(ئەم بابەتە لە ژمارە دووی ساڵی یەکەمی گۆڤاری (ڕۆژی نوێ) ساڵی ١٩٦٠ وەرگیراوە و هەر بەو ڕینووسەی کە لەو سەردەمە بڵاوکراوەتەوە، تایپ کراوەتەوە و لەگەڵ فایلی (پی دێ ئێف)ەکەیدا لێرە دانراوە. ئەم باسە بەشێک لە کتێبێکی جۆرج پۆلیتزەری فەیلەسوفی فەڕەنسی و، وەک لە سەرەتای بابەتەکەدا ئاماژەی پێکراوە؛ ئەم کتێبە بەم نزیکانە واتە هەر ساڵی ١٩٦٠ دەچێتە ژێر چاپ. بۆیە گەر ئەم کتێبە بە کوردی لەو ساڵەدا چاپ بووبێ، دەبێتە یەکەمین کتێبی فەلسەفی کە بە کوردی ناویین (سۆرانی) چاپ و بڵاوکرابێتەوە. ئاخۆ کەسێک هەیە کە ئاگاداری وەها باسێک بێت، یان بزانێ کە ئەم کتێبە چاپ بووە یان نا؟)

بابەتەکە وەک خۆی لێرە بخوێنەرەوە:

پرروگرامی دایلەکتیکی

محرم محمد امین

*ئەم باسە لە پەرراوی مەبدەئە بنەررەتیەکانی فەلسەفەوە وەرگیرراوە کە دانەرەکەی جورج پولیتیزیرە بەم نزیکانە ئەچیتە ژیر چاپەوە.

بەشی یەکەم

١ – پرروگرام چی‌یە؟

٢ – پرروگرامی میتافیزیکی

أ –سرووشتییەکانی‌ی

ب – بنجە میژووی‌یەکەی

٤ – مەنتقی تەقلیدی، وە مەنتقی دایلەکتیکی

((ماددی دایلەکتیکی لەبەر ئەوەی کەسەیری دەرکەوتەکانی (ظواهر)تەبیعەت ئەکات، وە ئەو پرروگرامەی بو باس و زانین بەکاری‌ی ئەهینی دایلەکتیکی‌یە (جەدەلی‌یە)، وە بە چاویکی ماددی لە دەرکەوتەکانی تەبیعەت ئەگاو لی‌یان ئەکولیتەوە، بویە ئەم ناوەی بەسەردا برراوە)).

١ –پرروگرام چی‌یە؟

مەبەس لە پرروگرام ئەو ریگایەیە کە لە سەری ئەرروین بو ئەوەی بگەین بە ئامانجیک لە ئامانجەکانمان. زوربەی فەیلەسووفەکان وەکو دیکارت‌و سپینوزاو هیگل کیشەکانی پروگرامیان زور لا گرنگ بوە و بۆ دوزینەوەی باشترین ژییر (عقل) کە بە هوی‌یەوە بگەنە راستەقینە (حەقیقەت). بەلام مارکسی‌یەکان ئەیانەوی رووبە رووی (واقع) بوەستن و سەرنجی‌ی بدەنی، بەواتایەکی تر راستەوخو سەرنج بدەنە ناوەرۆکی دەرکەوتەکان کە ئەکەونە ئەو دیو بیرو باوەررە سەر لی‌تیک دەرەکانەوە. ئالیرەدا گرنگی پرروگرام بو مارکسیەکان دەر ئەکەوی، چونکە لە پرروگرامیکی زانستی بەولاوە هیچی کە نی‌یە بتوانی تی‌گەیشتنیکی باشیان پی پەیدا بکا لە دەربارەی (عالەم)ەوە، تی‌گەیشتنیکی وا کە کردەوەیەکی شورشی‌ی لی هەلقولی‌و (عالەم) بگورریت. ئەم پرروگرامەش دایلەکتیکە. تاکە پرروگرامیکە کە دەست بدا بو تیگەیشتنی ماددی.

