پێشەكی:

لەمەڕ مێژووی فەلسەفە، كتێبی زۆرمان خوێندوەتەوە، هەر لە مێژووی فەلسەفەی كلاسیك و یۆنان و ڕۆمی كۆنەوە بگرە تا فەلسەفەی مودێڕن و پۆستمودێرن و ئاوڕی تایبەتیش لە هەندێك لە بابەتەكانی دراوەتەوە و پرسیاری زۆریشمان هێناوەتە گۆڕێ، تەنانەت بە هەندێك فەیلەسووفمان هەڵگوتووە كە لەو سەردەمانەدا ژیاون، بەڵام ئایا هیچ كات بیرمان لەوە كردۆتەوە یا پرسیارمان كردووە كە بۆچی هەموو فەیلەسووفەكان پیاون؟ بۆچی لە فەلسەفە و گۆڕەپانەكانی دیكەی ژیاندا وەك ئەدەبیات، هونەر، موزیك، وێنەكێشان، سیاسەت، ئابووری، دەروونناسی… تەنها پیاوانی ناودار ئامادە بوونە كە ئەندێشە و هونەرەكەیان لە مێژوودا تۆمار كراوە و درەوشاوەتەوە؟ هەڵبەت ژنی سەركەوتووش هەبوونە كە ناویان لە تەنیشت ناوی پیاوانەوە تۆمار كراوە، بەڵام ژنانی نێودار لەم پانتایانە بە بەراورد لەگەڵ پیاوان، ئەوەندە پەنجەژمێرن كە ئەتوانرێ لە ناوهێنانیان خۆش بین، بە تایبەت لە چوارچێوەی ئەم خوێندنەوەماندا، واتە فەلسەفە.

 بە دیدێكی ڕەخنەگرانە لە دەقە گرینگە فەلسەفییەكاندا دەتوانرێت پەی بەوە ببرێت كە ئەم پەیڤینانە خاوەن بابەت یا ڕەگەزی بێبەر نین، لە گشت ئەم دەقانەدا زمانی ئاوەزی نێرینە دەبینینەوە كە ئاوەزدارانە لەگەڵمان دەئاخڤێت. زێدە لەمەش، ئەو دیمەنەی كە حیكایەتە فەلسەفییەكان پێشاندەری، دیمەنێكی گشتگیر و جیهانی نین، بەڵكو هەڤیازی دانی ئەزموون و بڕوایەكی تایبەتن بەسەر ئەویتردا. هەر ئەو ئەزموون و بروا تایبەتانەن كە گشت گریمانەكان و تیۆرییە فەلسەفییەكان هەر لە تیۆری جوانیناسییەوە بگرە تا مەعریفەناسی و لە گوتارە ئەخلاقییەكانەوە تا بان سرووشتی، دەخەنە ژێر كاریگەرییەوە. بەداخەوە هەنوكەش كەسانێك كە خەریكی خوێندنەوە و كاركردنن لەسەر نەریتی فەلسەفی، خۆیان بێ ئاگا دەكەن لەم خاڵە یا خودبێئاگان. ئەگەر لە فۆرموولەبوونی مێژووی هزر و فەلسەفەی ڕۆژئاوا وردبینەوە، ئەو دیمەنەی كە بە دەستی دەهێنین، دیمەنێكە لەو كۆمەڵە پیاوێكی تایبەت، واتە پیاوانی سپی پێست لە چینی باڵای كۆمەڵگا، تەنانەت ڕۆڵی كەم ڕەنگتری پیاوانی پێست ڕەنگین یا پیاوانێك لە چینی خوارووی كۆمەڵگا لەم دیمەنەدا بە دژواری دەبینین، كەواتە نەك تەنها ژنان، بەڵكو پیاوگەلێكیش لەم دەستەیە لە نێوەندی فەلسەفی وەدەر نراون.

وا پێدەچێت كە نیچە و ئەندێشەكەی، بتوانێت وەڵامی زۆرێك لە پرسەكان لەوانە ئەم وەدەرنراو و دوورخرانەوەمان بداتەوە. سەرەڕای ڕەخنە توند و ڕووشێنەرەكانی نیچە لە بزووتنەوەی فیمینیزمی سەدەی خۆی و هەروەها دیموكراسی، بنەماكان پیاوسالاری كە ڕیشەیان لە كولتوور و هزردا داكوتاوە، دەخاتە بەر ڕەخنەوە. نیچە ئینكاری زۆرێك لە نزم بیركردنەوەكانی فەلسەفە دەكاتەوە كە تاوەكوو هەنووكە توانیویەتی بەها و وەستاوی خۆی بپارێزێت. ئەو ئیمكانی دەست وێراگەیشتن بەم هێز و دێكۆمێنتارییە لە حكومەتی باوكسالاری و پیاوسالاریدا بە دوور نازانێت كە لە ڕێگای زۆرەملی و سەركەوتووەوە توانیویەتی دەوام بهێنێت و بە ڕووكارێك كە بە ڕەچەڵەكناسی ناوی دەركردووە و هەروەها بنەمایەكی تر لە هزری خۆی واتە دیمەنگەرایی دەستی داوەتە ڕەخنەیەكی بنەمایی لە دەسەڵاتداریەتی. بەم شێوەیە بۆمان دەردەكەوێت كە تێڕوانینەكانی نیچە تۆخمگەلێكی لە ڕەخنەی پیاوسالاری و باوكسالاریشی تێدایە و لەم ڕووەوە كەوتووتە بەر هێرش و ڕەخنەی هەندێك لە بیرمەندان كە لە ڕاستای گشتی هزری باو و زاڵ، هزرێكی پیاوسالاریان بەسەر هزری مرۆڤ تەوەریدا بە چاكتر زانیوە. نیچە فەیلەسووفێكە بە بیروبۆچوونی گۆڕاو تەنانەت دژ و نەچەسپاو. نیشانەی دیار و گرینگی ئەو، لە خوێندنەوە نوێیەكانە كە بەردەوام بۆ بەرهەم و نووسینەكانی دەكرێت. بۆ نموونە ئەم دووبارە خوێندنەوە نوێیانە لە فەڕەنسا، بە پۆست پێكهاتەگەراییەكان و بە كاری میشێل فوكۆ لەژێر ناونیشانی “نیچە، فرۆید و ماركس” دەستی پێكرد و لە ئەمریكاش بە وەرگێڕان و ڕاڤەی بەرهەمی نیچە لە لایەن (ڤۆڵتێر كافمن)ەوە بوو. بێ شك دەتوانرێت نیچە بە یەكەمین بیرمەندی پۆست مودێرن بزانرێت. ئەو سەرچاوەی زۆری بۆ پەیدابوون و گەشەی ئەم قوتابخانە هزرییە فەراهەم كرد.

