سەما دژ بە سیستم دژ بە خێڵ
لیۆتار پێیوابوو پۆست مۆدێرنە بە مانای كۆتایی حیكایەتە گەورەكان دێت، هەر وەك چۆن ژان بۆدریاریش پێیوابوو شكستی دیالێكتیکی فەلسەفەی ماركسی یەكێك لە بەڵگە گرینگەكانی نەمانی (مانا)یە لەنێو پۆست مۆدێرنەدا، لە ڕوانگەی (تۆینبی)شەوە پۆستمۆدێرنە لە جەوهەری خۆیدا مانای زاڵبوونی ناعەقڵانییەت لە خۆیدا هەڵدەگرێت، (ئاشڤیتس) پۆست مۆدێرنەی بە سومبولی كۆتایی سیاسەت و هونەر و ڕۆشنبیری هەژمار ئەكات[1].
هەروەها ئەدۆرنۆ و هۆركهایمەر پێشتر لە كتێبی (دیالێكتیكی ڕۆشنگەریدا) ڕایانگەیاند، كە لەگەڵ پێشكەوتنی عەقڵانیەتدا گەوجیش بە هەمان بڕ و قەبارە گەشەی خۆی دەكات[2]، ئەگەرچی مۆدێرنەدا بۆ ئێمە جگە لە هەندێك شتی ڕواڵەتی وەك تەكنەلۆژی و كاڵای بیانی، كە بە هۆی جیهانگیرییەوە گەیشتە ئێرە هیچی تر نییە، گەرنا هاتنی ڕواڵەتەكانی مۆدێرنە و پۆست مۆدێرنە هاوشانی پێشكەوتنی ژێرخان و سەرخان نەبوو، بگرە لە زۆر دۆخدا هەڤدژی خەلق كردووە، واتە بە مانایەكی تر كۆمەڵگەی ئێمە زۆركەم بەر مۆدێرنە كەوتووە و باش دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم نەكردووە، بەڵكو هێشتا كۆمەڵگەیەكی نەریتی و سوننەتی داخراوە و بەشێكی زۆری ژێرخانمان زیاتر نەریت و كولتوورێكی ئایینیی خێڵەكییە بە تێكەڵی، نەك ئابوورییەكی پوخت و كۆنكرێتی بێت. ئێستاش ئەو گەوجییەی تەكنەلۆژیا هێناویەتی تێكەڵی گەوجییە سوننەتی و نەریتییە كولتوورەكە بووە و كۆكتێلێكی عەجیب و غەریب و شەڕانگێز و داخراوی دروست كردووە.
لێرەوەیە، كە بۆدریار پێیوایە مۆدێرنە كاتێك هەوڵدەدات خۆی گەردوونی و یونیڤێرساڵی بكاتەوە، ئەوا وردوخاش ئەبێت و وەردەگەڕێت بۆ پۆست مۆدێرنە. واتە وەردەگەڕێت بۆ جیهانێك، كە پاشماوەكانی دونیای دێرین و فۆلكلۆر و كولتوور و نەریتی گوندیتێیدا ئامادەیە، ئەمەش مۆدێرنە پارچە پارچە ئەكات. هەروەها بە جۆرێك پۆستمۆدێرنە هەڵوەشان و ترازان دروستدەكات، تەنانەت سوبێكت خۆیشی لە سەنتەر دادەماڵرێت لەنێو ڕەوتە فەلسەفییەكاندا پارچە پارچە دەبێت و لە هەندێك ڕووشەوە دەبێتە بەرهەمی زمان و دەسەڵات[3]. پێموایە ئەمە چەندە سیفەت و ماكی قۆناغ و سەردەمەكەیە وەك دۆخێكی جەبری و زاڵی یونیڤێرساڵی، هێندەش پلانی سیستمەكانیشە بۆ برەودان بە ئامراز و میكانیزمەكانی پۆست مۆدێرنە بۆ زیاتر دیسپلینكردن و هێشتنەوەی دۆخی شل و مەنگ لە شوێنی خۆیدا. هەروەكو چۆن هۆركهایمەر پێیوابوو (عەقڵی ئامرازی) ئامانجەكەی بریتییە لە خزمەتكردن بە هێزە هەژموونگەرا و باڵادەستەكان، نەك ڕزگاریخوازەكان، هەروەك چۆن ماكس ڤێبەریش پێیوابوو عەقڵی ئامرازی (كۆمەڵگەیەكی دیسپلینكراو) خەلق دەكات[4] كە تێیدا ئازادییە گشتییەكان لەژێر ڕەحمەتی تەكنەلۆژیادا لە قاڵب دەدرێت.
