدا زنجیر کرابوو، ته‌نیا به سه‌رگرتنی ڕێفۆرماسیۆنی لوتێر و په‌ره‌سه‌ندنی پروتستانتیزم بوو، که به‌شێنه‌یی بیری مرۆڤ کرایه‌وه، پشکووت، توانێ هه‌موو ڕه‌نگه‌کان ببینێ و هه‌موو ده‌نگه‌کان ببیسێ و هیچ بیر و ئه‌ندێشه‌یه‌ک قه‌ده‌غه نه‌کا و هێنده به‌سه‌بر و خۆڕاگر بێت که به وته‌ی ڤۆڵتێر گیانی خۆی بدات تا لایه‌نی به‌رهه‌ڵستکار بتوانێ ئازادانه قسه‌ی خۆی بکات. که‌وابوو تۆلێرانس یانی سه‌بر و خۆڕاگری و کراوه‌یی له هه‌ڵوێست و بیرکردنه‌وه‌دا، یانی به ڕێز و حورمه‌ته‌وه گوێ بۆ ئه‌ندێشه‌ی لایه‌نی به‌رانبه‌ر بگرین. به‌ڵام وشه‌ی “لێبورده‌یی” یانی ئه‌وه که تۆ له پله‌ی ده‌سه‌ڵات دای و به‌زه‌ییت به لایه‌نی ژێرده‌ستاندا دێته‌وه و به چاوی لێبوردنه‌وه سه‌یریان ده‌که‌یت، ئه‌مه یانی دێفۆرمه کردن و شێواندنی تێرمی تۆلێرانس. له کاتێکدا وشه‌ی تۆلێرانس له کولتوورێکدا سه‌ریهه‌ڵداوه که به‌ناوبانگترین بیرمه‌ندی [مارکس] دبێژێ: “مرۆڤ شایانی ڕێزه، نه‌ک به‌زه‌یی.”
که‌وابوو تا گه‌یشتن به هاوتایه‌کی شیاوتر بۆ چه‌مکی تۆلێرانس ده‌توانین وشه‌ی “دڵفراوانی/سینگفراوانی” دابنێین.