ڕەخنەكانی نیچە لە مودێرنیتە و بەهای ئەو لە لای سۆسیالیزمی نەتەوەیی ـ كە خۆی جووڵانەوەكی دژە مودێرن بوو ـ ئەویان وەك بیرمەندێكی پۆست مودێرن بە تایبەت لە فەڕەنسا و كەمێك دواتر لە ئەڵمانیا و ئەمریكا ناساند. گومانی تێیدا نییە كە نیچە وەك كەسایەتییەكی تەوەری، هەم لە شرۆڤەی كولتووری ڕۆژئاوایی سەدەی بیستەم ڕۆڵی هەبووە و هەم لە پێشكەوتنی فەلسەفەی ڕۆژئاواشدا. بۆ نموونە، [سوك هەڵبژێرەگۆیی] و گاڵتەئامێزانەی ئەو كاریگەرییەكی زۆریان لەسەر (لۆدویك ویتگێنشتاین) دانا، بەردەوام ڕەخنەكانی لە ئاوەز، دەرەنجامێكی باشی بۆ مەكتەبی فرانكفۆرت هەبوو. كاریگەری دیمەنگەرایی دژە دەركەوتەناسی نیچە، لەسەر ژاك دێریدا و پۆل دومان كە هەردووكیان لە ڕەخنەگرانی پۆست مودێڕنن، زۆربەرچاوە. زۆربەی دەركەوتەی ڕەچەڵەكناسی نیچە، بە تایبەت لەمەڕ پەیوەندی نێوان زانست و دەسەڵات، نیۆماركسیستییەكانی وەك میشێل فوكۆ و ئیدوارد سەعیدی بەرەو چالاكی مێژوویی و ڕەخنەگرانەی پۆست مودێرێنیتی هەڵنا، هەروەها هەوڵە دلێرانەكەی بۆ هێرشكردنە سەر بان سرووشتی نەریتی و هێنانەگۆڕێی تیۆری خواستی هێز (دەسەڵات) پانتاییەكی لەباری بۆ بیرمەندانی پۆست مودێرنی دیكەی وەك مارتین هایدێگەر، هانس گئۆرگ گادامێر و ژان پۆل سارتەر خۆش كرد. لە بیروڕای نیچە لەبارەی مەرگی خودا و ڕەدكردنەوەی دوالیزم لە ئیلاهیاتی مودێڕن و ئیگزیستانسیالیستی و كاریگەرییەكی زۆری لەسەر فەیلەسووفانی وەك پۆل تیلیش هەبوو. زیدە سەرەڕای كاریگەری هزری نیچە لە فەلسەفەدا، دەتوانرێت ئاماژە بە بوونیش لە پانتایییەكانی دیكەی كولتوور و ئەندێشە هەروەك ئەدەبیات و دەروونناسی و هونەر بكرێت. لەم ڕووەوە، خواستی بوونی بیروڕای ئەو بۆ هزری سەدەی بیستەم و دوای ئەویش ـ لە گشت پانتایی و گۆڕەپانەكانیدا ـ كارێكی ئاشكرا و هەروەها جێگەی تێرامان، چونكە بە بوێریەوە دەتوانرێت بوترێت كە نیچە تەنها فەیلەسووفێكە ئەندێشیەكانی بوونەتە سەرچاوەی پەیدابوون و پەروەردەی قوتابخانە هزرییەكان لە دنیای ئەوڕۆی ئەوروپی، هەروەك دەزانین (فێمینیزم)یش كە لە تیۆرییە نوێیەكانی دیكەی فەلسەفەیە، كاریگەری زۆری لە بیروڕا و هزری نیچە لەسەر بووە، بە تایبەت فیمینزمی هاوچەرخ كە لە ڕاستای فۆرمولەبوونی ئەندێشەی پۆست پێكهاتەگەرا و پۆست مودێرن لە فەڕەنسا پێكهات، هەرچەندە لە نووسینیەكانی نیچەدا گەڕانەوەیەكی فراوان هەیە بۆ ژنان، ژمارەیەكی كەم لەم گەڕانەوانە لە پێداهەڵگوتنی بۆ ژن تێدایە. سەرەڕای ئەمانەش بوونی گشت ئەو دژە ژنییە (یا ئەگەر باشتر بێ بڵێین لە ژن هەڵاتن)ی نیچە، دەتوانرێت بوترێت كە ئەو دڵفڕێنەر و شەیدای ژنە، هەندێك لەسەر ئەو باوەڕەن كە قسەكانی نیچە لەسەر ژن وەها تاڵ و نەخوازراون كە بواری هەر جۆرە سوودوەرگرتنێكی ئەرێنی و پێداگریگەرایی ناهێڵێتەوە، بەڵام خاڵی گرینگ كە دەبێت ئاگاداری بین، ئەوەیە كە نیچە هەموو شتێك و هەموو كەسێك دەخاتە بەردەم ڕوحی توندوتیژی ڕەخنەكانی خۆیەوە ئەو نەریتی فەلسەفی هەر لە ئەفلاتووندا بگرە تا كانت دەباتە ژێر ڕەخنەوە و لە زۆربەی پانتاییەكاندا قسە و ڕەخنەی زۆری هەیە بۆ گوتن. كاتێك كە فەیلەسووفێكی وەك ئەو لەمەڕ پرسێكی وەك نیشتەجێبوون، ئاو و هەوا، ڕژێمی خۆراكی و هەڵبەت هزری، ساغڵەمی و.. قسە دەكات، جێگای سەرسوڕمان نییە كە لەمەڕ ژنانیشەوە ئەو قسانەی هەیە، ئەگەرچی ئەم قسانەش بە ڕواڵەت شتێك جگە لە توندگۆیی و لۆمە نەبن. ئەگەر نیچە لەم بارەوە قسەی نەكردبا، ئەوكات جێگای سەرسوڕمان و گوومان بوو.

بە گشتی ڕەنگە بتوانرێت قسەكانی نیچە لەسەر ژنان لە سێ ڕەهەند و ڕووەوە سەیر بكەین: یەكەم، ئەو قسانەی كە نیچە لە بیروڕای پێشینانەوە وەری گرتوون و سەرەڕای چاوەڕوانی ئێمە لەگەڵیان ڕەخنەگرانە هەڵسووكەوتی نەكردوە. هۆكاری ئەمەشمان سەردەمێك بۆ دەردەكەوێت كە بە خواست و ئارەزووی شەخسی نیچەی بزانین، واتە ئەو حەزی لەوە بوو تا ئەو قسانەی كە بنەما و بناغەیەكیان نەبووە و وەك نەریتێكی پیاوانە خۆیان لە فەلسەفەدا پێشان داوە، بێ هیچ هەڵسوكەوتێكی ڕەخنەگرانە قەبووڵ بكات و ئەمەش هەمان ڕەهەند و لایەنی دووهەم و تایبەتمەندییەكی دیكەی قسەكانی ئەوە لەمەڕ ژنانەوە، بەڵام لە ڕووەوە كە نیچە فەیلەسووفێكی ڕاستگۆیە، لەم لاوازی كەسایەتی و ئارەزووە شەخسییەی ئاگادار دەكاتەوە و لە پاڕی (231) لە (ئەوپەری خەیرو شەڕ)دا دانی پێدا دەنێت كە بەشێك لە قسەكانی لەمەڕ ژنانەوە تەنها ڕاستی گەلێكی ئەون، نەك ڕاستی گەلێك لەمەڕ ژنانەوە كەواتە باشتر وایە خۆ بە دوور بگیرێت لە كاریگەری ناڕەوا و نەشیاوی قسەكانی لەمەڕ ژنانەوە. سێیەمین ڕووخسار و دیمەن كە دەتوانێت ئاشكراكەری گوتراویەكانی نیچە لەمەڕ ژنانەوە بێت، ڕەخنەگەلێكە كە ئەو بە دروستی لە فێمینیزمی سەردەمی خۆی هەیبوو، چونكە ئەو پەی بە دەرەنجامێكی زیاندار بردبوو كە ئەم جووڵانەوەیە سەرەتاییە، دەیتوانی بەرهەمێكی بۆ ژنان تێدا بێت، چونكە لە شەپۆلی یەكەمدا ئەم جووڵانەوەیە كە زۆرجار پێی لەسەر یەكسانییە كۆمەڵایەتییەكان دادەگرتەوە و پێشنیاری وەك پیاوبوون لەدەستدانی غەریزە و تایبەتمەندییە ژنانییەكانی دەكرد و ئەمەش شتێك بوو كە نیچە لە بەرژەوەندی ژنانی نەدەزانی و بۆ بەرگرتن لەم فەنابوونە بە تووندی هێرشی دەكردە سەر جووڵانەوەی فێمینیزمی سەردەمی خۆی، بەڵام لە چەرخی ئێمەدا ئەم جووڵانەوەیە توانیویەتی زۆرێك لە گرفتە تیۆری و پراكتیكیییەكانی خۆی حەل بكات و تەنانەت توانی وەك تیۆرییەكی فەلسەفی، شوێنگەی شیاوی خۆی لەنێوان تیۆرییە فەلسەفیییەكانی دیكەدا بەدەست بهێنێت.

لەم توێژینەوەیەدا باسەكەمان بە بنەمای هزری نیچە دەست پێكردوە و هەوڵمان داوە تا كەم و زۆر هەموو بنەما هزریییەكانی ئەم فەیلەسووفە بەیان بكەین تا خوێنەر بتوانێت سەرەڕای ئاشنایی لەگەڵ شێوەی بیركردنەوەی و ئەوەی كە كاریگەری لەسەر بیروڕا و بیركردنەوەی داناوە، تێگەیشتنێكی باشتری لە فەزای ئەندێشەكانی نیچەدا دەست كەوێت، چونكە جگە لە تێگەیشتنێكی دروست لە واتاگەلی وەك ڕەخنەی كولتووری، ڕەخنەی مەسیحیەت، ڕەخنەی ئەخلاق و بەها كۆنەكان، ئەفڕاندنی كولتوور و بەهاگەلی نوێ، خواستی دەسەڵات و گەڕانەوەی جاویدان بێ ناگەینە ئەو ئامانجەی كە خوازیارین. بەشی یەكەم ئامادە و تەیارمان دەكات بۆ چوونە نێو بەشی دواتر كە لێكدانەوەی ڕوانگەكانی نیچەیە لەمەڕ ژنان لەگەڵ ڕوانگەی دژە ژنی و تەئیدگەرانەكانی. لەلایەكەوە نیچە، ژن بە سەرچاوەی بەها كۆنەكان دەزانێت كە دەبێت وێران بكرێن و لەلایەكی تریشەوە ژن بە ڕووی هیوای وەڕاستگەڕانی مرۆڤ و بەرزبوونەوەی كولتوور و مرۆڤایەتی دەزانێت كە بەمەش دەتوانێت لە ڕاستای مزگێنی نیچە بۆ كولتوورو بەها نوێیەكان هەنگاو هەڵێنێتەوە ڕوانگەی ئەرێنی و تەئیدگەرانەی نیچە، هەمان ئەو شتەیە كە پێشەكی چوونە ژوورەوەی ئێمەیە بۆ بەشی سێهەم، واتە لێكدانەوەی ئەو كاریگەرییەی كە نیچە لەسەر فێمینیزمی هاوچەرخی داناوە و شرۆڤە و دەربڕینێك كە ئەوان لە بیر و هزری نیچە لەم بارەیەوە هەیانبووە كە خۆیان سەرچاوەی گۆڕان و لێكۆڵینەوەی زۆر بوونە لەم بوارەدا ئێمە لەم لێكۆڵینەوەیەدا هەوڵ دەدەین تا ڕوانگەی ڕەخنەگرانەی نیچە بە مێژووی هزری فەلسەفی (ڕۆژئاوا) درێژە پێ بدەین و درێژی بكەینەوە بۆ نێو بابەتی باسەكەمانەوە. سەرەڕای ئەم كارەش هەوڵ دەدەین تا دیدێكی دیاردەناسانە سەبارەت بەم ڕەوتە درێژە پێ بدەین و بە دوای قەبووڵكردن یا بە درۆخستنەوەی ڕوانگەی نیچە لەمەڕ ژنانەوە نەبین. ئێمە ئاگامان لە هەردوو مەیل و خوازە ئەرێنی و نەرێنیییەكانی بیروڕای نیچە لەمەڕ ژنانەوە بووە، هەروەها خۆمان داوەتە ئەو شرۆڤە جیاوازانەی كە لەبارەی ڕوانگەی نیچەوە، لەم بارەوە ئەنجام دراون و هەروەها بیروڕا و ڕوانگە جیاوازەكان شرۆڤەكەران و ڕەخنەگرانی ئەم بابەتەمان وەبەرچاو گرتووە .