ئەمرۆ كەوتوینەتە بەر ئەو فەرمانە گشتییەی كە لە هەموو پنتێكی جیهانی سەرمایەدارییەوە هەڵدەقوڵێت، كە بەردەوام بانگمان ئەكات: هیچ مەكە و تەنها چێژ وەرگرە
كۆتایی حیكایەتە گەورەكان واتە كۆتایی گۆڕانی ڕیشەیی و شۆڕش و ڕادیكالیزمی كولتووری: یەكەم لە ئاستی لیبرالیزمدا، واتای بێ دەروەسی و بێ باكی تاك لە ئاستی قەیرانە سیاسییە جدییەكان، لە هەمان كاتیشدا دەرگیربوون لەگەڵ حیكایەتە بچووكەكانی نێو ژیانی شەخسی خۆت و نغرۆبوون و ڕۆچوون لە ژویسانس و زیادە چێژدا. كە بە زمانی سڵاوڤۆی ژیژەك ئەمرۆ كەوتوینەتە بەر ئەو فەرمانە گشتییەی كە لە هەموو پنتێكی جیهانی سەرمایەدارییەوە هەڵدەقوڵێت، كە بەردەوام بانگمان ئەكات: هیچ مەكە و تەنها چێژ وەرگرە[5]. دووەمیان لە ئاستی ئایینی و خێڵ و كۆمەڵگەی داخراوی وەك ئێمەدا بەرگریكردن لە كولتووری بچووكی خێل و دابونەریت و كۆنەپارێزی باوكسالارانەی كوردی دژ بە ئیستاتیكا و هونەر و جوانی و مۆسیقا و سەماكردن، واتای فەرزكردنی كولتووری خێڵ و نەریتی لۆكاڵە بەسەر گڵۆباڵدا لەنێو فەزای مەجازدا، لەلایەن سۆبێكتی غەمگین و فشۆڵ و مەست و داوەشاوی نێو زەمانی پۆست مۆدێرنەوە.
بۆیە لە كۆمەڵگەی داخراوی وەك كۆمەڵگەی ئێمەدا لەلایەك تەكنەلۆژیا و هەندێك ڕواڵەتی مۆدێرنە و لەلایەكی تر ئایین و نەریتی خێڵ ــ كولتوور، بۆتە هۆی ئەوەی لە سوبێكتدا نەهێلیزمی پاسیڤی خێل ــ كولتوورە كە لەگەڵ نەهێلیزمی تەكنەلۆژی ئاوێتەی یەكتر ببێت، بە زمانی فۆكۆ: ئەوە سیستمە سوبێكتەكان دروست دەكات، ئالتۆسیر گوتی ئایدۆلۆژییەكان لە نائاگاییدا بانگمان ئەكەن. ئەمڕۆ تاكەكان هەر وەك چۆن لەنێو كاڵا و زێدە مەسرەفگەریدا نغرۆ بوون، ئاواش لەنێو میدیا و فەزای مەجازدا كەساس و نغرۆ بوون، بە زمانی مارتن هایدێگەر تەكنەلۆژیا كەمئەندامی كردوون، وەك ئێستا ئاكامەكەی دەبینین عەوامێك لێرە بەر غیابی عەقڵی خۆیان كەوتوون، هەڵبەت بۆدریار پێیوایە لە داهاتوودا تەكنەلۆژیا مرۆڤ معەوق(کەمئەندام) دەكات وایلێدەكات وزە و پۆتێنشیەڵی تێدا ناهێڵێت، بە جۆرێك كە لە داهاتوودا دەیەوێت ئەو ئەندامە لە دەستچووانە بەكار بهێنێتەوە، بەڵام بەر غیابی خۆی دەكەوێت[6]. وەك دەبینین لەم فەزایەدا ئێستا ئەوەی غیابە عەقڵە، بەڵكو زیاتر عاتیفە زاڵە، زمانیش تا ئاستی سوان و هیچ نەگوتن نزم و بازاڕی بۆتەوە بۆ جوێن و لێشاوێك لە نووشتەنووسی فەیسبووكی پەروەردەکراوی میدیا و ژورنالیستەكان بە عەقڵێكی خێڵ ــ فاشیستی و حەماسی كڵۆڵەوارەوە ڕەخنە و هەڵكۆڵین دەربارەی ئەخلاق و سەما و هونەر و مۆسیقا ئەكەن و خەریكی ڕشانەوەی سایكۆلۆجین.
