پانۆرامای (ڕەهەند)
تەوەرێک دەربارەی «نێوەندی ڕەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی»
بەشی دووەم
بەرایی
ماڵپەڕی ژنەفتن لە دەستپێکی تەوەرێکیدا لەبارەی (نێوەندی ڕەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی)؛ بە پێویستی زانی پانۆرامایەک لەسەر بڵاوکراوە و چالاکییەکانی نێوەندی ڕەهەند ئامادە بکات. لە پانۆرامەکەدا پێشەکی (خۆیان ناویان ناوە هەڵوێستە)ی هەموو ژمارەکانی ڕەهەند تایپ کراوەتەوە لەگەڵ پێرستی بابەتەکانی هەموو ژمارەکان و دەستەی نووسەرانی ئەو ژمارانە. تێبینی دەکەن کە لە دەستەی نووسەران و شیوازی کارکردن لە هەندێ لە ژمارەکاندا گۆڕانکاری کراوە. بە هیچ شێوەیەک دەستکاری ڕینووس نەکراوە و تەنیا تایپ کراوەتەوە.
ئەمەی بەردەستتان بەشی دووەمە لەو سێ بەشەی پانۆراماکە:.
ژماره ٧ /١٩٩٩
ئەنفال
ڕەهەند: لە لایەن (نێوەندی ڕەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی) بڵاودەکرێتەوە
بەڕێوەبەری گۆڤار: هیوا قادر
دەستەی نووسەران (ئاراس فەتاح، بەختیار عەلی، بەرزان فەرەج، فاروق ڕەفیق، ڕێبین ئەحمەد هەردی، مەریوان وریا قانع، هەڵکەوت عەبدوڵڵا)
تایپ: عەبدوڵلا قادر دانساز
ناوخن
هەڵوێستە
کۆنفرانسێک بۆ ئەفال لە زانکۆی ئەمستردام. ئامادەکردنی: ئینگا ڕۆگ
جینۆساید، هاوتاوانی، بێدەنگبووب. نووسینی: یۆست هیلتەرمان. وەرگیرانی: کاوە ساڵح
عێراق و ئۆتۆنۆمییە کۆمەڵایەتییەکان. نووسینی: سامی زوبەیدە. وەرگێڕانی: مەریوان ووریا قانیع
ئەنفال و مۆدێرنە: ڕوداوێک لە دوامانەوە یان ئەگەرێک لە پێشمانەوە. نووسینی: مەریوان ووریا قانیع
ئەنفال قۆناغێکە لە پراکتیککردنی جینۆساید، نووسینی: مارف عومەر گوڵ
لە ئەنفالەوە بۆ خوێندنەوەی ڕوویەکی تاریکی ناسیۆنالیزمی عەرەبی. نووسینی: بەرزان فەرەج
ئەنفال؛ جینۆسایدکردنی کورد لە عێراق. نووسینی خالید ساڵح. وەرگێڕانی: کاوە جەمال
لە ئەنفالەوە بۆ ئەنفال. نووسینی: عەبدولکەریم هەڵەدنی
هەشت قۆناغ لە سیستمێکی کوشتن و سێ بۆچوون. نووسینی: ئاراس فەتاح
جینۆسایدێک لە ئاییندا بۆ ڕەوایەتی خۆی دەگەڕێت. نووسینی: ئارام کاکەی فەلاح
لە ئارەزووی کوشتنەوە بۆ ئارەزووی فەرامۆشکردن. نووسینی: بەختیار عەلی