پێشینەی لێكۆڵینەوەی لەم چەشنە لە ئاستی نێونەتەوەییدا، بۆ ساڵیانی پێشتر دەگەڕێتەوە و لە ڕاستیدا هێشتا كە باسێكە زۆر تازە كە ڕێگایەكی درێژی لەپێشە بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێك كە لە بیری دایە و هێشتاكەش بیرمەندگەلێكی زۆری بە خۆیەوە خەریك كردووە. كەوابوو بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم لێكۆڵینەوانە لە كۆمەڵگای ئێمەدا، پێشینەیەكی وەهای نییە هیوادارین كە ئەم كارە بتوانیت سەرەتایەك و دەستپێكێك بێت بۆ موتاڵا و لێكۆڵینەوەی زیاتر و بەربڵاوتر لە داهاتوودا. هەڵبەت دەبێت بە بیر بهێنمەوە كە هەر كارێكی نوێ گرفتی تایبەتی خۆی هەیە، لەوانە بەرتەسكی و سنورداریەتی لێكۆڵینەوە و سەرچاویەكانی كە ئەم كارەش خاڵی نییە لەم كێشانە. هیوام ئەوەیە كە گرفتیەكانی ئەم كارە لەگەڵ ڕەخنەو پێشنیاریەكانی خوێنەران لە داهاتوودا چارە بكرێن.

 بنەمای هزری نیچە

شیفتە و فریودراوی جۆر و شێوازی من بووی؟ و بە دوای مندا سەفەر دەكەی؟

ڕاستگۆیانە بە ڕێگای خۆتدا برۆ!

دەبینیت هێواش هێواش پەیڕەوی لە من دەكەی!

(زانستی شاد، كتێبی یەكەم، •٧)

هەوڵدان بۆ چوونە نێو سیستەمی هزری هەر فەیلەسووفێك، پێویستی بە تێگەیشتن و وەرگرتنی تەواوی بنەمای هزری ئەو فەیلەسووفە هەیە، واتە لێكدانەوەی خواست و خاڵی مەزنی مێژوویی و پێداهەڵگوتنی تایبەت و واتایەكی تایبەت كە ئەو فەیلەسووفە بۆ بەیانكردنی ئەندێشەكانی خۆی بەكاری دەبات، بەلانیكەمەوە هەندێكجار خوازیاری یەكدڵی و هەندێكجاریش ڕەفتارێكی دەرووناسانەیە. ئەم كارە لەمەڕ نیچە و چوونە نێو قوڵایی ئەندێشە و كرۆكی هزرییەوە، پێویست تر و هەروەها دژوارتریش دەردەكەوێت. پێویستی و دژوارییەكەی، سەرەتا لە لێكدانەوەی دروست لە هزری نیچە، سەرەڕای ستایل و شێوازی تایبەتی نووسین و بەیانكردنی ڕوانگەكانییەتی كە هەندێكجار نادیارو دژوار دەردەكەون و لێوان لێون لە قسەی جوان و باش دستەواژەی نمایشی، وشەی كورت كە خاڵی نین لە دژەگۆیی و نادیاری و هەندێكجاریش خاوەن ڕوون و ئاشكرایی و كورتبڕی وەهان كە ترسی ئەوە هەیە تا قوڵایی و بێخی نیشتووی نێو ئەم قسە كورتە بەراستی دەرك نەكرێت، بە دەربڕینێكی دیكە، نیچە بە زمانی شیعر فەلسەفە دەكرد. نیچە، ئەم شاعیرە فەیلەسووفە، لە پێشەكی (ئەمەیە مرۆڤ) دەنووسێت:

“كەسێك كە بتوانێت هەوای نووسینەكانی من هەڵمژێت، دەزانێت كە ئەمە هەوای بەرزییەكانە، هەوای تازە و زیندوو. دەبێ مرۆڤ بۆ هەوایەكی وەها ئەفڕێنرابێت… تەنهایی ترسناكە، بەڵام هەموو شتێك بە ئارامی لە ڕووناكیدا خەوتووە! چ ئازادانە دەتوانرێ هەناسە بكێشرێت! چەندە دەتوانرێت شتەكان خوارووتر لە خۆمانەوە هەست پێ بكەین! فەلسەفە، بەو شێوەیەی كە من هەتاوەكوو هەنووكە لێی تێگەیشتووم و پێی ژیاوم خوازیارانە ژیانە لەنێو سەهۆڵان و لوتكەكاندا ـ گەڕانی هەر شتێكی نائاشنا و پرسیارئەفڕێنی ژیانە…”

لەوەوە كە نیچە باوەڕی بە كولتوورێك لە بنەمای جیاوازە لەگەڵ كولتووری سەدەی ئێمە هەیە واتە هەمان كولتووری كە پڕ لە خۆهەڵنان سەما و بالۆرەی مەستانەیە و پڕە لە شەوقی ژیان كە دەتوانرێت باشترین وێنا و دەركەوتەی لە دیۆنیزۆسدا بینین، وا بە باشتر دەزانێ كە “لە شیعر، پەند، دانسقەگۆیی، شانۆ، گۆرانیییەكانی دیتیرامبیك (سروودەكانی دیۆنیزۆسی لە وەسفی سەما و مەستی) و لە خوازە، پەند و حیكمەت و دژەكان بەهرە وەرگرێت، واتە لە فراوانی فۆرمگەلێ كە شكڵی دانسقەی (وەهای گوت زەردەشت) دروست دەكات. لێرەدا ئەندێشە و ڕاڤە لە هەمان كلتووری دیكەوە سەرچاوە دەگرن و ناتوانن لە چوارچێویەكانی كولتووری عەقڵانی ئێمەدا بگونجێن”.

پۆل ڤالری لەم بارەوە دەڵێت ” نازانم لە نیچەدا چ پەیوەندێكی دەروونی لەنێوان دوو توخمی بێنیازی و شرۆڤەكاری هەیە كە هیچكات كەسێك بەم گونجاوی و زیرەكییە وەراستی نەگەڕاندووە. لە یاری ئەم مەرمی پاراو لە موزیكە، ئەوەی بۆ من بە تەواوی جێگای باشی و پێداهەڵگوتنە، دەسلەملان و كاریگەری زۆر سەركەوتووانەی مانا و داتاكانە كە لە بنەڕەتدا زانایانەن”.

هەروەها نیچە خۆی دان بەوەدا دەنێت كە بۆ تێگەیشتنی فەزای نووسینیەكانی، دەبێت دروست بكرێت تا ڕەنگە بتوانرێ ڕێگایەك بۆ فەزای ئەندێشەكانی بدۆزرێتەوە و ئەمەش لە كاتێكدا ڕوودەدات كە هاوڕا بین لەگەڵی تا دوورترین ڕۆژئاوابوونەكان و قوڵترین نشێوگەكان. ولیام هابێن لەم بارەوە دەڵێت “كاتێك كە گوێ لە قسەی دەگرین، لە نێزیك ئاگرەوەین و لەم حاڵەدا هەم گەرمای سووتێنەر و هەم ڕووناكی سەرنجڕاكێشی ڕوحی هەست پێدەكەین و ئەو كاتە لێی تێدەگەین كە تەسلیمی ئاگربازیی پڕ لە جادووی زێدەڕۆ و دژە گۆیییەكانی بین”.

هۆكارێكی دیكەی پێویست و دژواری ڕێگا دۆزینەوە بۆ فەزای ئەندێشەی نیچە ـ كە لە هەمان كاتدا ڕەنگە پێشاندەری هێز و جوانی گیانی كەلامی ئەم فەیلەسووفەش بێت ـ جێنەگرتنی فەلسەفەی ئەو لە دابەشكاری دیسپلینی پشت ئەستوور بەسەر سیستەمەوەیە: “مەبەستی نیچە لە نووسینی فەلسەفەی خۆی، بەیانكردنی شتە تایبەت و یەكتاكانە، نەك كاروباری گشتی یا نێوەند. ئەو دەخوازێت ئەوەی كە پەیگر و نەچەسپیو و ئاڵۆز و بێ چوارچێوەیە، لە هەموو سەرووتریش، سروشتی تاكی ژیان بپارێزێت.. یەكگرتوویی هزری ئەوەندە بۆی گرنگ نییە”.

لەم ڕوەوە ناتوانرێت نیچە و هزرەكەی لە هیچ جۆرە سیستەمێكدا جێ بكرێنەوە و فەلسەفەكەی بخرێتە نێو چوارچێوە پلەبەندییەكانەوە “ناتوانرێ فەلسەفەی نیچە بە ئاسانی بۆ بەشگەلی وەك بان سرووشت، مەعریفەناسی، مۆراڵ، جوانیناسی و بواریەكانی دیكە دابەش بكەین. بۆ نموونە ئەخلاقی ئەو نە بە شێوەیەكی تەواو پێگەیشتوانەیە و نە دژی عەقڵگەراییە. توخمی پۆزیتیڤیزمی تەنیشت بە تەنیشتی مەیلی ئیگزیستانسیالیستی خۆی ئاشكرا دەكات”.