٢ –پرروگرامی میتافیزیکی

   أ –سرووشتەکانی:

گریمان جوتی پیلاوی زەردم کری، ماوەیەکی پی‌چوو ئەم جووتە پیلاوە چەند جاریک پینەکراو نال‌و پاژنەکەی گۆرراو هەندی پارچەی کونی‌ی لێ لابراو هی نوی خرایە جیگا. کەچی لەگەل ئەم هەموو گوررینەشدا کە بەسەریا هاتوە هەر ئەلیم پیلاوە زەردەکانم لەپی‌دایە، بی ئەوەی ئەوە بخەمە پیش چاوم کە پیلاوەکانم لە هی جاران ناچی. بەمە خوم ناشی ئەکەم لەو هەموو گوررینانەی بەسەریا هاتوە، وە وای ئەدەمە قەلەم کە هەر ئەو جووتە پیلاوەیە کە یەکەم روژ بەتازەیی لە پیم کردوە.

ئەمە نموونەیەکی ساکارە کە پرروگرامی میتافیزیکامان تی‌ئەگەیەنی، ئەو پرروگرامەی هەر وەکو ئەنگلز ئەلی: ((هەموو شتیک هەتا هەتا بە وەستاو و نەگورراو دائەنی)). بەواتایەکی تر هیچ شتیک ناگورریت. ئەم پرروگرامە دەرک بە بزووتنەوە ناکا بویە نازانی لەبەرچی‌ی گوررین (تغیر) روو ئەدا.

ووشەی میتافیزیکا لە ووشەی (میتا)ی یونانی‌یەوە هاتوە کە واتەی (ئەودیو)ە وە ووشەی فیزیکا واتەی (زانستی تەبیعەت)ە، بەلیکدانی هەردوو وشەکە واتەکەی ئەبی بە (ئەودیو زانستی تەبیعەت) کە (ئەرستو) دای ئەنا بەخویندنی ئەو شتەی لەو دیو تەبیعەتەوەیە. وە ئەو شتانەی لەو دیو تەبیعەتەوەن، بەواتەیەکی تر ئەو شتانەی لە سەروو تەبیعەتەوەن بوونیکی (وجودیکی) هەتا هەتایی‌یان هە گوررینیان بو نی‌یە، لە کاتیکا تەبیعەت خوی بزووتنەوەیە. هەندی کەس بەم بوونە ئەلین (خوا) وە هەندی کەسی تریش پی‌ی ئەلین (موتلەق) ئەو ماددی خوازانەی پشت بە زانست ئەبەستن ئەم (بوون)ە بەقسەیەکی پررو پووچ ئەزانن.

کە یونانی‌یە کونەکان سەرنەکەوتن لە لیکدانەوەو هەلهینانی بزووتنەوەدا، هەندی لە فەیلەسووفەکانیان بو ئەوەی خویان لەم قورتە رزگار بکەن مەبدەئیکی هەتا هەتایی‌یان داهینا لەو دیو تەبیعەتی بزووکەوە.

کەواتە، ئیمە کە لە پرروگرامی میتافیزیکی ئەدویین، مەبەسمان لەم پرروگرامەیە کە نەزانە یا پی‌نانی لە واقعی بزووتنەوەو گوررین. جووتە پیلاوەکەی لەپیشا بەنموونە هینامانەوە، ئەگەر هەر بەو پیلاوەی بزانین کەبە تازەیی کرراوە، واتەی ئەوەیە ئیمە لەسەر ریبازیکی میتافیزیکی ئەروین. میتافیزیکا لە بزووتنەوە نازانی لەبەر ئەوە هەموو شتیک لای ئەو وەستاوە، وە لەبەر ئەوەی باوەرری بە گوررین نی‌یە سوورە (مصر) لەسەر جیگیری خوی (الثبوت الذاتي) بویە ئەلی: ((لەژیر تیشکی‌روژدا هیچ‌شتیکی نوی نی‌یە)). هەروەها بە میتافیزیکی ئەژمیریین ئەگەر لەو باوەررەدا بین کە سەرمایەداریتی قەت لەناو ناچی، وە هەمیشە ستەم‌و جەورو چەوساندنەوەو بی‌رەووشتی هەر بەردەوام ئەبی کە لە سەرمایەداریتی‌یەوە پەیدا ئەبی، میتافیزیکی خۆی بەمروڤیکی نەمر ئەزانی وە لەپاشا هەر وەکو خوی ئەمینیتەوە ناگورریت، لەبەر چی؟

