نووسەر؛ پانتایی جوگرافیایی و خوێنەر
هەڵسوکەوت لەگەڵ نووسەر تا چەندە پابەندە بەو جوگرافیایەی کە وا لە خۆی گرتووە؟
فیلیپ ڕۆس وەک نووسەرێکی ئەمریکایی، لە لێدوانێکدا بۆ ڕۆژنامەی ‘لۆ مۆند’ باسی تەنیایی نووسەرانی ناو کۆمەڵگەی ئەمریکی کردووە.
ڕۆس دەڵێ: نازانم تەنیایی نووسەر وەک دیاردەیەک لە هەموو جیهان وەک یەک وایە، یان نا؟ بەڵام لێرە(نیو یۆرک) زۆر بە زەحمەت دەتوانی کەسێک بدۆزیتەوە تا سەعاتێک لەسەر کتێبێک قسەی لەگەڵدا بکەیت!
ئەوەی کە دەیسەلمێنێ پانتایی جوگرافیایی چەندە کاریگەرە لەسەر چۆنیەتی هەڵسوکەوت لەگەڵ نووسەر، خاک یان ئاو و هەوای جوگرافیایی نییە، بەڵکو جۆری تێڕوانین و تاریفێکە کە لەو پانتاییەدا بۆ نووسەر کراوە. دەکرێ بڵێین بەپێی جیاوازی جۆری تێروانینەکان و تاریفەکان، جۆری تەنیاییەکانیش جیاوازە.
تاریفێکی سادە بۆ نووسەر کە هەموو جوگرافیایەک دەگرێتەوە، توانای وەبەرچاو خستنی ئەو لایەن و بەشانەی ژیانە وا وەبەرچاو نین یان باسکردن لەسەریان ئەستەمە.
ئەوەی فیلیپ ڕۆس باسی دەکا تەنیاییەکی تاکەکەسی ڕۆشنبیرانەیە یا تەنیاییەکی گشتی؟
ئەو دەڵێ: لەمەودوا خوێنەریش مرۆڤێکی گۆشەگیرە کە هیچ هاودەم و هاودڵێکی نییە.
تاهیر بن جێلوون، نووسەری عەرەب لە وەڵامی پرسیارەکەی ‘فیلیپ ڕۆس’دا کە لە هەمان ڕۆژنامەدا بڵاوکراوەتەوە دەڵێ: لێرە (لە جیهانی سێیەم) خەڵک ڕێز لە نووسەر دەگرن، بەرهەمەکانی دەخوێننەوە، ڕەخنە و لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکەن و یارمەتیان لێی دەوێ.
ئەو دەڵێ: لە جیهانی سێیەمدا لەگەڵ نووسەردا ڕەفتار و هەڵسوکەوتی ئایدیاڵی دەکرێ،
بەو مانایە کە نووسەر دەبێتە قسەکەری ئەوان و نیازی خۆیان لە نووسینی ئەودا دەبیننەوە. ڕۆڵی نووسەر لێرەدا تەنیا نووسەری نییە بەڵکو پشتیوان و فریاگوزاری کۆمەڵایەتییە و دەبێ لە ڕێگای نووسینەکەیەوە هەق بداتە دەست هەقدار و هەروەها ڕاهێنەر و پەروەردەکار بێت و سەریشیان گەرم کات.
هەر لەو بارەیەوە کاتب یاسین کە یەکێکی دیکەیە لە نووسەرە ناسراوەکانی عەرەب، دەڵێ: بچیتە ئەلجەزاییر، یەکێک دێت و قۆڵت دەگرێ و دەڵێ: تۆ وتت نووسەرم، واتە دەتوانی فیکرم بخوێنییەوە…
لە ڕاستیدا ئەوە تاریفێکی سادەیە بۆ نووسەران کە چۆن دەبێ لە خزمەت ئامانج و خواستە کۆمەڵایەتییەکاندا بن و لەسەر هەموو مەسەلەیەک، سیاسی، متافیزیکی و کۆمەڵایەتی قسە و هەڵوێستیان هەبێ.
ئەو دەڵێ: تا ئێستا لێرە ڕۆشنبیر لە خەڵک جیا نەبۆتەوە، بەڵام مەترسی ئەوە هەیە کاتێک توێژی نوێی ڕۆشنبیران و خوێندەوارانی خاوەن ئیمتیاز و مشەخۆر بێنە ئارا، خۆیان لە خەڵک دوور خەنەوە.
