ڕۆمانەو “چنارە”ی، نویستەو “ڕەزا بەهمەنی”نە. نویسەر نیشتەجاو وەڵاتوو سۆئێدین و بە تازەیی “چنارە”ش چاپ کەردەن. ئی کتێبە دووەم ڕۆمانەو نویسەرینە. بەهمەنی نزیک بە دوێ ساڵا چێوەڵی ڕۆمانێوەش بە نامێو “سیاوڕێحانە”ی چاپە کەردە و هەرپاسە، ئەدەبیاتی داستانینە بڕێو کوڵەداستانێش جە سۆشیاڵ میدیانە وەڵا کەردێنێوە. ئی وتاره به گردی گه‌ره‌کشا جه دوێ به‌شێنه ئه‌وه‌وانای ئی به‌رهه‌می که‌رۆ. به‌شوو یه‌که‌مینه سه‌روو لایه‌نه لاواز و نێگه‌تیڤه‌کا دڤان و به‌شوو دووه‌مینه باسوو لایه‌نه ئه‌رێنییه‌کاو ئی ڕۆمانێ کریان.

به‌شوو یه‌که‌می

بە کورتی گەرەکما ئاماژە کەروو بە چن هۆکارا کە درێژەو وەنایوەو ئی ڕۆمانێنە یاوانیشا پەنە، هەر ئا بایسێ کە عاقیبەت واتشا بە منی وانەری ئی ڕۆمانێ لاوازەنە. ئینەم هۆش نەشۆ کە هۆکارییەکەم، جە کاروو نویسەرای تەرینە و هەرپاسە بەشێوە فرە جە ڕۆمان و کوڵە داستانە هەورامییەکانە گنا وەروو چەمی.

ڕۆمانەو چنارەی ملۆنە یانەو مەکتەبوو ڕەئالیسمی. چوونکای فەزاو داستانەکێ دلێ چینوو واروو کۆمەڵگاینە ڕوە مد٘ۆ و کەسایەتییەکێش و ژیوایشا پێوەنشا واردەن بە چینی واریوە، هەرپاسە؛ پەرژای سەروو ڕەنج و مەینەت و چەرمسەرییەکاو چینی وارینی و چن هۆکارێ تەرێ جە تایبەتمەندییەکاو مەکتەبوو ڕەئالیسمینێ. هەرپاسە، تاومێ واچمێ چنارە،ڕۆمانێوە کلاسیکەی ڕەئالیستیەنە. بۆنەو ئانەیوە کلاسیکەنە؛ چوون دلێ کلاسیسمینە سروشت نە پاجۆرە کە هەن، بەڵکوو پاجۆرە کە نویسەر حەزش پەنە کەرۆ، نیشانە دریۆ. پەی وانەری پەیجۆری هەر ئینە وەسێن کە شێوەو وەسفنای زمسانی یا پاییزی چەنوو جۆروو وەسف کەردەی وەهاری پاڵوو هەنگەرینە بنیۆرە و زانۆ کە نویسەر درێژەو ئی وەسفینە وەهارەکەش لاوە وەشتەرا. لایێوە تەرەو یۆ جە بنەماکاو کلاسیسمی کە سەرەتاو قەڕنوو ویسیوە پەنەش زیاد بی، ئەسڵوو عەقڵین( اصل خرد)؛ یانی فرەو یاگانە جیاو هەست و ئیلهامی، عەقڵا که بڕیار مدۆ و دلێو ڕۆمانوو چنارەینە هەر یاگێوە بڕیارێوە گەورە دریۆ بێ گومان عەقڵی سەلیم پاسە حوکمش کەردەن. پەی نموونەی وەختێوە دەروێش میران (باباو وڵکڵەی) تەنیا مەنۆوە و کناچەزاکەیش مسپارۆ دەسوو کەسانێوە کە ئینێ لۆڕستانەنە. دیسان کلاسیکنە زوان هەمیشەی ڕەوان و ڕۆشنا و هیچ پێچ و لکێوەش نیەنە چەنە.

هۆکاری یەکەم: جە ئەساسنە ڕەئالیسم هەڵمەتێوە بێ پەی مدرای وەراوەروو ڕۆمانتیسمیوەو هەوڵ دێ ئانە کە حەقێقەت و واقعیەتنە هەن بارۆشنە دلێو هونەرو ئەدەبیاتی. نویسەری ڕەئالیست، کارش ئانەن ژیوای حەقێقی ئینسانەکا بە قۆرەتوو خیاڵوو وێش دیسان پەی وانەری نیشانە دۆوە، هەر ئاچیوە کە فارس واتەنی پەنەش ماچا بازنمایی یا به ئێنگلیسی رێپرێزێنته‌یشێن.

بەڵام نویسەر تا چە ڕادێوە تاوانش بەبێ دەخیل دایو زوانی ڕۆمانتیک و شاعێرانە‌ی و بێ زیاد٘ە واتەی ئی بابەتی مجۆرە دلێ ڕۆمانەکێنە؟ بە زەینوو من، گرفتی یەکەمین دلێو “چنارە”ینە ئانەن کە نویسەر فرەویاگانە نەتاوانش پاجۆرە کەمشۆ و مه‌شۆن، ڕووداوەکا پەی ئێمە گێڵنۆوە. وەختێ بەحسوو “بازنمایی” کەرمێ، یانی نویسەر مەبۆ وێش کەرۆ حەکەم و هەرچی چیوا واچۆش و قەزاوەت کەرۆ سەروو هورئێستەی و نیشتەی کەسایەتییەکا و ئا بڕیارێ وانەر مشۆ ڕەوتوو ڕەوایەتەکەینە یاوۆشا پەنە، نویسەر وێش واچۆشا. کەسێوە کە داستان و ڕۆمان منویسۆ، یەکەمین و ئەسڵی تەرین کارش ئانەن “نیشانە بدۆ”نە ئینە کە واچۆ! پەی نموونەی وەختێ گەرەکشا حاڵەتێوە تەوسیف کەرۆ، مەبۆ واچۆ: تووڕەن، بێتاقەتا، عاشقا، فەقیرا، نەوەشا و… مشۆ ئینەی نیشانە بدۆ. یانی فەزاکێ بە جۆرێوە پەی وانەری بە تەسویر کێشۆ کە وێش حاڵیش بۆ ئینە چە حاڵەتێوەن. بەهمەنی دلێ “چنارە”ینە‌و کوتی فرە جە یاگەکاو ئی ڕۆمانێنە، تەنیا نامێو حاڵەتەکا بەرۆ یا مەسەڵەن ماچۆ: دیار بێ، پاسە دیارا، پاسە نیشانە دێ و… .چەنی نیشانە دێ؟ چەنی دیار بێ؟ ئینە مشۆ جە فاڕیای ڕەنگ و ڕۆخساریوە تا شێوازوو جم و جۆڵوو کاراکتەرینە وینیەیۆ و نویسەر، بێ و ئینیشا تەوسیف کەرۆ. ئینە بۆ بایس کە نویسەر وێش قەزاوەت کەرۆ کە چێش قۆمیۆ و نازۆ کاراکتەرەکێ ڕەوتی داستانی وێشا دلێ دەقەکەینە بلا وەرۆ.