 لەم ڕوەوە ئەتوانرێ فەلسەفەی نیچە هەم بە جۆرێك لە ئیگزیستانسیالیزم و هەم بە ڤیتالیزم و هەم بە فەلسەفەی هێز و دەسەڵات.. بزانرێت.

سەرچاوە دێرینەکان

لەم بەشەدا هەوڵ دەدەین بنەماو بناغەی هزری نیچە ـ كە هەمووكات بە سووكەبژێرەگۆیی (aphorism) دەنووسێت ـ بە سەرەنجدان بە بنەما و ئامۆژەگەلێ كە لە بەرهەمەكانیدا هاتووە، ڕاڤە بكەین و لە بواری ڕەچەڵەكناسی و دێرینەناسییەوە سەرەنجێكی بۆ هەڵخەین.

یۆنانییەكان، ڕەشبینی و هونەر

نیچە لە یەكەمین كتێبی خۆیدا، لە دایكبوونی تراژیدی لە ڕۆحی موسیقی (١٨٧٢)، تیۆریگەلێکى لەمەڕ لە دایكبوون و مەرگی تراژیدی یۆنانی باس کردووە. زێتر لە هەر شتێكی دیكە، نیچە لەم پەرتووكەی خۆیدا مانایەكی نوێ لە ڕۆحی یۆنانی ئەخاتەڕوو. ئەو لە سەرەتادا، چیرۆكی گفتوگۆی پاشا (میداس) و (سیلنۆس ـ Silcuns)ی زانا، هاوسەفەری (دیۆنیزۆس ـ Dionysus) دەگێڕێتەوە كە پاشا بە پێداگری لێی دەپرسێت “چ شتێك بۆ مرۆڤ لە هەموو شتێك باشتر و دڵخوازترە” و سیلنۆسیش لە وەڵامدا دەڵێت: “شتێك كە لە هەمووان باشترە و لە دەست وێڕاگەیشتنی تۆ هەمووكات دوورەو ئەویش لەدایكنەبوون، هیچبوون و دواجار ئەوەی كە بۆ تۆ لە هەموو شتێك باشترە، زووتر مردنە”.

نیچە نەك تەنها هونەر بە تەنیا ئامرازی ئاراستەكردنی ژیان دەزانێت، واتە بەڵكو وەك هێزێكی ڕزگاریبەخش و ڕزگاركەریش دەیبینێت

لە ڕاستیدا نیچە بە گێڕانەوەی ئەم ئەفسانە كۆنەی یۆنان، لەمەڕ سیلنۆس كە دەڵێت بۆ فەناخوازان لەدایكنەبوون باشترە لە لەدایكبوون، ڕوانگەی واقعگەرایانەی یۆنانییەكان بۆ پرسەكانی بوون و هەستی ڕەنج و سەغڵەتی ئەوان و لە ئەنجامیشدا دیدێكی ڕەشبینانە كە بۆ ژیان هەیان بوو، پێشان دەدات. نیچە ئەم (فەیلەسوفی ژیانە)، هەروەك یۆنانییە كۆنەكان بە ئاگا بوو لە ترس و پووچی ژیان و ئەو خۆف و ترسەی كە مرۆڤ هەستی پێدەكرد و تووشی دڵەڕاوكێ و لەرزین دەبوو، بەڵام ئەندێشەی نیچە وەك شۆپنهاورە نییە كە پێداگری لەسەر نەفیكردنەوەی ژیان دەكات. نیچە فەیلەسوفێكی (بەڵێگۆ) و قەبووڵكەری ژیانە: “بەڵێگۆییەكی باڵا، لە دایكبووی لێوڕێژی و فراوانی، بەڵێگوتنی بێ شەرت و مەرج بە ژیان، تەنانەت بە ڕەنج و ئازار و گوناه و بە هەر شتێك كە لە بووندا نادیار و غەریبە…”.لەم ڕووەوە، نیچە ناتوانێت ئەم ڕوانگە نهلیستییە (پووچگەرایانە)ی سیلنۆس قەبووڵ بكات و ژیان لەبەر هۆكاری پووچیەتی نەفی بكاتەوە، هەروەك ئەوەیكە یۆنانییە كۆنەكانیش وەهایان نەكرد. نیچە بە لێكۆڵینەوەی سەرچاوە مێژوویی، فەلسەفی و ئوستورەناسییە دراماتیستەكانی یۆنانی، كلیلی ڕێڤەكەری ئەم ڕازە سەیرەی مرۆڤ دەدۆزێتەوە، واتە ئەوەی كە توانی یۆنانییەكان بەسەر ئەم ڕەشبینییەدا سەرخات: “هونەر و هیچ شتێك جگە لە هونەر! ئەمەیە ئەو ئامرازە سەرەكییەی كە ژیان بۆ ئێمە هەموار دەكات، ئەو ڕكێشییە گەورەیەی كە ئێمە ڕازی دەكات بە ژیان. ئەو بزوێنەرە مەزنەی ژیان.. بەهێزتر لە ڕەشبینی، (خودایی تر) لە حەقیقەت…”. نیچە نەك تەنها هونەر بە تەنیا ئامرازی ئاراستەكردنی ژیان دەزانێت، واتە تەنها ئامرازێك كە بە هۆیەوە بەسەر ترس لە ژیان و پووچیەتی ئەو ژیانەدا سەربكەویت، بەڵكو وەك هێزێكی ڕزگاریبەخش و ڕزگاركەریش دەیبینێت:

هونەر وەك ڕزگاریی پیاوی زانست ـ ڕزگاری ئەوانەی خەسڵەتی ترس خوڵقێن و چۆن و بۆچی قەبووڵكەری وجود دەبینن و دەخوازن ببینن، پیاوانی ناسینی تراژیك. هونەر هەروەك ڕزگاریی پیاوی كار ـ ڕزگاركردنی ئەوانەی نەك تەنها خەسڵەتی ترس خوڵقێن و چۆن وبۆچی قەبووڵكەری بوون دەبینن، بەڵكو دەیكەن بە ژیان و دەیانهەوێ بیكەن بە ژیان، مرۆڤی تراژیك شەڕخواز و قارەمان. هونەر وەك نەجاتی ڕەنجدیتوو، هەروەك ڕێگایەك بەرەو ڕووی حاڵاتێك كە تیایاندا ئازاردیتوانی موراد و مەقسودە، گۆڕان بە شێوە دەدات، بە خودایەك دەگات، شوێنێك كە ڕەنجدیتوویی ڕووكارێكە لە مەستییەكی مەزن.

كەواتە (هونەر) ڕازی سەركەوتنی یۆنانییەكان بوو بەسەر ڕەشبینیدا و ئەمەش قوڵترین نیشانەی درامی یۆنانییە، چونكە “درام دووبارە دیتنەوەی بژارەكان و كردەكانی دیۆنیزۆسییە…”. (لەدایكبوونی تراژیدی) كە لە هونەر و بە تایبەت لە موزیكدا بەوپەڕی خۆی دەگات.

ئەگەرچی یۆنانییەكان بە ئاگابوون لە ترسناكی و مەترسی ژیانی مرۆیی و سروشتی ڕاستەقینەی جیهان و لە ڕەنج و دەردەكانی ئاگادار بوون، بەڵام خۆیان نەدایە دەست ئەم ڕەشبینییە و ڕووی خۆیان وەرنەگێرا لە ژیان. ئەوان سوودیان لەم دەردی ئاگاییە وەرگرت، دەستیان دایە داهێنانی هونەری و ژیانی خۆیان لەگەڵ جیهان وەك دیاردەیەكی جوانیناسی ڕێكخست. ئەوان هەوڵی باشتر و جوانتركردنی ڕووخساری جیهان و ژیانی مرۆیان دەدا تا لەم ڕێگایەوە بتوانن بە جیهان و ژیان وەك دیاردەیەكی جوان بڵێین (بەڵێ)، چونكە “هونەر ئەم دڵنیایی بان سرووشتییە بە مرۆڤ دەبەخشێت كە سەرەڕای گشت گۆڕانە ڕووكارییەكان، ژێرخانی شتەكان هەمان ژیانە كە بە هێز و چێژێكی پاكەوە دەچێتە پێش”. هەر لەم ڕووەوەیە نیچە باوەڕی وەهایە: “هونەر نەك ئەخلاق دەبێت بە چالاكی دروستی بان سرووشت یا میتافیزیكی مرۆڤ بزانین.. وجوودی جیهان تەنها وەك دیاردەیەكی هونەری جێگای قەبووڵكردنە”.

نیچە ئەم ڕەشبینییەی یۆنانییەكان ـ كە توانای قەبووڵكردنی ژیان سەرەڕای ڕەهەندە ترسناكەكانی هەیە ـ بە (رەشبینی هونەرمەندانە) یا (رەشبینی بەهێزانە) ناودەبات، واتە ڕەشبینییەك كە دەبێتە هۆی بەرهەڤكردنی بیرمەند یا هونەرمەندێك كە لە لێورێژی ژیان ڕەنج دەكێشێت و لە ڕەشبینی مەزهەبی ئەخلاقی، كە ڕێك ئاوەژووی ڕەشبینی هونەرمەندانەیە بە جیاواز دەزانێت، واتە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕەشبینییەك (كە نەك زادەی ڕێژە و ئەفڕاندن، بەڵكو وێرانگەری) و بێنیازی بەڵكو لە ئەنجامی هەژاری و پێویستییەوەیە. نیچە ئەم ڕەشبینییە بە نیشانەی پەستی دەزانێت، چونكە مرۆڤ لەم حاڵەدا “حیكمەتی ئیزەدی دارستان، سیلنۆس تێدەگات و دەكەوێتە هێڵنجدان و تەنها هونەر دەزانێت كە چۆن چۆنی ئەم ئەندێشە هێڵنجئاوەرانە لەمەڕ بەخشینەوە یا پووچیەتی بوون بگۆڕێت بۆ لێكدانەوە گەلێك كە بتوانرێ بە هۆیانەوە درێژە بە ژیان بدرێت”. 