دەوڵەتی هەرزەکار و ئایدۆلۆژیای قەیران. نووسینی: هۆشەنگی وەزیری
هونەر و یادکردنەوە. نووسینی: ڕیبوار سیوەیلی
چاوپێکەوتنیک لەگەڵ یۆست هیلتەرمان. ئامادەکردنی: ئاراس فەتاح
گفتوگۆیەک لەگەڵ سوزان مەیسێلان. ئامادەکردنی: هیوا قادر
چاوپێکەوتنێک لەگەڵ د. کەمال مەزهەر. ئامادەکردنی: شیلان ئەحمەد
ئاوێنە بچکۆلەکان
هه‌ڵویسته
ئه‌نفال، بۆ؟
له‌گه‌ڵ ده‌رچوونی یه‌كه‌م ژماره‌ی ڕه‌هه‌نددا، ده‌ركردنی ژماره‌یه‌كی تایبه‌ت به ئه‌نفال یه‌كێك له خه‌ونه گه‌وره‌كانمان بوو، نه‌ك له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌نفال ڕوداوێكه پێویستی به یادخستنه‌وه هه‌یه، یان ته‌ماحمان له‌وه‌بێت، به‌كارێكی له‌و جۆره، ئه‌و قه‌رزه ئه‌خلاقی و ویژدانییه قووڵه بده‌ینه‌وه كه به‌رامبه‌ر قوربانییه‌كان هه‌ستیپێدەكه‌ین، به‌ڵكو له‌به‌رئه‌وه‌ی قسه‌كردن له‌سه‌ر ئه‌نفال ده‌شێت ئه‌و ده‌روازه گه‌وره و ترسناكه بێت كه له ڕێگایه‌وه جارێكی دیكه تیشك بخه‌ینه سه‌ر چه‌نده‌ها ڕووبه‌ری له یادكراو و پشتگوێخراوی مێژوومان، كه تا ئه‌مرۆ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ له بوون و مانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌كه‌مان ده‌كه‌ن. سه‌ره‌تا به‌ر له هه‌ر شتێك ڕێزی قووڵی خۆمان ده‌رهه‌ق به هه‌موو ئه‌و هه‌وڵانه نیشانده‌ده‌ین كه بۆ پاراستنی ڕاستییه‌كانی ئه‌نفال و بۆ ئه‌نفالكراوان كراون، هه‌تا ئه‌گه‌ر شتێكی كه‌میش بێت، هیواشمان وایه ئه‌م ژماره تایبه‌ته‌ی ڕه‌هه‌ند به‌شداربێت له كردنه‌وه‌ی ده‌رگای دیالۆگێكی ده‌وڵه‌مه‌ندتر و قووڵتر، دیالۆگێك كه له زمانی كڕوزانه‌وه و بالۆره‌كردنەوە بگوازێته‌وه سه‌ر لیكۆڵینه‌وه و تێگه‌یشتن له ئه‌نفال، كه تاكه زه‌مینه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌یه بۆ تێگه‌یشتن له سه‌رده‌مێكی گرنگی مێژووی تازه‌مان. ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ی كه ئێمه باوه‌ڕمان وایه كه ئه‌نفال یه‌كێك له كه‌ناڵه گرنگه‌كانی قسه‌كردن له‌سه‌ر پێكهاتی سیاسی ئه‌مڕۆ و داهاتوومان پێكده‌هێنێت. كردنه‌وه‌ی ته‌وه‌ری ئه‌نفالیش ته‌نیا كردنه‌وه‌ی مه‌له‌فی به‌عس نییه، به‌ڵكو كردنه‌وه‌ی مه‌له‌فی كردنه‌وه‌ی پاشه‌ڕۆژی سیاسی ووڵاتی ئێمه‌شه.