تەماشەو چن نموونا کەرمێ:

بەجۆرێوە وڵکڵەی ( یۆجە کەسایەتییەکاو ڕۆمانەکێ) فرە نزیک بە وێش زانێ./ ل 63-

چا وەختەنە هەسوو نیازوو ژەنانەو پەروانەی داواو گەرمی باوشێش کەرێ/ ل 63

حەز کەرێ وێچش پێسە وڵکڵەی بلۆنە دلێ باوشێش/ 63

حەلیمەی ئەداش ئێننە وەزعەش خرابە بێ، ئارام و قەرارش وەنە بڕیابێ/ 233

ئەنوەر هەم جە قسە کەردەیشەنە و هەم جە سەر و وەزعشەنە دیار بێ چەنی زیننانیەکای تەری وێشا حازر کەردەن پەی ئازادی /ل315

شەفەقەت پیایێوی پیایانەو ئێنسان دۆس و وەش ئێخلاق بێ/ ل 280

هەر جە ئەوەڵین دیدارەنە پەیش بەرکەوت دەم و چەمەکێ چیوێ تەر ماچا و ڕەفتارشا چەنیش جۆرێوە تەرا/ ل 279

دیار بێ سەرداریچ پێسەو چیمەنێ واڵێش، دڵەورکێ پەروانەیش بێ/ ل 195

دیار بێ وارانەکە قاڵ و قیژ و گەمەو زارۆڵاش تێک دابێ و لوایبێنێوە دلێیانەکاشا/ 195

وەزعەیڕۆحی پەروانەی فرە خرابە بێ/ ل٢٠

پێسە زانێ زیاتەر جە جارانی نزیکش کەوتەنەو/ ل 51

وەختێو تەماشوو چەمە گەش و سیاوەکاو پەروانەی کەرێ، دلێ دڵیشەنە هەزار داستانێ ئاشقانێ زیننێ بێنێوە. وەلێم وەروو شەرمێوی کە بێش، زوانش نەیوە گۆ پەی واتەیشا/ ل 61

گردوو لاپەلەکاو چنارەی پەڕێنێ چی جۆرە تەوسیفا. یۆچا ئەسڵ و ئەساسا کە  ساختاروو گوزارش و ڕاپۆرت، هەواڵ، نەقڵ و حیکایەت و تارێخی جە ساختاروو ڕۆمانێ جیا کەرۆوە، ئانەن کە نویسەر مشۆم نیشانە بدۆ، وەختێ کاراکتەر کارێوە کەرۆ، حاڵ و وەزعش داموو کەردەی کارەکەینە وچیەیۆ. نە ئینە نویسەر وێش بنیۆرەیاگێو کاراکترەکا و یاگێشا قسێ کەرۆ. مەبۆ پا جۆرە بنویسۆ کە وێش حەز کەرۆ، خاستەر ئانەن وێش و وانەری دۆ دەسوو دنیاو گردوو کاراکترەکا تا زانیەیۆڕوەو کۆ ملا، چێششا سەر مێ و چەنی قسێ کەرا. ڕاویو داستانێ زانای گردینا و پێسەن ئانەی ئاسمانۆ نیشتەبۆرە و سەر و بن و هورسوونیشتەی یوە یوەو کەسەکا زانۆ، هەم ئیسەنە و هەم ویەردەنە و هەم فرەو یاگانە جۆرێ قسێ کەرۆ کە دیار مدۆ سەباڕۆو کەسەکا چەنینا و چێش پەیشا مێ وەرۆ.

ئینە یەکەمین و گرنگ‌تەرین خەسارا پەی ئی رۆمانێ.

هیووم ماچۆ: هۆویەتی تاکەکەسی ئانەن کە جەڕاو هۆویەتوو ڕۆح و مەژگێوە ئاگاداریوە(ضمیر خودآگاه)، بە ویەردەی چرکەکاو زەمانی درێژەش هەن؛ یانی یەک دانە کاراکتەر سات بە سات کە دۆخە جۆراوجۆرەکێ مێنێ ملشرە، هەرکام بەش بە حاڵوو وێشا فاڕیای وەش کەرا سەروو هۆویەتوو تاکەکەسیو ئی کاراکتەری. بە مانایێوە تەر؛ تاکوو کاراکتەری بۆنەو ئا ویرەوەریاوە کە جەڕەفتار و کردارشنە جە ویەردەنە بیێنێش، هەر بە واسێتەو ئانیشاوە چەنوو هۆویەتوو وێش پێوەن گێرۆ و نزیک بۆوە.

ڕۆمان نویسیچ چی وەهلەنە، خاستەر ئانەن موو بە موو دۆخەکاش شی کەرۆوە و بە وردی لایەنە دەروون ژناسییەکاو کاریگەرییەکاو کەسای تەری سەروو ئی کاراکتەریوە ئەرمانۆ پەی وانەری. هەرپاسە جم و جۆڵوو کەسەکا جە ویەردەنە و ڕەفتاریشا و قساشا داموو ڕوەدای کارەساتەکانە نیشانە بدۆ.