ئەمە لە كاتێكدا كۆمەڵگەمان بە دەست فەسادی سیاسی و نادادی و قەیرانی گەورەی جۆراوجۆرەوە دەناڵێت، كەچی وازیان لە گشت و كولیات هێناوە لەگەڵ جوزئیات و نەریت و ویستی خێڵەكیانەی بچووكی خۆیاندا دەرگیر بوونەتەوە. وەك بیۆنگ چۆل هان دەڵێ: تاكی ئەمڕۆ بەهۆی ئەو هەموو سەعاتانەی ئیشكردن لەبەردەم شاشە و تابلێتەكاندا تووشی جۆرەها نەخۆشی بووە، وەك خەمۆكی و هەرەسی دەروونی و نێرسیتی و ئیگۆ سەنتەری و عەوداڵی گەڕان بەدوای سەركەوتنی مەجازیدا، بە جۆرێك كە ئەو ناوی لێناوە (سوبێكتی عەوداڵی سەركەوتن)[7]
لەبەرئەوە ئەمڕۆ ئەبینین بە زمانی بۆدریار ئەم دۆخە بە هۆی زۆری زڕەوێنە و سیمولەیشنەوە شل بۆتەوە، بە جۆرێك واقیع خۆی لەنێو كۆپی زۆروزەبەندی خۆیدا ون بوو، واتە ئەسڵ و ئۆرجیناڵ لەنێو كۆپی زۆری زڕەوێنەدا ون بووە، كە ئەو لە بری پۆست مۆدێرنە ناوی لێناوە مۆدێرنەی شل، بە شێوەیەك تێیدا هەموو شتێك دەشێت دەستبدات، لە پاڵ هەموو قەیرانەكادا دۆخێكی نادڵنیایی و هەست كردن بە نەزانینی ئەوەی كە ڕوودەدات[8]، لە میدیاش بەرەكەت، كە ئەمڕۆ كێچێك ئەكاتە فیلێك، بۆیە بۆدریار لە شوێنێكدا وتی: تەنها ئەو ڕووداوانە ڕوو دەدەن، كە لە تەلەفزیۆندا ڕوودەدەن!. وەك دەبینین ڕووداوەكان دەكەون بەسەر یەكتردا و هێندە بە خێرایی دێن و دەڕۆن فریا ناكەوین چاو و دەممان بكەینەوە ڕوانگە و سەرنجی جدی لەسەریان بدەین، لێرەوە دەكرێت بپرسین ئایا سەما هێندە پاسیڤ و بەدە وەك خەڵكێكی سوننەتی و نەریتی ئەوە چەندین جارە دژی دەوەستنەوە، هەڵبەت مەبەستمان لە سەمایەكە (بێ نمایش و ژێستی سێكسی) بە داخەوە ئێستا مۆسیقا بە گشتی لە فەزای دیجیتالیدا بۆتە ئەو مۆدە و بازاڕەی، كە هەموو شتێك بە مەدلولی سێكس بار دەكات[9]، هەڵبەتە پێشتر ئاشكرایە خەڵكێكی سوننەتی لەم فەزایەدا بە هەمان شێوە هەر دژی كلێپ و سەماكەی ماریا هەورامی بوون، ئەمە لە كاتێكدا نە ڕەمەزان بوو، نە كلیپەكە ژێستی و نمایشی سێكسی لە خۆیدا هەڵگرتبوو. هەڵبەت بە چاوپۆشین لەوەی كلیپەكەی ماریا هەورامی لە جۆری هونەری نزمی شەعبی بوو، بە پێوەرە ئەفلاتوونییەكە لە ئاستی تموح و زەوق و چاوەڕوانی چێژی ئێمەشدا نەبوو.