هەروەك پێشتر ئاماژەی پێدرا، نیچە دژی ڕوانگەی نیهلیستی (پووچگەرایی) سیلنۆسە و ڕەشبینی ئەو لەگەڵ ڕەشبینی سیلنۆس جیاوازە، چونكە: “هەرچەندە كە مرۆڤی هۆمەری سەبارەت بە ترسناكی و وەحشەتی وجوود ناسینی پەیداكردبوو، تەواو ناچاربوو بۆ ژیان كە لە نێوان خۆی و ئەو ترس و وەحشەتە خەیاڵی درەوشاوەی لەدایكبوونی ئاڵمپی لە جێگای دابنێ.. خوداكان بەم شێوەیە هۆكاریان بۆ مرۆڤ ئاراستە دەكرد، چ خۆیان دەیانبێ و هەر ئەوەیە تەنها شێوەی ڕازیكەری خوداناسی بەڵگەدار، بوون لە گزینگی خۆری درەوشاوەی خودایان هەمان ئەو شتەیە كە هەموان لە خودی خۆیاندا خوازیاری و دڵگرانی ڕاستەقینەی مرۆڤ هۆمەری لەوێدایەكە لە تەمەنی بچوكدا لەم خۆرە درەوشاوە تایبەتە جێماوە، كەواتە هەنووكە بە هەڵگێرانەوەی حیكمەت سیلنۆس ئەتوانرێ بگوترێت كە بۆ مرۆڤی هۆمەری، مەرگی بە زوویی خراپترینی شتەكانە و خراپتر لەوە كە ڕۆژێك بمرێت”.

لە بنەڕەتدا تراژیدی ڕێك نیشانەی ڕەشبین نەبوونی یۆنانییەكانە

هەروەك بینیمان یۆنانییەكان سوودیان لە ڕەشبینی بۆ سەركەوتن بەسەریدا وەردەگرت “یۆنانییەكان دابڕانیان دا بە ڕەشبینی ـ بەسەریدا سەركەوتن.. هەر لە بنەڕەتدا تراژیدی ڕێك نیشانەی ڕەشبین نەبوونی یۆنانییەكانە”. یۆنانییەكان هونەرمەندانی تراژیك بوون، نیچە واتای تراژیك و ناسین لەمەڕ دەروونناسی تراژیدیا (لە دەمەو ئێوارەی بتەكان) باس دەكات و لەم مانایەدا خودا بە “هەوەڵێن فەیلەسووفی تراژیك” لە قەڵەم دەدا كە بەرامبەردانراوی تەواو و دژە جەمسەری (فەیلەسووفی ڕەشبین):

بەڵێگوتن بە ژیان تا غەریبترین و دژوارترین پرسەكانی، ژیان ـ خوازیاریەتی كە باڵاترین چەشنەكان دەكاتە قوربانی سرووشتی خۆنەویستی خۆی، من ئەمەم ناو ناوە دیۆنیزۆسی و ڕێگای چوونە ژوورەوە بۆ دەروونناسی شاعیری تراژیكم تێدا دووبارە ناسییەوە. نەك بۆ ڕزگاربوون لە چنگی ترس و بەزەیی، نەبۆ پاڵاوتنی خود لە سوێریەكی مەترسیدار بە خاڵیكردنی توندی ئەو ـ بەو شێوەیەی كە ئەرەستۆ بە هەڵەی دەزانی ـ بەڵكو بۆ ئەوەی لەوپەری ترس و بەزەییدا خودی كەسەكە لە چێژی جاویدانەبوون، بوونی دەست دەكەوێت، چێژێك كە چێژی وێرانكردنیش دەگرێتەخۆ.

لەم ڕووەوە هەروەك گوتمان یۆنانییەكانیش ئەم هونەرە تراژیكەیان هەبوو، تایبەتمەندییەك كە فێری ئەوانەی كرد تا بە چ شێوەیەك خۆیان و ژیانیان ڕزگار بكەن: “یۆنانی كەسێك بوو شیاوی ئازاراویترین و قوڵترین ڕەنج و دوای ڕووبەڕوبوونەوەیەكی دلێرانە لەگەڵ كاولكاری ترسناكی مێژووی جیهان و هەروەها بێ بەزەیی سروشت و بوون، لە مەترسی ئارەزووكردنی نەفی بوداگەرایانەی خواست خۆی دەبینییەوە. هونەر، ئەو، و لە ڕێگای ئەوەوە ژیانی ڕزگاركرد”.

نیچە ڕوانگەی ئەفلاتوون و ئەرەستۆی تراژیدی نەفی كردەوە، چونكە بە ئەخلاق باوەرانەی دەزانین هەروەها لەم بارەوە لەگەڵ شۆپنهاوەر دژ بوو، چونكە بە پێ ڕوانگەی شۆپنهاوەر “تراژیدی بە مانای پرۆسەیەكی جیایە، غەریزەی ژیان خۆی لە ڕێگای غەریزەی هونەرییەوە لەناو دەبات و شۆپنهاور لەو قسەیەی كە دەیگوت هەندێك لە بەرهەمە هونەرییەكان لە خزمەتی ڕەشبینی دان بە هەلە دەزانی، چونكە بە بروای نیچە تراژیدی تەسلیم بوون فێرناكات پێشاندانی شتی ترسناك و چۆن و بۆچی خوازی نێو غەریزە لە خزمەتی هێزو گەورەیی لە هونەرمەندێكدا ئەو لێیان ناترسێت وەها بە ناوی هونەری ڕەشبینانەبوونی نییە هونەر دەسەڵمێنێت نەك نەفی بكاتەوە…

غەریزەی نیچە لە ئاراستەیەكی دژ لەگەڵ شۆپنهاوەر دەڕوات بە لایەنی ئاراستەكردنێكی ژیان تەنانەت بە ترسناكترین نادیارترین و درۆزنانەترین شێوە.

بە شێوەیەكی گشتی غەریزەی نیچە لە ئاراستەیەكی دژ لەگەڵ شۆپنهاوەر دەڕوات بە لایەنی ئاراستەكردنێكی ژیان تەنانەت بە ترسناكترین نادیارترین و درۆزنانەترین شێوە. هەر لەم ڕووەوەیەكە نیچە خۆی بە یەكەمین كەس دادەنێت كە تراژیدیكی دۆزێبێتەوە. نیچە لە پاری حەوتەی لەدایك بوونی تراژیدیدا تراژیدی بە شتێك دەزانێت كە لە شارەزاییەك لە ترس و بووچی تەواوی وجود (بوون) و لە ناو ئومێدیەكی قوول لە دایك بووە كە تەنها جوانی باڵای تراژیدیە گەورەكان دەتوانێت خۆشیەكی دیونیزوی تەواو بەرهەم بهێنێت بۆ ڕزگاری مرۆڤ و هەروەها مانای تراژیدیش لە ڕزگاری دلەراوكێ ترسناكەكان دەزانێت كە مەرگ و زەمەنمان تیا بەرهەف دەكەن.

بەم شێوەیە ئەو هونەرەی كە ڕەمزی سەركەوتنی یۆنانییەكان بوو لە بەرامبەر ڕەشبینی هونەری تراژیدیك دیونیزۆمی لەوەوە كە نیچە خەرمانی باڵا (متعالی) هەروەك (هێرش و سەركەوتنی هونەرمەندان لەسەر ترس) وە بەرچاو دەگرێت ئافەرین بە یۆنانییەكان دەڵێت لەبەر ڕووبەرووبوونەوە دلێرانەكەیان لە بەرامبەر ترس لە سرووشت و مێژوو، چونكە ئەوان بە دوای شوێنگە و پەنایەكەوە نەبوون لە نەفیكردنی بۆ ڕاگەریانەی خواست هەروەك ئەوەی كە شۆپنهاوەر ڕەفتاری پێ كرد بەڵكو لە بری ئەوە تراژیدیان ئەفراند تا بە هۆیەوە بتوانن ژیان سەرەرای گشت شتەكان هەروەك دیاردەیەكی جوان پەسەند و تەئید بكەن ئەگەر بمانەوێت خۆمان بدەینە لێكۆلینەوەی سەرچاوەی هونەری درامی یۆنانی دەتوانێت بە شێوەیەكی گشتی دوو سەرچاوەی جیاوازی بۆ وەبەرچاو بگرین یەكیان سەرچاوەی (ئاپۆلۆنی Apollo خودای ڕووخسار و خەون و خەیال) كە خاوەن دەركەوتەی وەك خۆ خوانەی ئاسوودەی دیسپلین و ئەندازەیە و نوێنەری هونەری پەیكەرتاشی و بیناسازی یۆنانییە و ئەویتریشیان سەرچاوەی (دیۆنیزونی) هونەرەكی و تاسەری لە بۆنە سەما بە كۆمەلەكان و لە سەرووی هەمووشیانەوە لە موزیكدایە واتە هونەر تیایدا بە شێوەی مۆسیقایی و جوڵانەوەی بە دەردەكەوێت.