هۆکاری دووەم:

ئایا نویسەر تاوانش پێسەو ڕۆمانێوی ڕەئالیسیتێ، بە شێوێوە واقێعی و ڕەئال ڕووداوەکا گێڵنۆوە پەی ئێمە؟

یا ئەگەر بە جۆرێو تەر پەرسمێ:

گردوو ئا قسا و ئا چیوا که جە زوانیو کەسەکاوە وینمێشا تا چە ڕادێوە سازیا چەنوو دنیایێوە واقێعیێ چەنوو ئا دەوران و زەمانی نویسەر تەوسیفش کەرۆ؟

یا:

ئایا نویسەر تاوانش بە وردی ژیوای دەگایێوە جە هەوراماننە و سەردەموو دەسەڵاتوو پالەوینە و کۆمەڵگاو دەگاو چنارەی پێسە سەمبۆلێوە جە هەورامانی و ژیوایو ئا بەشەرا جە زوانێوە تایبەت بە وێشنەو ساختارێوە درۆسنە مجۆرە کە پەیما غەریب نەبۆ و نزیک بە هەست و دنیاو ئێمە، پێسە تاکی هەورامی بۆ؟

وەڵاموو ئی سوعالێنە پنەوازا ڕێفرێنس دەیمێوە بە چن بابەتا کە دلێو ڕۆمانوو چنارەینە هەنێ. چێگەنە وینمێ نویسەر شێوەو ڕواڵەتوو متەیرەو کاراکتێرەکانە توشوو دژایەتی بیەن و جە درێژەو بەختەو کەسەکانە، بڕێیاگێنە پارادۆکس وینمێ، یانی تەوسیفێوە کە جە فڵان کاراکتەری کریۆ دمایی نویسەر وێشڕەدش کەرۆوە. ته‌ماشه‌و ئی نموونا که‌رمێ:

یوە: “وڵکڵە” شۆنەو مەردەی پەروانەی ئەدایشرە، تەنیا گنۆ و پاجۆرە کە نویسەر گێڵنۆشۆ پەی ئێمە، بێقەراری کەرۆ پەی ئەد٘ێش. زاڕۆڵێوە کە نەیاوان بە عەمروو حەوت ساڵەیی وەختێ تەماشوو دەروێش میرانی بابایش کەرۆ –  پاجۆرە کە بەهمەنی گێڵنۆوە – زانۆ چیوێوە ڕوەش دێنە! دەی چەنی زانۆ؟ نویسەر چننە یاگێنە خوارا کەرۆوە کە وڵکڵە فرەتەر جە سنعێش فامش بێ و ئێننە ئێغراق کەرۆ چی مەسەلێنە وەختێوە وڵکڵەی بەرا پەی لۆڕستانی، گێڵۆوەو بەهانەو سننۆقوو جلەکاو ئەدایش گێرۆ و ئاد٘یچ بەرۆ چەنوو وێش! ئی کارە پەی زاڕۆڵێوە جە هەوراماننە چە جە ویەردەنە و چە ئیسەنە مەحاڵا. چوون ئا بەحسە پێوەنش هەن چەنوو مەسەلێو نۆستالژی و یەک دانە زارۆڵەی شش حەوت ساڵە کە هەڵای چەپ و ڕاسوو وێش مەژناسۆ چەنێ تاوۆ ئی چیوە قورسەی حاڵی بیەبۆ؟! ئیسە با فەرز کەرمێ گردوو ئینەی درۆسا و ئی زاڕۆڵە فامش فرەتەر جە سنعێش بێ. بەڵام پا جۆرە کە نویسەر بەحس کەرۆ، ئی زاڕۆڵە دماتەر کە گەورە بۆ و نامێش فاڕیۆ بە فەرهاد، لایکەم تەنیا پەی یەکجاریچ مەپەرسۆ ئەرێ کۆنە ئەد٘ام؟! دماییچ وەختێوە گەورە بۆ و بۆ بە دوکتر و ژەنی مارۆ، کەسێوە تەر ماچۆش پەنە کە تۆ کێنی و چکۆوە ئامانی! دەی کەسێوە کە بە زاوڵەیی ئاننە فامش بۆ – پا شێوە کە نویسەر ماچۆ- مەحاڵا چیوی پی قۆرسیشە هۆش بشۆوە کە ئەداش مەردێنە و جە ئەسڵنە خەڵکوو هەورامانین!

دوێ: ئەنوەر هامساو یانەو پەروانەین و ساڵەهای ساڵا عاشقوو پەروانەین. پەروانە شوو کەرۆ و شوەکەش جە تەسادفێوەنە مرۆ و وڵکڵە هەتیم گنۆ. دماو چن ساڵا ئەنوەر و پەروانە کەین و بەین مەرزنارە و شۆنوو ماوێوەرە عاقیبەت یاوا بە هەنگەری و زەماوننە کەرا. نویسەر دایمە بەحسوو وەشەویسی ئەنوەری پەی وڵکڵەی کەرۆ. ماچۆ فەرقش نەبێ چەنوو زاڕۆڵەو وێش پەیش و ڕیک پێسە تاتێوە نازش کێشێ و ئێ دەورشرە.

سەرەڕاو ناڕەزایەتی حەلیمەی(ئەداو ئەنوەری) ئی وەشەویسیە درێژەش هەن و پەروانێچ بە بیەیو ئەنوەری هیچ  وەخت هەست پانەی مەکەرۆ وکڵکە بێ تاتەن. وەختێ پەروانە دوەگیانەنە بە زاڕڵەو ئەنوەریوە، ئەنوەر بە دەسووڕژیموو پالەوی گیریۆ و کەراش زیننان. جە درێژەنە وەختێو پەروانە سەروو لەمموو زاڕۆڵەو ئەنوەریوە وێش و زاڕۆڵەکەش مرا، ئەنوەر جە زینناننە بە ژنیەی ئی خەبەری شێت بۆو و تەنانەت ماوێوە بەراش شێتخانەو زیننانی. ساڵانێوە فرە ویەرۆ و ئەنوەر چن زیننانێ فاڕاشۆ و سەرداری براش جار بە جار سەرش مدۆ وەنە و ملۆ مەلاقاتش. هەر سەردارا کە هەواڵوو کۆچی دماینوو پەروانێش مدۆ پەنە. نویسەر هەمیشەی ماچۆ ئەنوەر شەوەکاو زیننانینە هۆشوو ویەردەی کەرۆوە. هۆشوو وەشەویسەکێش کە پەروانێ بۆ. هۆشوو وڵکڵەی. هۆشوو چنارەی و دنیاو ئا ڕواشە. بەڵام: وەختێ ئەنوەر زینناننە مزیۆرە و ملۆوە پەی چنارەی، دماو ئانەی ملۆوەیانە و سەردای زیارەتوو پەروانەی کەرۆ، تەنانەت پەی یەکجاریچ مەپەرسۆ ئەرێ کۆن وڵکڵە؟ ئەگەر پەروانە مەردێنە ئەی وڵکڵە کۆن؟ کەسێوە کە دایم نویسەر بەحسوو هەست و نەستوو ئەنوەری کەرۆ پەی ئا زاڕۆڵەی و پێسە کوڕوو وێش زانۆش و ئیسەیچ چوون پەروانە مەردێنە، پێسە تەنیا یادگاروو پەروانەی مشۆم وەشەویسیەکەش ئاننە تەر زیاد بیەبۆ، پەی چێشی خەبەرش مەپەرسۆ و مەواچۆ چێشش سەر ئەمان؟! چی بەشوو ڕۆمانەکێنە پەرسای ئەنوەری پەی وڵکڵەی و گێڵای شۆنیشرە ئشیێ نۆقتە عەتفی دووەمین بیێ پەیڕۆمانەو چنارەی. بەڵام ئینە وڵکڵەن کە دماتەر مێوە پەی دەگاو چنارەی و ئەنوەری وینۆوە. پاجۆرە کە نویسەر ماچۆ، وانەریاوۆ پانەی: ئەگەر وڵکڵە نەلێوە پەی چنارەی شۆنوو ئا گرد ساڵارە، ئەنوەر تا ئاخروو عەمریچش خەبەرێوە وڵکڵەی نەپەرسێ و پەیجۆرش نەبێ.