سەماكردن دەشێت لەسەر شەقامەكان دژ بە دەسەڵات دژ بە نەریت و كولتووری باوكسالارانە ڕادیكاڵ بكەوێتەوە،
لێرەوە دووبارە پرسە سپینۆزایەكە گرینگە، جەستە دەتوانێت چی بكات؟ بێگومان جەستە دەتوانێت خۆی نیشان بدات (خۆپیشاندان دژ بە سیستم) دەتوانێت شۆڕش بكات و سەماش بكات، واتە سەماكردن دەشێت لەسەر شەقامەكان دژ بە دەسەڵات دژ بە نەریت و كولتووری باوكسالارانە ڕادیكاڵ بكەوێتەوە، وەك بینیمان لە تونس و مسیر (موبارەك و زەینە العابدبن) هەر بە سەما و گۆرانی و چەپڵە لە تەخت و دەسەڵات هێنرانە خوارەوە و دوور خرانەوە، لە مەیدانی تەحریری میسردا لە كاتێكدا گروپێك سەمایان ئەكرد، ئیخوانەكانیش لەو بەرەوە نوێژی جەماعەتیان ئەكرد، كەسیش بە كەسی نەدەگوت بەری چاوت كلی پێوەیە، هەروەها لە مسیر لە نزیكەوە هەندێك لە ژنە ئیخوانی و سەلەفییەكانم بینیوە بە نیقابەوە سەمای شەعبیی و جۆراوجۆریان لە ئاهەنگە گشتییەكان و بۆنەكاندا لەسەر شەقام كردووە، كەچی سەیر ئەوەیە لە كاتێكدا ئیخوان و سەلەفییەكانی ئێمە دژی سەمان، هەڵبەت زۆرجار لە كولتووری ئێمەدا سەمای شەعبی ئەوان، وەك ئەوەی كە لە فیلمەكانیاندا دەبینرێت، بە سەمای سۆزانی و قەحبە ناوزەد كراوە.
لە هەر بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیدا بە ناچاری جەستە دەبێت بهێنرێتەوە پێشەوە، بۆ نێو دروشم و كۆڕ و كۆبوونەوەكان.