ئەم دوو سەرچاوە جیاوازانەی هونەر سەرەنجی لەگەڵ دوو ڕوانگەی جیاواز بۆ ژیانە هەریەكەیان سەلماندنی لەسەر خودایەكی ئالەمپی یەكە بە دەستی یۆنانییەكان لە دوو جەستەی ئیلاهی دیونیزۆس و ئاپۆلۆنی دەرخراون ئەگەر بێت و ڕوانگەی ئێمە بۆ ژیان ببێتە هۆی دروستبوونی ترس و مەترسی و ڕەشبینی و بەم شێوەیە (نا) بە ژیان بڵێت و بۆ ڕاكردن لەم ڕوانگە پووچگەراییە (نیهلیستیە) پەردەیەك لە وەهەم خەون و خەیاڵ بكشێن بە ڕووخساری ڕاستیدا ئەوا ئەو ڕێگایەی كە گرتوومانەتەبەر ڕوانگەرەكی ئاپۆلۆنییە بەڵام ئەگەر بێت و ژیان سەرەرای گشت زۆلم و زۆری و ترسەكەی سەركەوتوانە بگرینە باوەشی و سەرەرای گشت ڕەنج و ترسەكانی (بەڵێ)ی پێ بڵێین ئەوا بە دیدێكی (دیونیزۆنی) سەیری ژیانمان كردووە بە زیادكردنی ئەوەی كە (ئاپۆلۆن) و (دیونیزۆس) بۆ نیچە هەریەكەیان وێنایەكن لە (ژنایەتی) و (پیاوەتی) وەبەر چاوگرتنی ڕوانگەی ئاپۆلۆنی لە كولتوور، بیر، هونەر و سیاسەت و دەكێشێتە سەر (ژن سیفەتی) و هەنووكە ئەو كە وەپێشچاوگرتنی ڕوانگەی دیونیزۆس یارمەتی (پیاو سالاری) دەكات لێرەوە كە بەرامبەری ژن و پیاو لە بەرامبەر ئاپۆلۆن و دیونیزۆس ببینن.

سوود وەرگرتنی نیچە لە وشەگەلی وەك (ژن سیفەتی) یا (پیاوەتی) تەنها لەبەر تایبەتمەندی و كاریگەری ئەم وشانەیە كە لە ژیانی ڕۆژانەدا هەیانە

نیچە لەو بروایە كە كولتووری ئێمە و بەها حاكمەكان لەسەری بە تەواوی لەگەڵ توخمی (ژنانە) تێكەڵاون و هەر شتێكی كە مانای پیاوەتی و دیونیزۆس بێت بێ كاریگەری كردووە. بەڵام ئەوەشمان لە بیر بێت كە سوود وەرگرتنی نیچە لە وشەگەلی وەك (ژن سیفەتی) یا (پیاوەتی) تەنها لەبەر تایبەتمەندی و كاریگەری ئەم وشانەیە كە لە ژیانی ڕۆژانەدا هەیانە ئەگەرچی نیچە بە توندی ژنان و هەندێك لە دیاردە نەریتییەكان دەخاتە بەر ڕەخنە و سەركۆنەی كردووە بەڵام لە ئەندێشەی ئەودا پیاوگەلی زۆر هەنە كە (ژن سیفەت)ن و ژنانی زۆر هەن كە (پیاو)ن ئەمە گرفتێكە لە زماندا چ زمانی ڕۆژانە و چ زمانی زانستی هەیە بە قسەی فوكۆ ئەمە زمانێكی نێرەمووكی (ژن و پیاوی) نییە بەڵكو پەیوەندی دەسەڵات و پێكهاتە كولتووری سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان كاریگەریان لەسەر داناوە لە بەشەكانی دواییدا بابەتی زێتر لەم بارەوە دێت زیادكردن بەمە لە دایكبوونی تراژیدی بە یەكگرتن و كۆبوونەوەی دوو هێزی ئاپۆلۆنی و دیونیزۆس هەیە كە دەریخسێت (هەروەك لە دایكبوون و زان لەگەلی دوانەیی ڕەگەزەكان) و نەبوونی یەكێ لەم دووانە یا سەركەوتنی یەكیان بەسەر ئەویتریان بە تراژیدی كۆتایی دێت ئێمە ئەم سەركەوتن و هەروەها مەرگی تراژیدیش بە دەركەوتنی سوکرات و دوای ئەویش بە دەركەوتنی مەسیحیەت دەبینین هەنووكە زیاتر دەچینە سەر ئەم دوو سەرچاوە جیاوازەی هونەرو ئەم دوو خودا كۆنە.

ئاپۆلۆن و دیونیزۆس

نیچە لە كتێبی لە دایكبوونی تراژیدی لە ڕۆحی موسیقی بە ئیلهام وەرگرتن لەم دوو پەیكەرە ئیلاهییە كۆنە واتە ئاپۆلۆن و دیونیزۆس دوو جۆرە كولتوور لێك دەناسێنێ و سوکرات بە بنەمای ئەم پۆلێنبەندیە دادەنێت كولتووری بەر لە سوکراتی واتە هەمان كولتووری هێلێنی یۆنانییە سەرەتاییەكان و كولتووری دوای سوکراتەكە هەتاوەكو كولتووری (مودێرن)ی ئەورۆیی ئێمە دەگرێتەوە نیچە پێداهەڵدەری كولتووری پێش لە سوکراتە و كولتووری دوای ئەو بە توندی دەخاتە بەر ڕەخنە و سەركۆنەكردنەوە، نیچە دەركەوتە و دیمەنی كولتوورو شارستانیەتی پێشوو بە (دیونیزۆس) و دەركەوتە و دیمەنی كولتوور و شارستانی دواتر بە ئاپۆلۆن دادەنێ هەنووكە دەبێت ببینین كە بە ڕاستی ئەم دوو وشەیە واتە ئاپۆلۆنی و دیونیزۆس مانایان چییە كە سەرتاسەری فەلسەفەی نیچە بە یارمەتی ئەم دووانەوە باشتر دەتوانین تێبگەین.

ئاپۆلۆن خودای وەهم و خەیاڵەكان نوێنەری ڕێرەوی عەقڵانی و دیسپلینی لوجێكی و شارستانیە، خودای ئاشتی و ئارامی و جوانی پەرەستی كە تیایدا هەموو شتێك خاوەن ئەندازە و شێوەیە پێگەیشتوویی ئەو و بیناییە و هونەرەكەی پێشاندەری عالەمی مانا و مەبەست و قەڵەمڕەوی ڕووخسارە دیارەكان، ڕووناكی، ڕەنگ و خەیاڵە، لەم ڕووەوە عالەمی ئاپۆلۆنی دنیایەكە ژنانە، دنیایەكی خەیاڵاویانە و جوانی دەروونی خەیاڵ، ئەو خودای پەیكەرتاشی و وێنەكێشانە و وێنەیەكە لە بنەڕەتی تاك گەرایی نیچە پێناسەی خۆی بۆ ئاپۆلۆن بەم شێوەیە دەخاتە ڕوو: “وشەی ئاپۆلۆنی بەو مانایە دێت تەواو، بە تاكی ناسراو، بە هەر ئەو شتەی كە سادە دەكاتەوە خاوێن دەدات بەهێز، ڕووناك، ڕوون و ئاشكرا بەرهەڤ دەكات ئازادی لەژێر سێبەری یاسادا”.

دیونیزۆس خودای سەرمەستی و بەختەوەری، خودای خۆشی و زەوق و غەریزەی نایاب، ئەو خودای سەما و ئاواز، موزیك، درام و تراژیدییە، پێشوازیكەری ڕەنج و مەترسی و خودای وەحدەتی ئەزەلییە لەگەڵ سرووشت و خاڵی بەرامبەری تاكایەتییە (تاك گەراییە) ئەو پاڵنەری جۆری مرۆڤە بە ڕزگاركردنی خود لە تاكایەتی و كەسایەتی مرۆیی و ئەو لە هێزی یەكانگیری ژیان غەریزە و شەهوەتە، بلیمەتی ئەو موسیقایی و جوڵانەوەیە، عالەمی دیونیزۆس دنیایەكی پیاوانەیە، نیچە خۆی دیونیزۆس بەم شێوەیە پێناسە دەكات: وشەی دیونیزۆس بە مانای دەرچوون لە یەكگرتن، ئارەزوو بۆ ئەوپەری كەسایەتی ڕۆژانەیی كۆمەڵگا ڕاستی لەنێو گەردەلوولدا بە لەرزۆكی لێوڕێژی پر لە ناخۆشی و دەرد و رەنج بۆ دەروونی شێوەی ڕەشك تر پرنز و دڵنیاییەكی گشت تایبەتمەندی ژیان هەروەك شتێك كە هەر خۆی دەمێنێتەوە ڕێك بە هەمان ئەندازەی بە هێزی، ڕێك بە هەمان ئەندازەی بەختەوەری، لە ماوەی هەر گۆڕانێك دابەشكردنی گەورەی وەحدەتی وجوودی شادی و غەم كە تەنانەت ترسناكترین و قەبووڵكردنی بێ ئەملاو ئەولای چۆنیەكانی ژیان بە باشە دادەنێت ئیدارەی جاویدانی بۆ منداڵ خستنەوە، بۆ زگپری، بۆ گەرانەوە هەستی یەكانگیری پێویستی بەرهەڤگردن و وێرانی.