خەساروو ئی بەشی ئانەن کە کاراکتەروو رۆمانێ پەی وانەری تووشوو دژایەتی بۆ و عاقیبەت بایس بۆ وانەر نەتاوۆ وێش بنیۆرە(هم ذات پنداری) یاگێو کەسەکا.

یەرێ: گردوو کاراکتەرەکاو ڕۆمانوو چنارەی بە هەورامی قسێ نمەکەرا، ئۆستۆوار مەحموودی و بەتوول خانمەی ژەنیش جە ئەسڵنە خەڵکوو لۆڕستانینێ و بۆنەو خزمەتوو ئۆستوار مەحموودیوە ساڵانێوەن چنارەنە ژیوا. ئی دوە کەسە پاجۆرە کە بەهمەنی ماچۆ: “بە تەمامی هەورامی یاوێنێنە وەلێم وەختێو قسێ کەرێنێ، نیمە بە هەورامی و نیمە بە لۆڕی تاوێنێ خەڵکی جە قسەکاشانە بیاونانە” (ل 16). بەڵام وەختێ نویسەر دیالۆگەکاشا مارۆنە ڕۆمانە، فرە ڕیک و پێک و بە هەورامیێوە ڕەسەن و پاراو قسێ کەرا چەنوو خۆڵکی. یانی گردوو دیالۆگوو ئی دوە کەسەینە بە درێژایی ڕۆمانەکێ هەر پەی دەرمانییەک دانە واتێ لۆڕیە نمەوینمێ ئێمە. وەختێ خۆڵکوو چنارەی ملا تاران، وەختێ ئەنوەر ئینا زینناننەو چەنوو هەم بەندەکاش قسێ کەرۆ، وەختێ لۆکەیشنوو ڕۆمانێ فاڕیۆوە پەی لۆڕستانی، تارانی، خۆراسانی، گرد بە هەورامی قسێ کەرا. تا یاگێوە کە نویسەر جە زوانی ئادیشاوە قسێ کەرۆ تاومێ واچمێ کێشەش نیا، چوون ڕاوی، گردینا. وەلێ وەختێ قسێو ئادیشا و زوانیشا و ویر و ڕایشا مارۆنە دلێ ڕۆمانێ مشۆم ئی زوانە فەرقش بۆ و ئینەی نیشانە بدۆ کە بە زوانی هەورامی عال نمەتاوا قسێ کەرا. تەنانەت چننە جارێ کە کەسەکێ نامێ کیانا پەی هەنترینی هەر بە هەورامی کیاناش. تاوو واچوو ئێننەو نووکە چەنێوە نویسەر نیشانەش نەدێنە کە خۆڵکوو چنارەی پاو ئانەی فرەش سەوادێوە چانەش نیا – بە تایبەت وەنایوەو نویستەی بە زوانی فارسی – ڕیک گنۆ فرەیاگێنە نەزانا قسێ کەرایا هۆششا بشۆوەیا نەتاوا کەسی وەرانوەری بە عالییاونانە مەرامیشا.

یا نویسەر ماچۆ ئەنوەر سەوادێوە چانەش نەبێ وەلێ وەختێ کەراش زیننان، بێ کێشە و گرفت ڕەفێقەکاش حاڵی کەرۆ! پاسە دیارا هەم ئەوێ گرد عال هەورامی زانا، هەم ئێد بێ عەیب فارسی قسێ کەرۆ! دیسان شۆنەو ماوێوەرە ئەنوەر گنۆنە سیاسەت و وەروو چەماشڕۆشن بۆوە و بە قسێو نویسەری، فرە ئاگادار بۆوە. دیارا ئەنوەر بە ڕیک و پێکی دۆخەو ژاندارم و مەعموورەکاو زیننانی و پیلانی خرابیشا مژناسۆ و ئی گرد بەڵاو مسیبەتە ئاردەنشا ملشرە بایس بۆ متمانەی خاسش نەبۆ پەنەشا، وەلێ وەختێوە ساتوو ئازاد بیەیشنە وەرەقێوە منیا وەروو دەمیش، عال، بێ ئانەیباس چانەی کریۆ کە ئایا ئەنوەر زانۆ چێش نویسیان؟، ئەگەر قەرارا یاگێوە واژۆ کەرۆ چی مشۆم کەرۆش؟ و کۆمەڵێوە پەرسێ تەرێ چی بەیننە مێنێ وەرۆ پەی وانەری کە چییەکیاگێو ئی ڕۆمانێنە هیچ گرفتێوە جە حاڵی بیەیو کەسە فارس و لۆڕ و هەورامییەکا نمێ وەرۆ؟! یا دیسان وەختێوە سەردار براو ئەنوەری و حەلیمەی ئەداش ملا پەی زیننانی پەی مەلاقاتیش و ئی دوە چەنوو نگابانەکا هەر هەورامی قسێ کەرا و دیالۆگەکێشا هەر بە هەورامیێنێ و هیچ کێشێوەشا نیا جە حاڵی کەردەی هەنگەرینە.