بە بروای ئیدوارد سەعید، ئەو مەترسییە کە نووسەر لە ڕەوتی بزاوتی کۆمەڵگادا بگۆڕێ و تەنیا وەک ئەندامێکی شایستە و شایەنی ڕێز، خۆی لە پیشەیەکدا دیل بکات، بێگومان دەتوانێ لادانێکی شەخسی بێت. چونکا پێناسەی نووسەر ڕۆشنبیرییە و ڕۆشنبیر تاکە کەسێکە ڕۆڵی نوێنەرایەتی هەموو ئەو خەڵکەی هەیە وا خۆیان و مەسەلەکانیان کەوتوونەتە پەراوێزی ئەو ڕووداوانەی وا فەرامۆش کراون یان شاردراونەتەوە.
بەڵام لەم سەردەمەی ئێستادا کە ژیانی مۆدێرن ڕۆشنبیرانی گەمارۆ داوە، نووسەر وەک ڕۆشنبیر پتر پێویستی بە هۆشیارییە، کە ئەوەش هەمان شوناسی تاکەکەسی پێک دێنێت. ئەو دەڵێ: ڕێم بدەن با ئەم مەسەلەیە لە چەند دەستەواژەی شەخسیدا دەرببرم؛ من وەکوو ڕۆشنبیرێک تێروانینەکانی خۆم بۆ کۆمەڵێک خەڵک یا گرووپێک دەخەمە ڕوو، بەڵام مەسەلەکە تەنیا بریتی نییە لەوەی کە من چۆن تێروانینەکانم دەردەبڕم، بەڵکو ئەوەشە کە من کەسێکم بۆ هاندانی ئازادی و دادپەروەری تێدەکۆشم. من کە ئەم شتانە دەڵێم یا دەیاننووسم بەشێکن لە بیروباوەڕەکانی خۆم، هەر لەبەر ئەوەشە کە ئاڵۆزییەک هەیە لەنێوان دونیا تایبەتییەکان و دونیا گشتییەکان.
مێژووی شەخسی و نووسینەکان و هەڵوێستەکانم کە لە ئەزموونەکانمەوە سەرچاوەیان گرتووە لەلایەکەوە، لەو لاشەوە چۆن ئەوانە بۆ چوونە ناو کۆمەڵگا ڕێی خۆیان دەدۆزنەوە و چۆن خەڵکی لەوێدا لێدوانی خۆیان دەربارەی دەڵێن و بڕیاری لەسەر دەدەن.
بەدەست هێنانی ڕەزامەندی بەردەنگ و خوێنەران بایەخێکی ئەوتۆی نییە، خاڵی سەرەکی بۆ نووسەر وەک ڕۆشنبیرێک، هەراسان کردن و بەرپەرچدانەوە و وەستانە،
لە ڕاستیدا شتێک بە نێوی ڕۆشنبیری تایبەت یا ڕۆشنبیری گشتی بوونی نییە. بەڵام لادانی شەخسی و هەستیاریی تایبەتی هەمیشە هەن و هەر ئەمانەش مانا بەو شتە دەبەخشن کە دەگوترێ یان دەنووسرێ.
بەدەست هێنانی ڕەزامەندی بەردەنگ و خوێنەران بایەخێکی ئەوتۆی نییە، خاڵی سەرەکی بۆ نووسەر وەک ڕۆشنبیرێک، هەراسان کردن و بەرپەرچدانەوە و وەستانە، ڕەنگە هەر ئەوەش ببێتە هۆی ئەوەی هێندێک بوونی ئەویان پێخۆش نەبێت.
سی. رایت مێلز کۆمەڵناسی بەنێوبانگی ئەمریکایی بە ڕوانینێکی کۆمەڵایەتیانە ئەم مەسەلەیە بەمجۆرە دەردەبرێت و دەڵێت: “سیستمە کردەییە مۆدێرنەکان ئێمەیان لە زەلکاوێکدا گەوزاندووە، هەر ئەو زەلکاوەش وایکردووە تا ڕۆشنبیر لە مابەینی تەنیایی و وابەستەییدا بمێنێتەوە.