ئەگەرچی ئێستا بە داخەوە بە هۆی تاتۆ و ساچم لێدان لە جەستە و لەشجوانی و نەرمە وەرزشی باوی سەردەمی نیۆلیبرالیزمەوە، نەك تەنها لە ڕۆژئاوا لێرەش هێدی هێدی جەستە ئەكتە ڕادیكاڵەكەی خۆی لە دەستداوە. تەنانەت پێشریش لە ڕۆژئاوا ڕاپەڕینی خوێندكارانی 68 لە فەرەنسا ڕووتبوونەوەی ژن دژ بە دەسەڵات و بەكارهێنانی سنگ و جەستەی ڕووتیان بۆ نووسینی دروشم و تابلۆ و قەتعە بەكارهێناوە، كە تاكە ڕووتبوونەوەیەكە لە مێژوودا، كە لە پێناوی نادادی شۆڕشدا ڕادیكاڵ كەوتبێتەوە. هەوروەها پێویستە جەستە ئازاد بێت، گەڕانەوە بۆ جەستە بە مانای ئازادانەی شەهوەتبازی و چێژ نییە، بەڵكو ئەوەیە جوانییەكەی نەشارێتەوە، هەروەها لە مەلهاكاندا بە هەدەر نەدرێت، بە تلیاك و وێنەی سێكسی و پۆرنۆگرافیا و تاتۆ وێران نەكریت، بەڵێ جەستە دەتوانێت سەما و شۆڕش و داهێنان بكات، لە هەر بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیدا بە ناچاری جەستە دەبێت بهێنرێتەوە پێشەوە، بۆ نێو دروشم و كۆڕ و كۆبوونەوەكان. پێویستە بە هونەر و مۆسقا و سەما هەمووان بەرەنگاری ئەو عەقڵە كۆنەپارێزە سەلەفییانە بینەوە، كە دژی سەما دەوەستێتەوە.[10]
ئەوەی ئەمڕۆ هەیە سوبێكتێكی بێ سەنتەر و فشۆڵە، لە خراپترین شێوەی خۆیاندا هیچ نین جگە لە بووكەڵەیەك بەدەست هێزە باڵادەستەكان و ئایدۆلۆژیا زاڵەكانی سیستم و جیهانەوە
وەك ئەبینین لە ئێستاشدا كەمپینی گروپ و هێزە كۆنخوازەكان و سیستم پارێزەران، كە دەستیان بە گوتاری مانەوەی نەریتی خێڵەوە گرتووە، لە بری ئەوەی دژ بە دەسەڵات بوەستنەوە، تا ماف و قوتی خەڵكی بگێڕنەوە، كەچی دێن كەمپین دژ بە سەماكردن دەكەن، لە كاتێكدا ئەكتی ڕادیكاڵ ئەوەیە ڕووبەڕووی مشەخۆران و سیاسییەكان ببنەوە. بۆیە بە زمانی ژیژەك ئەوەی ئەمڕۆ هەیە سوبێكتێكی بێ سەنتەر و فشۆڵە، لە خراپترین شێوەی خۆیاندا هیچ نین جگە لە بووكەڵەیەك بەدەست هێزە باڵادەستەكان و ئایدۆلۆژیا زاڵەكانی سیستم و جیهانەوە[11] هەڵبەت ئایین و كولتوور هەمیشە لەلایەن دەسەڵاتە نیۆلیبرالیزمەوە كەم تا زۆر موجامەلە كراوە، مەگەر پێشتریش دەسەڵات بۆ ڕازیكردنی عەوام لەلایەك و بەدەستهێنانەوەی متمانەیان و پاراستی ئادابی گشتی بەدناودا لە لایەكی ترەوە هۆمۆسێكشواڵەكان زیندانی نەكرد و پۆلیسی ئەخلاقی بۆ سەماكەرەكە ڕەوانەی سەهۆڵەكە نەكرد، تاوەكو بە حساب ڕووی خۆی سپی بكاتەوە، هەڵبەتە دیارە، كە دەسەڵات بە هۆی زۆری نادی و بوونی یانە شەوانەكان و مەساج و برەودان بە مۆدێلستەكان لە میدیاكانیدا چەندە دەستی ڕەشە.