هۆکاری یەرەم:

وەڵێنە واتم کریۆ واچمێ ڕۆمانەو چنارەی ڕۆمانێوە کلاسیکەی ڕەئالیستیەنە. ڕەخنەگرەکێ ماچا وەختێوە ڕۆمانە کلاسیکە بۆ، نویسەر دوێ چیوێ مشۆ فرە بە وردی وەروو چەمیشۆ با؛

یۆ: زوانێوە ڕەوان و ڕۆشنش بۆ و جە کەمتەرین واتێ، پەی یاونای فرەتەرین مانای ئیستیفاده کەرۆ. بەڵام دلێو ئی ڕۆمانێنە بڕێو یاگێنە تووشو زیادە واتێوی موتڵەقی بیمێ و ئینەیچ وانەری ماننۆ. پەی نموونەی وەختێ لۆکەیشن فاڕیۆوە پەی لۆڕستانی بن و بنچینەو بنەماڵەو ئۆستۆوار مەحموودی تەوزیح دریۆ و نامێ فرە کەسی بریۆ، جە حاڵێوەنە فرەو ئی کەسایەتیا بە هیچ جۆرێو دەخیلێ نیەنێ چا ڕووداوە سەرەکییەینە کە وانەر ماتڵشاڕوە بدۆ. هەرپاسە وەختێ ملا پەی خۆراسانی شۆنوو واڵە تاتەییەکێو فەرهادیرە. سینەماکارەکێ ماچا وەختەکارێو دلێ فیلمینە نووکوو کاردێوە نیشانە دریۆ، مەحاڵا کە ئی کاردێ، یاگێوەو ئی فیلمینە مشۆ کاریگەریش بۆ و بەش بە حاڵوو وێش چیوێوە فاڕۆ. جە ڕۆمانەیچنە حەکیەت هەر پاسەن. جە هەرچیوێ کە نەتاوۆ جە دۆخەکێ چیوێ فاڕۆ، نمەبۆ باس کریۆ و نویسەر سەرش بلۆ. بەڵام بە داخەوە بەشێوە جە تەوسیف و تەوزێحەکاو ئی ڕۆمانێ، چە واچمێ کلاسیکەنە چە چیوێ تەر و مەکتەبێوە تەر، زیاد٘ەی موتڵەقا؛ یانی ئەگەر حەزفش کەرمێ دلێوڕۆمانەکێنە هیچڕووداوێوە گرنگ نمێ وەرۆ.

دوێ:گردچیو مشۆ نزیک بە واقێعیەتی بۆ(حقیقت نمایی)؛

چێگەنە ڕەفتاروو کەسەکا بڕێویاگێنە دوورا جە واقعێیەتی و نویسەر هەوڵ مدۆ  دەقەکەی ڕۆمانتیک‌تەر یا تراژیک‌تەر کەرۆوە، بە هەر شێوازێوە کە بیەن. پەی نموونەی دەروێش میران شۆنوو مەرگوو پەروانەیرە تەنیا گنۆ و هەر وێش مەنۆوە. مەتی زێوای ژەنیچش ساڵانێوەن فەوتش کەردەن. دەروێش میران هێماو دیندارێوەن جە هەوراماننە و ئێمەیچ خاس زانمێ دیندارەکێ و بە تایبەت ئانێ کە سنعەشا ئینا سەرۆ، ئاسان تەر چەنوو قسمەت و تەقدیری دەس و پەنجە شل کەرا و سەلەمناش بە وێشا و قبووڵش کەرا. ئیسە ئەگەریچ قسمەته‌که چیوێ پێسە مەرگی بۆ. سەرەڕاو ئینەی ئی جۆرە کەسێ چوون دنیا دید٘ە و بە ئەزموونێنێ هەمیشەی بە ئەرکوو وێشا زانا دڵوەشی و سەروەشی وردیتەر جە وێشا بداوە. بەڵام وەختێ ملا سەروو تەرموو دەورێش میرانی کە جەیانەکەشنە مەردەن، وینا سەرپۆشێوەو پەروانەیش دان ملوو چەماشرە. ئیسە ڕەنگا گرەوابۆ ملشرە و داخەکێپەیش تازێ بیێ بۆوە. وەلێ ئەگەریچ فەرز کەرمێ ئینە درۆسا و ڕاسیشڕیکش مێ، دوور جە واقێعیەتین، یا ئینە کە نویسەر نەتاوانش بە زوانێوە تایبەت پا ڕووداوی، بابەتەکەی نزیک بە واقێعیەتی کەرۆوە پەی ئێمە.

به‌شوو دووه‌می

په‌ی ئانه‌ی که زانمێ ڕۆمانه‌و چناره‌ی چی ڕۆمانێوه خاسه‌نه په‌ی ئیسه‌و هه‌ورامانی، تاومێ ئاماژه که‌رمێ پی خاڵا:

یۆ: ڕەخنە ماچۆ بە ئێمە، بەرهەمی ئەدەبی زەمانێوە تاوۆ کاریگەریش بۆ سەروو وانەریرە کە ئا بەرهەمە ئەزموون و تەجرەبە کریابۆ. ئەگەر سەرنجە دەیمێ، عالتەرین بەرهەمەکاو ئەدەبیاتی جەهانی، پەوچی عالێنێ کە ئەزموون کریێنێ و نویسەر – بە مەعنای گردینۆ- جە ئەزموونوو وێش پەی خەلق کەردەی ئی دەقی بەهرەش بەردەن. بێ گومان ڕۆمانەو چنارەی پەوچی تاوانش جە ماوێوە کەمنە سەرنجەو عەشرەتوو ڕۆمان و ئەدەبیات دۆسا کێشۆ پەیلاو وێش، چوون جە ساتەوەختێوە نەفرە دوورنە، ئی ڕۆمانێ بە گردوو بەشەکاشۆ تەجرەبە کریێنە.

دوێ: ڕەوتوو ئەدەبیاتی سەردەم و مودێڕنی هەورامی ساڵانێوە کەما کە دەسش پەنە کەردەن. سیرووس شه‌میسا ماچۆ پەی ترازیای جە هەر ڕەوتێوە ئەدەبی و هەر سەبکێوە، هاندەرێوە کۆمەڵایەتی – سیاسی کە سەیەش وستێبۆ سەروو ژیوای و نۆعوو ویر کەردەیوەو بەشەرەکارە، لازما. ئێمە وینمێ چی چوار پەنج قەڕنە دمایینەنە وەختێ ڕووداوێوە سیاسی، یا شۆڕشێوە فیکری ڕوە مدۆ، ئەدەبیاتیچ شۆنوو ماوێوەرە وێش قونچنۆ چەنوو دۆخەی تازێ و چەنیش ڕۆ بە ڕۆ مێ وەرۆ. تەنانەت وەختێوە جە پاریسنە کووجیەکێ و شەقامەکێ ڕەنگێوە تەر وینا وێشاوە و ڕواڵەتێوە ئارۆیانەشا مدریۆ پەنە، هەر ئینە جە شێعرەنە و تێم و مۆتیڤە ئەدەبیەکانە ڕەنگ مدۆوە. ئاشکران کە چی پەنجا ساڵە دماینەنە، ڕووداوێ فرێ ڕوەشا دێنە جە کۆمەڵگاو هەورامانینە؛ فیکری، ڕۆشنویری، ئەدەبی، کۆمەڵایەتی، ئامایو تەکنۆلۆژی و… . ئینێ باعیس با ژیوایو ئێمە ئاسمان و زەمین فەرقش بۆ چەنوو ئا ژیوایە کە ڕۆمانوو چنارەی نیشانوو ئێمەش مدۆ؛ یانی ژیوایێوە جە هەوراماننە نزیک بە شەس حەفتا ساڵا چێوەڵی. ئیسە ئی هاندەرە کە گردوو بابەتەکانە وینیەیۆ، سەرەش کەردەننە ئەدەبیاتی هەورامی و ڕۆمان نویستەیچ هەڵای غەریب مرمانۆ چی فەزانە، پەوچی پەنەوازا وانەر پاڵپەشتی کەرۆ جە بەرهەمێوە کە بە نەسر نویسان و خەریکا جیاوازی و ڕچەماڕای مرمانۆ وەراوەروو هەزار ساڵێ ئەدەبیاتی هەورامیوە کە شێعرەنە.