چونکە مروڤ دابرر ئەکا لەو جیگایانەی تیایا ئەژی، بەواتە لە کومەلەکەی ئەلیت مروڤ شتیکەو کومەلەکەشی‌ی شتیکی کەیە، ئەگەر کومەلە (مجتمع)ی سەرمایەداریتان رووخاندو کومەلیکی اشتراکیتان لەجیگا دامەزراند پاش ئەمە چیتان دەست ئەکەوی؟ مروڤ هەر ئەو مروڤەیە کە لەوەو پیش هەبوە. لیرەدا میتافیزیکی سرووشتیکی تریشی هەیە نابی لەبیرمان بچی، ئەویش ئەوەیە بەزورەملی شتیک لەواقع جیا ئەکاتەوە کە لی‌ی جیا نابیتەوە، ئەوەی راستی‌بی مروڤ بەرهەمی میژووی کومەلەکانە، ئەم رەوشت‌و خوو‌وەی ئیستا هەیەتی کەلەپوری کومەلەکەیەتی بوی ماوەتەوە، نەک لە دەرەوەی کومەلەکەی دەستی کەوتبی، کەچی پرروگرامی میتافیزیکی ئەو شتەی بە واقعەوە نووساوە ئەیەوی لی‌ی دووربخاتەوە، ئەم بەجوریکی کوتایی‌و هەتا هەتایی شتەکان پول‌پول (تصنيف) ئەکا، بو نموونە ئەلی: ((ئەمە سیاسەتەو ئەوەش نابەیە) بەلی راستە کە نقابەو سیاسەت دوو شتن، بەلام لەتاقی کردنەوەی ژیاندا بومان دەر ئەکەوی کە نقابەو سیاسەت لە یەک دابرر ناکرین، هەرشتی لە نقابەدا رووبدا لە سیاسەتیشا خوی ئەنوینی، وە هەر وەها ئاوەژوو وەکەشی راستە. چالاکی سیاسی (دەولەت‌و پارتی‌یەکان‌و هەلبژاردن‌و… هتد) کار ئەکاتە سەر نقابە.

میتافیزیکی بەهوی ئەو دیوارانەی درووستی ئەکا لە نیوانی شتەکاندا ئەگاتە ئەم ئەنجامە (شت یا ئەمەیە یا ئەوەیە، ناتوانی لە یەک کاتدا ئەمەبی‌و ئەوەش بی هەر وەکو: دیموکراتیەت دکتاتوریەت نی‌یە، وە دکتاتوریەت دیموکراتیەت نی‌یە) کەوابی دەولەت یا ئەبی دیموکراتی‌بی، وە یا دکتاتوری بی. بەلام ژیان چیمان تی ئەگەیەنی ) تیمان ئەگەیەنی کە دەولەت ئەشی دکتاتوری‌بی، وە هەر لەوکاتەشدا دیموکراتی‌بی.