كوردیش لە مێژوودا وەك ئێستا بە هۆی شەپۆلی سەلەفیزم و ئیخوانیزمەوە هێندە داخراو كۆنەخواز نەبووە و سەما و هەڵپەركێ بەشێك بووە لە نەریت و كولتووری، تەنانەت وەك ڕۆژهەڵاتناسەكان باسی ئەكەن ژن لە لادێكاندا وەك پیاوان كاری هەرەوەزی كردووە و سەربەستییەكی ڕێژەیی هەبووە،
هەڵبەتە گەر كەسێك سەردانی هەندێ لە وڵاتانی ئیسلامی کردبێت، هەندێ جوانی لەو وڵاتانەدا لەوەدایە، كۆمەڵگەكەیان كراوەترە، هەموو كاتێك ڕەمەزان بێت یان نا، هەموو جۆرە گروپێكی سەما و گۆرانی تێدایە، جا نێوخۆیی بێت یان بیانی، لەسەر شەقام و شوێنە گشتییەكان ئەبینرێن، سەما دەكەن و گۆرانی ئەڵێن و مۆسیقا لێدەدەن، مۆڵتی كولتوورێكیان بۆ خۆیان دروستكردووە، بۆیە سەدان هەزار گەشتیار ساڵانە ڕوو لەو وڵاتانە ئەكەن و بۆتە داهاتێكی باش بۆیان. دیارە كوردیش لە مێژوودا وەك ئێستا بە هۆی شەپۆلی سەلەفیزم و ئیخوانیزمەوە هێندە داخراو كۆنەخواز نەبووە و سەما و هەڵپەركێ بەشێك بووە لە نەریت و كولتووری، تەنانەت وەك ڕۆژهەڵاتناسەكان باسی ئەكەن ژن لە لادێكاندا وەك پیاوان كاری هەرەوەزی كردووە و سەربەستییەكی ڕێژەیی هەبووە، بۆ نموونە كاتێك پیاوەكەی لە ماڵ نەبووە لە جیاتی پیاوەكەی پێشوازی لە میوانی پیاو و ژن وەك یەك كردووە. هەروەها لە كاتی جەنگەكاندا بۆ ڕووخانی ورەی دوژمن و داگیركەران سەمایان كردووە، تەنانەت مێژوونووسان ئەگێڕنەوە، ئەو كوردانەی كە لەنێو تیپە سەربازییەكانی قزلباشەكاندا سەرباز بوون لە بەرەی سەفەوییەكان دژ بە دەوڵەتی عوسمانی، بۆ دابەزینی ورەی دوژمن لە شەڕی چاڵدێراندا ساڵی 1514ز. هەڵپەركێیان كردووە[12]، ئێستاش ئەم ژێست و ئەكتە لای پەكەكە كەم تا زۆر وەك بەرخودان بەرەنگاری ئەبینرێتەوە.
ژیژەك لە وتارێكدا باس لەوە دەكات پیاوانی كۆنەپارێز و نەریتپارێزی كۆمەڵگە سوننەتی و داخراوەكان كاتێك دوور لە چاوی خەڵك و كامێران، لە ژیانی نهێنییاندا وەك ئوبێكتێكی سێكسی لە ژن ئەڕوانن، ئیدی ئەوەش لە ڕێگەی تەحەڕووشی سێكسییەوە بێت یان توندوتژی و دەستدرێژی سێكسی جۆراجۆرەوە بێت لە هەمبەر ژندا، بەڵام كاتێك ژنی چەتوون و زیتەڵە لە بەرامبەر ئەم جۆرە پیاوانەدا بە دەستی خۆی، خۆی دەكاتە ئوبێكی سێكسی: بۆ نموونە لە ڤیدیۆیەكی فەزای مەجازدا ژنێكی محاجەبە لە بری فالۆسی پیاو یاری بە مۆزێك دەكات لەنێو دەمیدا، خێرا پیاوەكان توڕە ئەبن وەك ئەوەی قیامەت هەستابێت[13]، كەواتە دەرهاوێشتن و قسەكە لێرەدا ئەوەیە گریمان سەماكە نمایش و ژێستی سێكسی نواندۆتەوە (كە من وای نابینم) بەڵكو وەك نەریت و جۆرە سەمایەكی كولتوورێكی تر، لە جۆری سەمای تانگۆیە، ئەوا كاردانەوەكەشی جۆرێك بوو لە دووڕووی و نیفاق و ڕیاكاری ئەخلاقی، لە كاتێكدا دوور لە چاوی كامێراوە ئەوانەی توڕە بوون و هاتنە دەنگ، تێیاندا نییە بە نهێنی تەماشای سایتە سێكسی و پۆڕنۆگرافیییەكان یان ژن و كچی سفوری خەڵكی تری نەكردبێت.