یەرێ: ڕۆمانەو چنارەی کەیلاوەنە جە زوانێوە پاراو و ڕەوانی هەورامی. نویسەر بە زەریفتەرین شێوە ستاتیکایێوە کە چی زواننە هەن و وینمێش، گێڵنانشۆ پەی نەسرێوە هەورامیانەی کە چنارەنە هەن. ئینە ورد وینیێوە ڕیک و پێکش گەرەکا بەتایبەت پەی نویسەری کە چننە ساڵێن دوورا جە هەورامانی و تاوانش پی جۆرە عالتەر جە کەسێوە کە ئینا هەورامان، سەر و بن و ئی زوانی کە پێچ و پڵۆچیش، سادەیی، ئیستیفادە کەردەی جە مەسەڵەکا، ئیستیفادە جە زوانی بازاڕی و… گێرۆوە، دلێ ڕۆمانەکێنە نیشانەو ئێمەش بدۆ.

چوار: باختین ماچۆ: ڕۆمانە قۆناغێوە جە تارێخوو ئرووپای پەی ئێمە گێڵنۆوە. ڕومانە ئرووپانە سەرش هوردا و گردوو ڕۆمانە عالەکاو ئرووپای بە جۆرێ جە جۆرەکا ڕەوایەتوو تارێخێوە جە کۆمەڵگاو ئرووپاینێ پەی ئێمە. ئەگەر وردتەر تەماش کەرمێ، گردوو ڕۆمانە عالەکاو دنیێ، هەروەڵاتێوە کە ویرش پەنە کەرمێوە، ئادێچ خەریکێنێ جە قاڵبوو بەرهەمێوە ئەدەبینە، تارێخێوە پەی ئێمە ڕەوایەت کەرا. چنارەیچ چی قاعێدەی جیا نیا. بەهمەنی تاوانش چی ڕۆمانێنە بەشێوە جە تارێخوو هەورامانی، تەنانەت عالتەر جە تارێخ نویسەکا پەی ئێمە گێڵنۆوە. نۆعوو هورئێستەی و نیشتەیرەو خۆڵکی، دینشا، ئەخلاقشا، جل و بەرگ و فەرهەنگ و کەلەپوور و کەلتوورشا، مووسیقیشا و…، ئا چیوانێ کە فرەو وەختا تارێخیچ پێسەو ڕۆمان نویسێوە پی وردی بەحسشا مەکەرۆ پەی وانەری.

پەنج: وەختێ نویسەر دیالۆگ مجۆرە و پەی نموونەی پییایێوە و ژەنێوە منیۆرە وەراوەروو هەنترینیوە، جۆروو قسەکەردەی  ئی دوە کەسەی مشۆ فرە فەرقش بۆ و چنارەنە ڕیک پاسەن. بەتایبەت وەختێوە زوان مدریۆ دەسوو ژەناوە. بەهمەنی پەی دوێ کەسایەتیا جە ژەنا، مەسەڵەن پەروانە و حەلیمەی هەسروەش، دوێ نۆعێ قسە کەردەیێ بە تەمامی جیا جە یۆی مجۆرە. پەی نموونەی دیالۆگەکاو حەلیمەی لیپاو لیپێنێ چا تان و تەشەری کە هەسروێوە هەمیشەی کێشۆشا دلێ چەماو ئا وەیوێشرە کە گەرەکەش نیەنه. تاوو واچوو کەسایەتیو حەلیمەی عالتەرین کەسایەتین کە نویسەر کەسایەت سازی(شخصیت پردازی) [ئەڵبەت واتەو کەسایەت سازی یاگێوە نەدیێنەم و مەزانوو تا چە ڕادێوە تاوۆ مەعناو شخصیت پردازی یاونۆ]ش پەی کەردەن. قسەکێ وێش و وەسفەکێو نویسەری پەڕوو پۆسوو حەلیمەینێ. ئی بابەتە نمایان کەردەی تاکی هەورامین پێسەو ژەن و پیای جە دۆخە جیاجیاکانە. دەروێش میران وەختێ پەروانە زاوڵەش بۆ، مەلۆنە ئوتاقەکێ چوون پەی پیای وەش نەبیەن باسی ژەنانەنە دەخاڵەت کەرۆ  و ئادیچ جبەرۆ نیشتەنرە و دۆعاش پەی کەرۆ سەروو مازڵۆخەکەیوە، تاکوو زاوڵەکەشا بە سڵامەت پێدا بۆ.

شش: دیارا گردوو کۆمەڵگاکاو دنیاینە خۆڵکی جیاواز جە نۆعوو ویرکەردەیوەو ئەخلاق و ڕەفتاری هەن.

ڕۆمانەو چنارەی ماچۆ بە ئێمە ویەردەنە هەرچن هەورامان خۆڵکێوە دیندارش بیەن، وەلێ بڕێو کەسێ چەنوو ئانەی کە دیندارێنێ، هیچ وەخت ملشا پەی عورف و عادەتو باوەڕی عامیانەی خۆڵکی کەج نەکەردەن و دەس بە سینە پێسەو وەڵینەکا و بێ مەبالات وەراوەروو دیاردە تازەکاوە نەمردێنێ و نەبیێنێ. پەی نموونەی ویەردەننە باوڕێوە پیا سالارانە حاکم بیەن وەرهورزنە و هەورامانیچنە؛ هەمیشەی ژەنی و مافوو ژەنێشا وستەن پەشتوو گۆشا و بایەخوو پیای و کوڕی فرەتەر بیەن جە کناچێ. دەروێش میران کەسێوە پیرا و دیندارا وەلێ هیچ فەرقێوە مەوزۆ بەینوو پەروانەی کناچێش چەنوو کوڕێوە. گردوو نێگبەتیەکاو ژیوایو پەروانەینە یەکەمەین و عالتەرین پاڵپەشتا پەی پەروانەی. یا مەڵڵا ئوسمان کە مەڵڵان و مەڵڵایچ فرە وەختا وێش دوور دارۆوە جە خۆڵکی و پلەکانێوە بەرزۆ تەماشوو خۆڵکی عەوامی( بە قسێو وێشا) کەرۆ. بەڵام مەڵا ئوسمان چەنوو وەشیەکاو خۆڵکی وەشحاڵا و چەنوو ڕەنج و دەردەکاشا نەوەشا.