دیارده‌یه‌ك کە له‌سه‌ره‌تاوه سه‌رنجمان ڕاده‌كێشێت، بێده‌نگی و خامۆشی ڕۆشنبیریی ته‌قلیدیی ئێمه‌یه ده‌رهه‌ق به ئه‌نفال. ئه‌م ڕۆشنبیرییه كه هه‌رگیز جگه له نیشتیمانپه‌روه‌ریی و كوردپه‌روه‌ریی سیفه‌تی دیكه‌ی نه‌بووه خۆی پێوه هه‌ڵكێشێت، كه‌چی به درێژایی ده‌ساڵه ئیفلیجه له پێشكه‌شكردنی شتێكی گرنگ ده‌رباره‌ی ترسناكترین كاره‌ساتی نه‌ته‌وه‌یی له‌م سه‌ده‌یه‌دا. ئه‌م بێده‌نگییه ڕێكه‌وت نییه، به‌ڵكو ڕاسته‌وخۆ ئه‌وه ئاشكراده‌كات كه خۆشاردنه‌وه‌ی ڕۆشنبیریی ته‌قلیدیی ئێمه له‌ژێر هه‌ندێ دروشمی سیاسیدا، ته‌نیا هه‌وڵدانێكه بۆ خۆشاردنه‌وه و خۆدزینه‌وه له وه‌زیفه فیكری و مه‌عریفییه‌كان. ئه‌نفال ئاشكرایكرد كه ئه‌م ڕۆشنبیرییه دروشمپه‌روه‌ره له جه‌وهه‌ردا كه‌مته‌رخه‌مییه‌كی قووڵی به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵ و ئازادی و مرۆڤ له كوردستان شاردۆته‌وه. ئه‌م بێده‌نگییه دوور و درێژه پتر له‌هه‌ر شتێكی دیكه به‌یانكه‌ری ڕووی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و ئیفلاسه سیاسی و فكرییه‌یه كه سه‌له‌فییه‌تی ڕۆشنبیریی و سیاسی تیاده‌ژین. له‌دوای ئه‌م بێده‌نگییه، له‌دوای ئه‌و فه‌رامۆشكردنه بوارێك نامێنێته‌وه بۆ باوه‌ڕهێنان به‌وانه‌ی كه به ناوی كورد و شۆرشگێڕێتی و ئازادیه‌وه، ده‌یانه‌وێت شورایه‌ك به‌ده‌وری حوجره تاریكه‌كانی خۆیان بكێشن، ئه‌م حوجرانه‌ی كه ئه‌مڕۆ ئاشكرایه چه‌نده له كورد و لە مرۆڤدۆستی خاڵییە و چەندەش لە شێواندنی دەستەئەنقەستی ماناکانی کوردبوون و ئازادبوون لێوان لێوه. كه‌مته‌رخه‌می ده‌رهه‌ق به ئه‌نفال، ئه‌وه‌ی ده‌رخست كه زۆر له ڕۆشنبیرانی ئێمه، هه‌تا هه‌ندێك له‌وانه‌ش كه دروشمی نه‌فره‌تلێكردنی واقعی سیاسی ئه‌مرۆیان به‌رزكردۆته‌وه. له ته‌ك كۆمه‌ڵێك ناوه‌ندی سیاسیدا به‌شدارن له گۆڕینی قوربانییه‌كانی كورددا بۆ كڵێشه‌یه‌ك كه خوتبه‌چییه‌كان له پێناوی پته‌وكردنی هه‌رچی زیاتری پایه‌كانی واقیعی سیاسی و ڕۆشنبیرییدا به‌كاریده‌هێنن. ده ساڵه ڕۆشنبیریی ئێمه نه‌یتوانیوه ئه‌نفال له وشه‌ی ناو خوتبه‌كانه‌وه بكاته ئه‌و كلیله‌ی كه جه‌وهه‌ری قۆناغێك و هه‌ره‌سی سه‌رده‌مێكی سیاسی ئاشكراده‌كات. ڕۆشنبیرییه‌كیش نه‌توانێت ئه‌نفال له خوتبه‌كان ده‌ربهێنێت و بیكاته كه‌ره‌سته‌ی له‌دایكبوونی دونیابینییه‌كی نوێ، یان بیكاته به‌هانه‌ی له‌دایكبوونی گومان و پرسیاری نوێ، ئیدی شایسته‌ی لێخۆشبوون نییه.