وا دەردەکەوێ ئەوانەی وا باسی کرا بە جوگرافیایەکی تایبەتیشەوە گرێ نەدراوە. بەڵکو جۆری ململانێ کردنەکانە کە نووسەر پاڵ پێوە دەنێ بەرەو تەنیایی یا چوونە ژێر باری خواستە کۆمەڵایەتییەکان، جا لە حکومەتەکانەوە بیگرە تا ڕێکخراوەکان و کەمایەتییەکان و خەڵکی ئاسایی.
ڕایت مێلز دەڵێ: هەندێک هەن ڕۆشنبیر و رۆبین هوود بەیەک دەشوبهێنن! بە هەر حاڵ ئەوە ڕۆڵێکی ئاسان نییە و لەم ڕووەشەوە ناتوانین هەروا بە ئاسانی نووسەر وەک ئایدیاڵیستێک پشتگوێ بخەین. ناوبراو دەشڵێ: بەلای منەوە ڕۆشنبیر نە کەسێکی ئاشتیخوازە و نە سازێنەری سازشێکی گشتییە، بەڵکو ڕۆشنبیر کەسێکە کە ئامادە نییە لەگەڵ هەر شتێکدا بگونجێت و قەبووڵی بکات جا ئەو شتە چ دەسەڵات بیڵێت یا نەریت.
ئەوەش بە تەنها قەبووڵ نەکردن نییە، بەڵکو ئەو چالاکانە بەرامبەری ڕادەوەستێ و دەریدەبرێ و دەیخاتە ڕوو.
ئەنجامدانی ئەوانەش پێویستی بە واقیعگەراییەکی جێگیر و خۆڕاگر، وەزەیەکی بەهێز و هەروەها کۆششێکی بێوچان هەیە بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگییەک لەنێوان کێشە تاکە کەسییەکان و ئەرکەکانی ئەو لە بواری گشتیدا. ئەم هۆکارانە وا لە ڕۆشنبیر دەکات کە ڕۆشنبیری ببێتە پیشە، ئەویش پیشەیەکی کە بریتییە لە کۆششێکی بەردەوام و ئاوێتەیەکی ناتەواو و ناکامڵ!
لە هەمان کاتدا، ئەم پیشەیە مەرج نییە ببێتە مایەی ناوبانگ بۆ تاکەکەس، بەڵام ئاڵۆزی و بەهێزییەکەی دەبێتە مایەی پڕی و دەوڵەمەندی.
ئەنتۆنیو گرامشی (ڕۆژنامەوان و فەیلەسووفی ئیتالیایی) لەو بارەیەوە دەڵێ: ئەوانەی ڕۆڵی ڕۆشنبیر دەبینن لە کۆمەڵگادا، دوو گرووپن؛ ڕۆشنبیرانی تەقلیدی و ڕۆشنبیرانی خۆرسک.
بە بروای ئەو ڕۆشنبیرانی لاساییکەر (مامۆستایان، قەشەکان، بەڕێوبەران و کارمەندان) کە کارەکانیان لە وچەیەکەوە بۆ وچەیەکی دیکەوە بەردەوام دەبێت و کەم تا زۆر لە شوێنێکدا جێگیرن و بەردەوام سەرگەرمی دووپات کردنەوەی کارێکن، لە کۆمەڵگادا کەمتر دەکەونە بەر زەبری تەنیایی یا ململانێیەکی لەو چەشنە.
پێچەوانەی ئەوان، ڕۆشنبیری خۆرسک بە شێوەیەکی کارایانە لە کۆمەڵگادا بەردەوام لە ململانێدایە بەو مانایەی کە هەمیشە لە پێناوی گۆرینی بیروڕا و گەشەسەندن تێدەکۆشێ.
ئەوان بەردەوام لە گەران و پشکنیندان و لە بەرپرسیاریەتی نزیکترن.
ئەوەی کە ئێستا کەوتۆتە بەرباس و لێکۆڵینەوە، هەر ئەو بایەخەیە وا دراوە بە ڕۆشنبیران کە بۆتە هۆی ئەوەی کە خودی خۆیان ببنە بابەتی لێکۆڵینەوە. هەرچەن لەو بارەیەوە هەزاران بابەت و بۆچوون نووسراوە و لەبەر دەست دایە و دەتوانین بڵێین هەر پنتێکی جیهان ڕۆشنبیرانی تایبەت بە خۆی بەرهەم هێناوە، بەم پێیە دەکرێ لەسەر هەر یەک لەو بۆچوونانە دیسان لێدوان و گفتوگۆ بکرێ.