حەوت: هەورامانی بە جواغرافیای تایبەت بە وێش و کۆیسانی بیەیش و شاخ و قولە فراوانەکاش و مووسیقی و زوان و خوڵکی عالیش و فەرهەنگی کۆن و ڕەسەنیش مژناسمێ. گەرەکما واچوو؛ بەهمەنی فرە عال تەوسیفەکاش کەرۆ و پەی کەسێوە کە هەورامانی نەژناسۆو نەدیەبۆش، بە زەریفی تاوۆ بە جە ڕاو ئا تەوسیفاوە هەورامانێوە خیاڵوو وێشنە موجەسەم کەرۆ پە وێش. چەنی وەختێ من ئاناکارنینا وەنووە، بە زەریفی تاوو زمسان و نۆعوو مێمانیەکاو خوڵکوو ڕووسیەی مەژگوو وێمنە بەتەسویر کێشوو، یا وەختێ سمفونی مردگان وەنووە تاوو زۆر و قینە، جە بنەماڵێوەنە کە کەسێوە ڕۆشنویر دلێشنە هورمێزۆوە خیاڵ کەروو لاو وێمۆ، ڕیک ئەپاسەیچ وانەرێوە کە هەورامی نەبۆ، بێ کێشە و گرفت تاوۆ هەورامانی بژناسنۆ بە وێش و دەگاکاش و ڕەفتاروو خۆڵکی پێسەو فەرهەنگێوە جیاوازی موجەسەم بۆ لاشۆ. هەمتە،ر قووڵ دەرک پا ڕەنجا کەرۆ کە تاکی هەورامی جە ویەردەنە تووششا بیەن و زانۆ بەشێوە چا ڕەنجا جە نۆعوو وێشانە جیاوازێنێ.

هەشت: وەختێ تارێخوو وەڵاتەکا وەنمێوە، وینمێ پەی فاڕیای ئەندێشە و فکروو نیشتەجاکاو ئا وەڵاتی، ڕووداوە جۆراوجۆرەکێ کاریگەری فرەشا هەن. پەی نموونەی وەختێوە شۆڕشێوە فیکری کریۆ و مەملەکەتێوە جە قۆناغوو کۆیلەیەتینە یاڤۆ بە ئازادی، یا وەختێوە جە ساڵوو ۱۹٦٨ی جە پاریسنە، وانیارەکێ مێنێنە شەقام و داواکاروو بڕێوە جە ئاڵ و گۆڕە کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەکانێ. یۆتەر چا چیوا کە فکر و ویر و ڕاو چننە ساڵەو خۆڵکی تووشوو چەڵێنجی کەرۆ، کارەستا. کریۆ واچمێ کارەساتە سروشتیەکێ و سیاسیەکێ فرەتەرین بەششا چی بەیننە هەن. ئینەیچ باعیسوو ئانەین وردە وردە نەسڵێوە تازە جە شێوازێوە تەر جە ئینسانەکا کە جۆرێ تەر و سەردەمیانە تەر ویر کەراوە، دلێو ئا کۆمەڵگاینە پێدای با. دلێو ڕۆمانوو چنارەینە، وەختێوە جەنگ و ئاوارەیی و فەقیری دەس پەنە کەرۆ، وەختێ کەسێوە بێ گونا و گرفتارە پێسەو پەروانەی چەنوو زاوڵەکەیش مرۆ، خوڵکی ئاسایی یەواش یەواش شکە کەرۆ جە بڕێ بابەتا. گومان کەرۆ چا چیوا کە وەڵتەر بڕوای پتەوش بیەن پەنەشا. ئیتر سەروو مەرقەدوو پیری پێسەو ساڵانی ویەردەی پا ڕۆنەقە مەمەنۆ. نویسەر ئینەی بە زەریفی بە تەسویر کێشۆ کە ئاڵایەکێو سەروو پیری کۆنێ بیێبێنێ و خۆڵک ئیتر پێسەو چاوەڵی پەڕوێ تازێ نەکەرێ دارەکاشرە و گوممەزی و نەردەکاو دەوروو پیریرە. ئینە چیوێ ئاسایی نیا و بە ڕاحەتی روە مەدۆ. بەهمەنی چن نموونێ عالێ چی ئاڵ و گۆڕی نیشانوو ئێمە مدۆ؛ دلێو ئا گردە خۆڵکەینە یەک تیپی شەخسیەتی سابت مەوینمێ، هەمیشەی کەسێوە یا کارەساتێوە هەن کە گەرەکشا ڕچەو وەڵووو وێش ماڕۆ و ئا باوڕە کە وەڵوو وێشنە بیەن نەفیەش کەرۆوە. ئینە کریۆ بە شێوێوە ڕاستەوخۆ و مستەقیم بۆ و ڕوەو ئاگاداریوە، پێسەو ئەنوەری کە زیننانۆ مێوە و چیوی تازە مسان و فێر بیەن، یا بە شێوێوە ناڕاستەوخۆ و غەیرە مستەقیم، پێسەو ئا کاتی کە سراحیە دێر یاوۆ ئەسپەردەکەردەی پەروانەیرە و پیاکێ نمازا ئا ژەنێ بێ سەروو زیارەتی، وەلێ چا وەختنە کوڕێوە هورمێزۆوە و بە تننی وەروو ئینەی گێرۆ و مەڵڵا نوتقی، جە چن دەیێقێنە، پیرە پیایەکا ڕازی کەرۆ کە ئی ژەنێ فەرقێوەش نیا چەنوو ئێمە و حەقوو وێشا کە پەی دمایین جاری خوداحافێزی کەرۆ جە ڕەفێقەکێش.

ڕۆمانەو چنارەی بەش بە حاڵوو وێش بەشێوە فرە چا ڕچە ماڕایشنە پەی ئێمە ڕەوایەت کەردەنۆ.