نیچە لە لە دایكبوونی تراژیدیدا زۆر كاریگەرە بە شۆپنهاوەر و كتێبەكەی واتە جیهان هەروەك ئیرادە و وێناكردن دانانی جیهان وەك ئیرادە و وێناكردن لە ڕوانگەی شۆپنهاوەر، سەرچاوەی هزری نیچە لە زانینی دیونیزۆس هەروەها دەركەوتە و ڕووخساری ئیرادە و ئاپۆلۆن هەروەك ڕووخسار و بەرچاو هێزی بەرامبەریەتی نێوان مەیلی دیونیزۆسی و ئاپۆلۆن و لە دایكبوونی تراژیدی، بەرامبەری شۆپنهاوەر یەكە لەنێوان ئێرادە و وێناكردن دایە هەرچەندە كە نیچە لەم كتێبەدا پێشان دەدات كە سەربەخۆیە و لە شۆپنهاور.

هەروەك پێشتر ئاماژەی پێدرا نیچە دوو كولتوور لە بەرامبەر یەكتر دادەنێت كولتووری دیونیزۆس و كولتووری ئاپۆلۆنی، كولتووری دیونیزۆس هەمان ئەو كولتوورەیە كە پشت ئەستورە بە ڕەشبینی بە هێزانە و كولتووری بەهێز و چستوو و چالاكە واتە هەمان ئەو تایبەتمەندیەی كە كولتووری مودێرنی ئێمە پێكهاتووە لە توخمەكانی ئاپۆلۆنی و سوکراتی لێی بێبەرییە.

نیچە هەروەها لەسەر ئەو باوەرەیە كە مەسیحیەت ئەم ڕاكردنی ژیانەیە لە ترس و بەدبەختی كە ئێمەی كردووە. خۆی یەكێكی دیكەیە لە توخمەكانی ئاپۆلۆنی و سوکراتی لەگەڵ مەسیحیەتدایە كە شۆڕشی ئەخلاقی كۆیلەكان دەست پێدەكات و خواستە خواریین و سەرووییەكانیان بە بەهاوشكۆمەندی دەناسێنرێن كەواتە لێرەدا دیونیزۆس كە هەتاوەكوو هەنووكە لە بەرامبەر ئاپۆلۆن بوو، هەنووكە ئیتر لە بەرامبەر مەسیحی لە خاچدراودا ئەوەلێتیت دوژمنەكان بە ئاشكرایی ناسێنراون سوکرات و ئەفلاتوون و مەسیحیەت نەك خودی مەسیح.

نیچە لەو باوەرەدایە كە گەورەیی و شكۆمەندی هونەری تراژیدی یۆنانی بە سەركەوتنی ئاپۆلۆنی بەسەر دیونیزۆس كۆتایی و لە ڕاستیدا مەرگی تراژیدی دەستی پێكرد لەبەر ئەوەی كە لە دایك بوونی تراژیدی و كرداری تراژیك جگە لەگەڵ ئاشكرا لە نێوان عالەمی ئاپۆلۆنی و عالەمی دیونیزۆس هەموار نیە ڕاستە كە گۆرانی هونەر لەگەڵ دوانە دیدی ئاپۆلۆن گەرایی و دیونیزۆس گەرایی پەیوەستە هەروەها كە لە دایك بوون لەگەڵ دوانەیی جنسەكاندا، بەڵام ئەم دوو غەریزە جیاوازە و ئەم دوو عالەمە بەرامبەریەكییە لە شەرێكی ئاشكرا بەرامبەر یەكدا بەسەر دەبەن.

 “تا لە ئەنجامدا بەهۆی موعجیزەی بان سرووشتی سەرچاوەگرتوو لە (ئیرادەی) یۆنانی یەكگرتوو دەركەون و لەم یەكیەتییەدا، دواجار شێوەیەك لە هونەر، واتە تراژیدیای ئاتێنی بەرهەڤ بكات كە بە هەمان ئەندازەی ئاپۆلۆنی و دیۆنیزۆسییە”.

هەنووكە دەبێت ببینین كە بۆچی ئاپۆلۆن سەركەوت بەسەر دیۆنیزۆسدا و بەم شێوەیە كۆتایی هێنا بە تراژیدیا؟ هەر بەو جۆرەی كە نیچە خۆی دەڵێت ئەمە پرسیارێك بوو مێشك و بیری ئەوی داگیركردبوو:

لە بەرامبەردانانی دیۆنیزۆسی و ئاپۆلۆنی لە دەروونی گیانی یونانی، یەكێ لە مەتەڵە گەورەكانە كە هەستم كرد كێشراومەتە ناوی، هەر لەو كاتەوەی كە سرووشتی یۆنانییەكانم خستە ژێر سەرنجەوە. لە بنەڕەتدا، لە ئەندێشەی هیچ شتێك جگە لەمە نەبووم كە گریمانەی ئەوە لێبدەم بۆچی ئاپۆلۆن ـ باوەڕی یۆنانی دەبوایە لە ژێرزەوینی دیۆنیزۆسییەوە سەر دەرهێنێت، بۆچی یۆنانی دیۆنیزۆسی پێویستی بەوە هەبوو كە ببێتە ئاپۆلۆنی؟ واتە ئارەزوو و مەیلەكانی خۆی بۆ كاری ترسناك، چەند ڕەهەندی، نادیار و مەترسیدار بگۆڕێت بە مەیل و ئارەزوو بە ئەندازە و لەبار، سادەیی و جێبەجێكەر لە چوارچێوە و مانا.

هەروەك پێشتر ئاماژەی پێدرا، تراژیدی كۆی هونەری ئاپۆلۆنی و دیۆنیزۆسییە و سەرەڕای ئەمەش لە تراژیدیادا پێویست بە هەردووی ئەم دوو هونەرە هەیە. خودی ئەم دوو دنیای ئاپۆلۆنی و دیۆنیزۆسییەش، خۆیان پێویستیان بە یەكتری هەیە. دنیای ئاپۆلۆنی پێویستی بە دنیای دیۆنیزۆسی هەیە تا بە یارمەتی وەهم و خەیاڵ و خەونەكانی خۆیەوە زاڵ بێت بەسەر ترس و پانتایی دنیای دیۆنیزۆسی و پیشان بدات كە بە یارمەتی قەڵەمڕەوی جوانی ئاپۆلۆنی دەتوانرێت كۆتایی بە ڕەنج و ئازاری مرۆیی بهێنرێت. دنیای دیۆنیزۆسیش پێویستی بە دنیای ئاپۆلۆنی هەیە تا دژایەتییە دەروونییەكانی خۆی وەها لێبكات كە تەحەمولیان بكات، چونكە ڕزگاربوون لە كۆتی ڕەنج و عەزابەكانی خودای دیۆنیزۆس، تەنها بە یارمەتی ئاپۆلۆن دێتەدی.

دەركەوتنی سوکرات و سوکراتگەرایی بووە هۆی مەرگی تراژیدیا، چونكە هاوسەنگی و كۆی ئەو دوو هونەرەی لە نێو برد و هزری وشك و نیشتووی زانستی خستە جێگاكەیەوە.

دیۆنیزۆس دەخوازێت بە سەر غەمی خۆی بە وێرانكردنی دنیای ئاپۆلۆنی زاڵ بێت و بەم وێرانكردنە بگاتە بەختەوەری و شادمانی و ئەم دوو هونەرانە، خاوەن بەهای یەكسانن. دەركەوتنی سوکرات و سوکراتگەرایی بووە هۆی مەرگی تراژیدیا، چونكە هاوسەنگی و كۆی ئەو دوو هونەرەی لە نێو برد و هزری وشك و نیشتووی زانستی خستە جێگاكەیەوە. نهێنی هزری زانستی و سەرچاوەكەی دەبێت لە بیرۆكەی ئەفلاتوون و پەندی سوکراتییدا بۆی بگەڕێن. وەهمی زانست ئەوەیە كە دەتوانێت جیهان وەك خۆیمان پێ بناسێنێت و یا بیگۆڕێت. لە ڕاستیدا دەتوانرێ بوترێت كە زانست لایەنی خەیاڵاوی پڕ لە ڕاز و نهێنی جیهان ـ واتە لایەنی ئاپۆلۆنییەكەی و هەروەها لایەنی ئیرادە، دەسەڵات و هێزی جیهان ـ واتە لایەنە دیۆنیزۆسییەكەی لە نێو بەرێت و بەم شێوەیە كۆتایی بە تراژیدی بهێنێت.