بێتوانایی ڕۆشنبیریی ئێمه له‌وه‌ی ئه‌نفال بكاته سه‌ره‌تای له‌دایكبوونی ئه‌خلاقێكی سیاسی نوێ، ته‌نیا له سستبوونی واقیعی ڕۆشنبیریدا ڕه‌نگینه‌داته‌وه، به‌ڵكو له ژیانی هه‌موو ئه‌و خێزانانه‌شدا ده‌بینرێته‌وه كه له ئه‌نفالكراوان جێماون. ئه‌نفالییه‌كان تائه‌مرۆ وه‌ك هه‌میشه له په‌راوێزی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی ئێمه‌دا ده‌ژین، هه‌ر گروهێكی ده‌ركرا و بێبایه‌خ و فه‌رامۆشكراون. ئه‌و هه‌وڵدانه بچوكه‌ی ئێمه‌ش، ته‌نیا هه‌وڵدان نییه بۆ ئاشكراكردنی ڕووه دزێوه‌كانی ئه‌و تراژیدیا گه‌وره‌یه، به‌ڵكو هه‌وڵدانیشه بۆ یادهێنانه‌وه‌ی ئه‌و قوربانییه زیندوانه‌ی ئه‌نفال كه تائێستا گروهێكی په‌راوێزكراو و بێده‌نگ و بێبایه‌خن.
له‌ڕاستیدا ده‌زگا ئیداری و سیاسی و ڕۆشنبیره‌كانی ئێمه ته‌نها له‌وه‌دا كه‌مته‌رخه‌منین كه نه‌یانتوانی ئه‌نفال بكه‌نه بابه‌تێكی فیكری و مه‌عریفی، به‌ڵكو بایه‌خیشیاننەدا بە پاراستنی ئه‌رشیفه ڕاسته‌قینه‌كانی ئه‌نفال و مۆزه‌یه‌كی تایبه‌تیان بۆ پاشماوه‌كانیان و یادگارییه‌كانیان دروستنه‌كرد، واتا ئه‌گه‌رچی هه‌رچییه‌ك له‌و بواره‌دا كراوه له سنووری كاری ئه‌رشیف و دۆكۆمێنت تێناپه‌رێت، به‌ڵام ئاشكراشه كه كاری ئه‌رشیفكردن له‌گه‌ڵ هه‌موو گرنگییه‌كیدا، ئاراسته‌یه‌كی تایبه‌تی وه‌رگرتووه كه هێنده‌ی مه‌به‌ستی به ده‌ستهێنانی شه‌رعییه‌ته بۆ هه‌ندێ كرده‌ی سیاسی دژی ڕژێم، به هه‌مان ئه‌ندازه بایه‌خنادات به خودی قوربانییه‌كان. كاری ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌رشیف ئه‌وه نییه كه ته‌نها دیكۆمێنته‌كانی تاوان بپارێزێت، به‌ڵكو له هه‌مانكاتدا ده‌بێت ئاوێنه‌ی ئه‌و ئه‌و ژیانانه‌ش بێت كه له‌ده‌ستچوون و به‌ربه‌ریانه زه‌وتكراون. ئه‌وه‌ی بۆ ئێمه زۆر گرنگه هه‌وڵدانی تێپه‌راندنی سیاسه‌تی مامه‌ڵه‌كردنه له‌گه‌ڵ ئه‌نفالدا، وه‌كو كێشه‌یه‌كی تایبه‌ت به دۆكۆمێنتكردن و به‌ڵگه‌پارێزیی. ئه‌نفال به‌ته‌نها كاری ئه‌رشیفكردن و چاپكردنی هه‌ندێك به‌ڵگه نییه، به‌ڵكو جه‌وهه‌ری ئه‌نفال مه‌سه‌له‌ی هه‌ڵدانه‌وه‌ی لاپه‌ره‌كانی تاوانی سیاسییه له مێژووی ئێمه‌دا، به هه‌موو ڕه‌هه‌ند و چه‌مكه‌كانییه‌وه. ئه‌نفال ئه‌وه ئاشكراده‌كات، ئایا جه‌لاده‌كان تا چ ئه‌ندازه‌یه‌ك ده‌توانن له ڕابوردووی خۆیان ده‌رچن و قوربانیش تا چ ئه‌ندازه‌یه‌ك له داهاتوودا نه‌بێته جه‌لاد.