نۆ: نویسەر دلێو چنارەینە بە زەریفی و ڕیک و پێکی ژیوایو تاکی هەورامی جە ویەردەنە ڕەوایەت کەرۆ پەی وانەری. حاشاش مەکریۆ چەنە کە هەمیشەی ژیوای هەورامییەکا دلێ گردوو کوردستانینە فرە جیاواز بیەن. جیاوازییەکەش ئینا چانە هەورامیەکێ شۆرەتشا بیەن بە دەس ڕەنگینی و ئازایی و پانەی کە موحتاجوو هیچ کەسی نەبیێنێ. هەرچیوشا گەرەک بیەبۆ، ئەگەر دنیایچشا دێپۆ پۆهور وێشا وەششا کەردەن. یۆ جە ڕەنجەکاو تاکی هەورامی ویەردەنە، کەم دەسی بیەن و سیستەم بۆنەو پەراوێز کەوتەی هەورامانیوە هیچ وەخت پاجۆرە کە مشۆ و مەبۆ-ن نەپەرسانشۆ پەی ئی مەحاڵی. ئی خاڵێ هەر ئیسەیچ تاومێ بە ئاشکرایی وینمێ. هەورامییەکێ هەمیشەی ئەهلوو قەناعەتێوە بێ وێنەی بیێنێ و بۆنەو ئانەیوە کە جوغرافیاو هەورامانی نزیکوو سنوورەکان، دایمە یۆ چا رەنجە هەمیشەییاشا دیاردەو کۆڵبەری بیەن و ئینەیچ چنارەنە دلێو ژیوای کەسایەتیێوەنە پێسەو ئەنوەری یا سابیری وینیەیۆ. هەورامییەکێ هەر ئێننە کە تیکێ نانە وشکە وێرەگا سەروو سفرەکەیشاوە بۆ، قەناعەتشا پەنە کەردەن و هەر بە مڵک و باخێوە کەم و کاسبیێوە کە نازۆ مرا، ڕازیێ و قانێعێ بیێنێ. سەرەڕاو ئینیشا، دلێو وێشانە هەمیشە پشتیوانوو هەنترینی بیێنێ و تا هەم زوان و هەم دەگایێوە قۆمیابۆش وەنە، ئانە ئیتر گردوو دەگای قۆمیانش وەنە و بە خەمیش خەمبارێنێ و بە وەشحاڵیش ڕازیێ و سەروەشێ.

دە: خاڵێوە فرە گرینگە کە نویسەر جە متەیرە و ئیجرا کەردەیشنە سەرکەوتە بیەن و داستان و ڕۆمانەکاشنە و بەتایبەت ڕۆمانەو چنارەینە بەهرەش چەنە گێرۆ، تێکنیکوو تەعلیقین. ئی تێنیکە هەوڵ مدۆ وانەری عادەت بدۆ بە ڕۆمانەکێ و فزوول بۆ کە ئی کەسایەتیێ چێششا سەر مێ و زەوق و حەزش پەی یاواینە جە چارەنویسوو ڕۆمانەکێ، هانیش بدۆ فرەتەر پەیجۆر بۆ و تا ملۆ وەرۆ، عاشقانەتەر وەنۆشۆ. نویسەر پەی ئی تێکنیکی تاوۆ چا ڕووداوا بەهرە بەرۆ کە وانەر چەمەڕاییشا مەکەرۆ و ماتڵشا نیا. ڕەنگا نوقتە عەتفوو ئی ڕۆمانێ مەرگوو پەروانەی بۆ. نویسەر جۆرێوە پەروانەی بەحس کەرۆ و کەسایەتیو ئی ژەنێشە متەنرە، وانەر گردوو سەرنجێش وزۆ سەروو پەروانەی، وەلێ وەختێ ڕۆمان نویس کوشۆش، توشوو چڵاکنایشرە کەرۆ. بەهمەنی لکێ فرێ وزۆنە داستانەکێ و وانەری یەواش یەواش مەجبوور کەرۆ بزانۆ لاپەلێ تەر و فەسڵێوە تەر چێش ڕوە مدۆ. من ئەجۆم ڕەزا بەهمەنی هەرچن بەشەکای تەروو کارەکاشنە لاوازی وینیەیۆ، ئی تێکنیکوو تەعیلیقی وەش وەشێ قەرەبووش کەرۆوە پەیش و ئی کێشایە و ئاردەی و بەردەی وانەری چەنوو ئا زوانی و ژەنایش دلەڕاسیو دێڕەکانە پێسەو هەڵیزێوە، کارێوە کەرۆ وانەر موعتادوو ئی ڕۆمانێ بۆ و جە گردچێش بنیۆوە لا، پەی تەمامنایش و پەی ئانەی زانۆ عاقیبەت چێش مێ ملوو ئی ژیوارە و ئی دۆخێرە.

دما قسە:

با د٘دان بنیەو پینەیرە ڕەزا بەهمەنی دلێوڕۆمانەو ” چنارە”ینە سەرەڕاو گردوو لاوازیەکاشۆ، جە تێکنیکوو ” تعلیق”ی بە وەش تەرین شێوە ئیستیفاده کەرۆ. سات بە سات مانا وزۆوە دماو و وانەری مەجبوور کەرۆ  بە زووتەرین وەخت کارەکەی تەمامنۆ تا زانۆ چێش قۆمیۆ و عاقیبەتوو ئی حەکیەتێ چێشا. هەرپاسە ئی خاڵێ جەڕۆمانەو “سیاوڕێحانە”ینە فرە ئینا وەروو چەمیوه.

هەرچێ بۆ، “چنارە” ڕەوایەتوو ڕەنجێوەن جە کۆمەڵگاو هەورامانینە و وەنەم مەعلووما نویسه‌ریچ ئانە کە تاوانش و پەیش کریان جە گێڵنایوەو ئیڕەوایەتینە درێغش نەکەردەن. هه‌رپاسه ئی به‌رهه‌مه  و نویسته‌ی ئی جۆره ڕۆمانا په‌ی کۆمه‌ڵگاو ئارۆو هه‌ورامانی لازمێنێ و به‌ش به حاڵوو وێشا تاوا کاریگه‌ری عالشا بۆ سه‌روو فه‌زاو ئه‌ده‌بیو هه‌ورامانیوه.

دیسان دەسوەشی و مەبارەک بایی ماچوو بە نویسەری وەشەویسی و ئاوات وازوو قەڵەمش نەبڕیۆ و بەرهەمێ عالتەرێ وەنمێوە چەنەش.