سوکراتگەرایی

نیچە لە كتێبی (لەدایكبوونی تراژیایدی لە ڕوحی مۆسیقی)یەوە، بۆ یەكەمجار سوکرات بە ئامرازی پەستی و هەڵوەشانەوەی یۆنان ناساند و دوای ئەو ئەخلاقیشی بە نیشانەیەك لە بۆگەنیبوون و خراپی وەبەرچاو گرت. ئەو سەرەڕای ئەخلاق، لە مەسیحییەت، فەلسەفی ئەفلاتوون، فەلسەفەی شۆپنهاوەر و گشت ئیدەئالیزمەكان، وەك نیشانەی ئەم بۆگەنی و خراپییەی لەقەڵەم دان. پەستییەك كە بەهۆی سوکراتگەرایی ئەخلاق، دیالێكتیك و میانڕەوی دروست بوو كە هەموویان نیشانەی ماندووبوون و نەخۆشی و پەرشوبڵاوی پڕ لە هەرج و مەرجی پاڵنەرەكانەوەیە. (ئاوەز) دژی (پاڵنەر)، هەروەك هۆكارێك بۆ وێرانكردنی ژیان ڕەفتاری كرد، سوکرات (عەقڵ)ی گۆڕی بە ملهۆڕی تا پاڵنەرەكان و خودئاگاییەك كە بە هۆكاری نەخۆشی و بەرەو خراپەبردنی دەزانی ـ بكاتە كۆیلەی خۆی. سوکرات خۆی بە پزیشكێك دەزانی كە ئامادە بوو تا مرۆڤە نەخۆشەكان لە بگرەوبەردەی غەریزە و پاڵنەرەكان چاك بكاتەوە، لە حاڵێكدا بێئاگا بوو لەوەی كە دژایەتیكردنی غەریزەكان نە شەفابەخش دەبێت و نە بەختەوەركەر و ئاوەزداریەتی و زانایی لەم مانایەدا، خۆی جگە لە نەخۆشییەك، شتێكی دیكە نەبوو:

 “…ئاوەزداریەتی بە هەر بەهایەك، درەوشاوە هەروەك ژیان، سەرد، درەنگ كار، وشیار، بێ غەریزە، لە دژایەتی لەگەڵ پاڵنەرەكانی، خۆی شتێك نییە جگە لە جۆرێك نەخۆشی و بە هیچ شێوەیەك گەڕانەوە نییە بۆ (شكۆمەندی) و (ساغڵەمی) و (بەختباشی).. لە ڕووی ناچارییەوە شەڕكردن لەگەڵ پاڵنەرەكانی خود ـ ئەمەیە دەستووری ملهوڕی و لادان: تا سەردەمێك كە ژیان دەگاتە باڵا، بەختباشی و غەریزە یەكشتن”. 

سوکرات، ئەفلاتوون و فەیلەسووفەكانی دوای ئەو، هەركامەیان بە دیدێكی گومان و بە كەمزانینەوە، سەیری ژیانیان دەكرد و ژیانیان جگە لە ڕەنج و غەم بە هیچ شتێكی دیكە نەدەزانی، كارێكیان نەدەكرد جگە لە ماندووبوون لێی و دژایەتكردنی. سوکرات دەیهەویست دادوەری بەهاداریەتی ژیان بكات، بەڵام بە بڕوای نیچە، ژیان بەهایەكی لەجێ و عادیلانەی هەبوو و دادوەریكردن بۆ بەهاكانی، نەك هەر بەرەنجامێكی نابێت، خۆی نیشانەی گەمژەییشە: “ئەگەر فەیلەسووفێك بەم شێوەیە كێشەیەك لە بەهاداریەتی ژیان ببینێت، خۆی ڕەخنە و ئیرادەیەكە لە خۆی، واتە گومانێك لە ئاوەزداریەتی خۆی، نیشانەیەك لە بێ ئاوەزیەتی…”

نیچە غەریزە بە هێزی سەلماندنی و بەرهەڤكەر و وشیاری بەهێزی ڕەخنەگر و نەرێنی دەزانێت، لە حاڵێكدا كە “لە لای سوکرات غەریزە دەبێتە ڕەخنەگەر و وشیاری دەبێتە بەرهەڤكەر و ئەمەش لە لایەنی نایابییەوە جۆرێك لە سەرسوڕمانی و ناتەبایی حەقیقەتە…”.

نیچە، غەریزە بە هێزێكی سەلمێنەر و ئەفڕێنەر و هەندێكجاریش بە هێزێكی ڕەخنەگر و نەرێنی دادەنێت، لە حاڵێكدا كە “لای سوکرات غەریزە ڕەخنەگر و هۆشیاری ئەفڕێنەر دەبێت و ئەمەش لە ڕووی نایابییەوە، جۆرێك لە سەیروسەمەرەیی و نابەجێی حەقیقییە…”

عەقڵگەرایی لەگەڵ سوکرات، بەیانێكی تازەی بەخۆیەوە گرت. ڕێگایەك كە سوکرات بۆ هەڵسەنگاندن و داوەری ژیان گرتبوویە بەر و فێری خەڵكی دەكرد، (دیالێكتیك) بوو. بەر لە سوکرات ئەم ڕێگایە ڕێگایەكی لۆمەكەر بوو ـ بە تایبەت لە ناوەند و كۆڕە ئەشرافییەكانی یۆنان ـ چونكە بە بڕوای ئەوان، پیاوانی درووست و پیاوانی گەورە (هۆكار ناهێننەوە، بەڵكو بڕیار دەدەن). بە زیادكردنی ئەمە، كە سوودوەرگرتن لە دیالێكتیك ڕێگای مرۆڤە لاواز و عەوامەكانە كە ئیتر ڕێگاو چارەیەكیان بۆ نەماوەتەوە. كەواتە سوکرات زیاتر لە هەر شتێك بە پەروەردەی دیالێكتیك (زەوقی شەریفتری) شكست دا و (عەوام)ی كردە جێگرەوەی. نیچە دیالێكتیكی سوکرات بەجۆرێك لە ڕەقاویەت دەزانێت كە پێشاندەری ڕەنجدیتوویی و تووڕەییە كە سوکرات لە ئەشرافییەكان هەیەتی، كە ئەوانی كردبووە دڵدۆڕاو و دڵرفێنی خۆی. دەزانم كە سوکرات لە چینی خوارووی كۆمەلگا و لە عەوامەكان بوو و (گاڵتەجاڕی سوکرات)یش شاهیدی نوێنەرایەتی تاوانی ئەوە”. 

سوکرات كەسێكی خۆشبینە، چونكە تەنها باوەڕی بە كاری چاكە و لێكۆڵینەوەی ئەو كارە هەیە، بەڵام نیچە لەسەر ئەو باوڕەیەكە ناسینی باشە، ناسینی خراپەشە و خۆشبینی سوکراتییەكە بە لەتبوونی غەریزەكان كۆتایی دێت: “لەگەڵ سوکراتدا ئەو خۆشبینەی كە ئیتر هیچ شتێكی هونەرمەندانە ناگرێتە خۆی، ئامانجناسی و باوەڕ بەخۆدای باشە، باوەڕ بە مرۆڤی باشە، چونكە دەزانێت كە لەتبوونی غەریزەكان دەست پێدەكات”. و ئەم سێ فۆڕمە بنەماییەی خۆشبەختی كە لە قسە حەكیمانەكانی سوکراتدا گونجێندراون كە: (شكۆمەندی و داناییە، تەنها لە نەزانییەوە كە مرۆڤ گوناه دەكات و مرۆڤ بەشكۆمەندی و گەورەیی خۆشبەخت دەبێت، هەر ئەوەیە مەرگی تراژیدی)”. چونكە ئەم یەكسانییەی سوکرات، واتە: ئاوەز= مەزنی= بەختەوەری، بەو مانایە كە: “مرۆڤ ئەبێت لاسایی سوکرات بكاتەوە و بە دروستكردنی ڕۆژی هەمیشەیی ـ واتە خۆری ئاوەز، لەگەڵ مەیل و خواستە تاریكەكان بجەنگێت. مرۆڤ ئەبێت دووربین، ڕوون و درەشاوە بێت بە هەر بەهایەك: هەر جۆرە تەسلیمبوونێك لە بەرامبەر غەریزەكاندا، لە بەرامبەر ناوشیاری خود، مرۆڤ بەرەو خراپی دەكێشێت..”. 

نیچە بە پێچەوانەوە، خوازیاری فەلسەفەیەك بوو كە بەهۆی تراژیدینووسانی یونانی پێكهات، فەلسەفەیەك كە نابێتە شەریك لە دڵنیایی خۆشبینانەی سوکرات كە زانین، مەزنی و بەختەوەری بە جیانەبووەوە دادەنا و خۆی نەدەكردە قوربانی لێكدانەوە لۆجیكییەكانی ئەو، واتە هەمان فەلسەفەیەك كە خۆی وەك وێنا و سەرچاوەی هونەر بەكاردەبرد. بەم شێوەیە سوکرات كە خۆی پێشاندەرێكی ئاپۆلۆنگەراییە، بە بەرامبەركەیدا سەردەكەوێت كە دیۆنیزۆس (دیالێكتیك)ە و كۆتایی دەهێنێت بە تراژیدی و بەم شێوەیە كە دنیای ئاپۆلۆنی لەژێر زەوینی دیۆنیزۆسی سەر وەدەردێنێت: “دیالێكتیكی خۆشبینانە، بە قامچی پێوانەكانی خۆی، موزیك لەنێو تراژیدیا وەدەردەنێت، واتە جەوهەر و كرۆكی تراژیدی وێران دەكات و ئەم جەوهەرە وەدەست ناكەوێت، مەگەر ئەوەیكە پێشاندەرو دووبارە وێناكەرەوەی ڕووخسار بێت لە حاڵەتی دیۆنیزۆسی و وێناكردنی دیار بێت لە موزیك واتە جیهانێكی خەیاڵی كە لە سەرمەستی دیۆنیزۆسدا سەر وەدەردێنێ”. 

بەم شێوەیە (زانست) بووە جێگرەوەی (هونەر) و (ئاوەز)یش جێنشینی (غەریزە).

سەرچاوە:

زن در تفکر نیچە، نوشین شاهندە. انتشارات قصیدەسرا