پاشان توراس و نەریتێك هێندە تاریك بێت، دەیان ساڵە ژنكوشتن و كولتووری ژنكوژی هەستی ناسكیان بریندار ناكات، نادادی دەسەڵات و كۆی غەدری حیزبەكانی ئەم سیستمە هەستیان بریندار ناكات، كە هەموو چوار ساڵ جارێك دەنگییان پێدەدەنەوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەم حیزبانە پێكەوە چینایەتیان لەم وڵاتەدا خەلق كردووە، سیستمێكیان خەلق كردووە خەڵكی دووچاری برسیەتی و هەژاری و نەهامەتی كردووە، كە زۆرینە لە سایەیاندا داد و بێدایەتی، بەڵام سەمای دوو گەنج كە جێی داخە خەڵكی ئەم وڵاتەش نەبوون! هەستی بریندار كردن.
پەراوێزەکان:
[1] ڕامین جەهانبەگلو، مۆدێرنیتە دیموكراسی و ڕۆشنبیران، موكرایانی، چ1، هەولێر، 2002، ل84-85
[2] ئەم پەرەگرافە وەرگیراوە لە : دیالێكتێك، وەلید عومەر، كتێبی دووەمی نێگەتیڤ.
[3]وەرگیراوە لە پێشەكی وەرگیێڕ لە كتێبی: چۆن تا ئێستا هەموو شت ئاوا نەبووە، ژان بودریار: و: وەلید عومەر، چاپخانەی ڕەهەند، سلێمانی، 2019، ل55،12.
[4] ئەنفال و خوێندنەوەی ژانووسیانە بۆ مۆدێرنە، و: نێگەتیڤ، كتێبی چوارەمی چەپ و مۆدێرنە، ناوەندی رەهەند، سلێمانی، 2019،ل249-251.
[5] ئەم پەرەگرافە وەرگیراوە لە وتارێكی: وەلید عومەر، بەداخەوە ناونیشانی گوتارەكەم لە یاد نییە.
[6] ئەم تێڕوانینەی بۆدریار لە سەرنجێكی پەیجی نێگەتیڤ وەرگیراوە.
[7]فەیلەسوفی فەیسبووك: پێشەكییەك بۆ فەلسەفەی بیۆنگ چۆل هان و دوا سنوورەكانی پەیوەندیگرتنی مۆدێرن، ئادریان نتان وێست، و: وریا ئەحمەد، كتێبی چوارەمی چەپ و مۆدێرنە، ناوەندی ڕەهەند، سلێمانی، 2019، ل282.
[8] دیسانەوە مۆدێرنەی شل، زیگمۆند باومان، و: شاڵاو خالید، كتێبی چوارەمی چەپ و مۆدێرنە، ناوەندی رەهەند، سلێمانی، 2019،ل279.
[9] ئەم دێڕەم لە وتارێكی هاوار محەمەدەوە بە هەندێك دەستكارییەوە وەرگرتووە، بەداخەوە ناونیشانی وتارەكەم لە یاد نییە.
[10]بڕوانە: هاوار محەمەد، وتاری زانكۆ دژ بە مزگەوت لە بلۆگی نۆماد.
[11] بڕوانە: تۆنی مایەرز، فەلسەفەی سلاوڤۆی ژیژەك، و: وەلید عومەر، چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2014، ل75.
[12] لە بارەی شەڕی چاڵدێران بڕوانە كتێبەكەی: شەمسی محەمەد ئەسكەندەر، مێژووی كورد لە سەدەی شانزەدا، و: شوكر مستەفا، وەزارەتی رۆشنبیری، هەولێر، 1998.
[13] ئەم پەرەگرافە بە هەندێك دەستكارییەوە وەرگیراوە لە: سڵاوڤۆی ژیژەك، وانە بنەڕەتییەكانی دەروونشیكاری فرۆیدی و ئەودیویشی: سێكسواڵیتە، خەسڵەتپێدان و تراوما، و: ڕوشدی جەعفەر، نێگەتیف.