دەولەتیکی بورجوازی، دیموکراتی‌یە بو کەمیک لە خاوەن سەرمایەدارە گەورەکان کە هەموو دەسەلاتیکیان هەیە، وە هەر ئەو دەولەتە دکتاتوری‌یەبو زووربەی خەڵکی کە لە مافی خەیالی بەولاوە لەهەموو شتی بی بەشن. وە دەولەتیکی گەل (وەکو چین) بو دوژمنانی گەل دکتاتوری‌یە، بەواتە بو کەمیک چەوسینەرە کە بەهوی شورشیکی بەهیزەوە دەستەلاتیان لەژیر دەست دەرهینراوە، هەروەهاش دیموکراتی‌یە بو زووربەی گەل، بەواتە بو ئەوانەی لەستەم‌و چەوساندنەوە رزگاریان بوە..

ئیتر بە کورتی‌یەکەی ئەوەیە کە میتافیزیکی سنووریکی هەتا هەتایی‌‌و هەرگیزاوهەرگیز دائەنی بو هەمووشتی (بەواتە ئەو شتە چونە هەر وا ئەبی) وە لە شتەکانی‌تر دابرری ئەکا کە ئەمەش وای لی ئەکا شتەکان بە ئاوەژوویی بەرامبەر بەیەک دابنی بە جوریک شتیکی پررو پووچیان لی دەر بچی. میتافیزیکی باوەرری نی‌یە کە دوو دژ (ضد) لە یەک کاتدا پیکەوە کو ببنەوە، وە ئەلی: ((ماددە یا مردوە، وە یازیندوە))، بەڵام لە راستەقینەدا ماددە زیندووە و هەر لەو کاتەشدا مردووە. لەشی مروڤ لەهەموو چاو ترووکاننیکدا بەهەزارەها (خەلی)یەی نوی پەیدا ئەکاو جیگای (خەیلی)یە مردوەکان پرر ئەکاتەوە. ژیانی لەش بریتی‌یە لەم زوران بازی‌یە بی وەستانە لە نیوانی دژەکاندا بەم‌لیکولینەوەیەی سەرەوەدا ئەو خەتەرانەمان بو دەرئەکەوی کە لە پرروگرامی میتافیزیکاوە پەیدا ئەبن، بە تایبەتی کە یەینە سەر باسی راستەقینە (حەقیقەت) و کار کردنە سەر عالەم. ئەو ئەنجامەی میتافیزیکا ئەیگاتی لەم لایەنەوە ئەوەیە کە چاوی خوی ئەنووقینی لەو (واقع)ەی بریتی‌یەلە گوررین‌و وەرگەرراندن (تحول) هەموو کەرەتیک تەنها سەیری یەک روو ئەکا لە روو وەکانی واقعی کوتایی نەهاتوو. ئەو (هەمو) (کل) ئەگەررینیتەوە بو یەک بەش لەبەشەکانی واقع، بەواتەیەکی تر، دارستانیک هەمووی ئەگەررینیتەوە سەر یەک درەخت لە درەختەکانی دارستانەکە.

نایەوی وەکو دایلەکتیک تیکەل بە واقع ببی، بەلام ئەیەوی بە خورتی بیخاتە چوارچیوەیەکی مردوو وەوە کە ئەمەش کاریکە سەرکەوتنی بو نیە.

ئەفسانەیەکی یونانی هەیە خراپەی ری‌گریک ئەگیرریتەوە کە ناوی ((بروکوست))ە ئەم بروکوستە هەر نیچیریکی دەست بکەوتایە لەسەر پی‌خەفیکی بچووک پالی ئەخست، جا ئەگەر نیچیرەکە لە پی‌خەفەکە دریژتر بوایە وا ئەی‌برری‌یەوە تا بە ئەندازەی پی‌خەفەکەی لی ئەکرد، خو ئەگەر بچووک‌تریش بوایە، رای ئەکیشا تا هەموو جومگە کانی لەیەک دەرئەهینا، ئا بەم رەنگە میتافیزیکا ئەیەوی وا لە واقع بکا، بەلام واقع زور لاسارە خوی نادا بە دەستی‌یەوە.

ماویەتی