له‌مڕودا كه قسه‌كردن له‌سه‌ر دیالۆگی عه‌ره‌بی-كوردی، بابه‌تێكە زووزوو دووباره‌ده‌بێته‌وه، مافی خۆمانه به سازده‌ران و به‌شداریكه‌رانی ئه‌و جۆره دیالۆگانه بڵێین: (هەر دیالۆگێك له‌و چه‌شنه، له‌سه‌ره‌تاوه تا كۆتایی، گه‌ر نه‌بێته دیالۆگ له‌سه‌ر ئه‌نفال، ئه‌وا دیالۆگێكی درۆزن و بێئه‌نجامه). ئه‌مڕۆ یه‌ك كه‌ناڵ هه‌یه كه ده‌شێت ببێته سه‌ره‌تای ڕاسته‌قینه بۆ ئه‌و دیالۆگه، ئه‌ویش داننانی عه‌ره‌به وه‌كو ده‌وڵه‌تان و ڕێكخراوان و ڕۆشنبیران به ئه‌نفالدا، وه‌كو تراژیدیایه‌كی ئینسانی كه به‌ده‌ستی سوپایه‌كی عه‌ره‌بی ئه‌نجامدراوه و ڕیشه‌كه‌شی له‌ناو ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بییه‌وه سه‌ریده‌رهێناوه. دیالۆگ مانای بونیادنانه‌وه‌یه‌كی ئه‌خلاقیانه‌یە بۆ په‌یوه‌ندی مرۆڤی كورد و عه‌ره‌ب. بونیادنانه‌وه‌ی ئه‌خلاقیش به‌بێ داوای لێبوردنکردنێكی به‌رفراوان و ڕاستگۆ له قوربانییه‌كانی ئه‌نفال و كورد نایه‌ته‌دی، داوای به‌خشینێك كه له‌گه‌ڵ خۆشیدا قبوڵكردنێكی ته‌واوی بژاردنه‌وه‌ی هه‌موو زیانه مادیی و مه‌عنه‌وییه‌كانی هه‌ڵگرتبێت. ئێمه پێمانوایه هه‌ر بێده‌نگبوونێك له مافی ئه‌نفالكراوان، هه‌ر كه‌مته‌رخه‌مییه‌ك له‌داواكردنه‌وه‌ی ته‌رمه‌كانیان، هه‌ر فه‌رامۆشكردنێكی دۆزینه‌وه و ده‌رخستنی هه‌موو ڕاستییه‌كان ده‌رهه‌ق به سروشتی تاوانه‌كه و ئه‌نجامده‌رانی، ڕاسته‌وخۆ ئه‌و سیاسه‌تمه‌دارانه ته‌حه‌مولیده‌كه‌ن، كه به‌بێ مه‌له‌فی ئه‌نفال ده‌چنه سه‌ر مێزی دیالۆگ و دانوستان. بۆیه له ئێستاوه ئومێدمان ئه‌وه‌یه كه له‌هه‌موو دیالۆگه‌كان و هه‌موو دانوستانه‌كاندا ئه‌نفال نه‌بێته بابه‌تێكی لاوه‌كی و تێپه‌ر كه له‌سنووری گله‌یی سیاسه‌تمه‌دارانی كورد و عه‌ره‌بدا له یه‌كتر گیربخوات.
گۆڕینی ئه‌نفال بۆ بابه‌تێكی سه‌ره‌كی و ستراتیژی له هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕاست و درۆی دروشمه سیاسییه‌كاندا زۆر خاڵی ئاڵۆزمان بۆ ڕوونده‌كاته‌وه، بۆیه هه‌ستیاریی و هۆشیاریی هه‌رچی زیاتر به‌رامبه‌ر به ئه‌نفال به دڵنیایه‌وه یه‌كێكه له‌و مه‌حەكه سیاسییه گرنگانه‌ی كه نابێت نە ڕۆشنبیران و نە هاوڵاتیانی ساده له ئاستیدا بێده‌نگ بن، هه‌ر حیزبێكی سیاسی كه خوازیاره حوكمی كوردستان بكات، مه‌به‌ستێتی له هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتوودا (ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی داهاتوو ئه‌نجامدرا) بروایه‌كی زیاتر به‌ده‌ستبهێنێت، ده‌بێت به‌رنامه‌یه‌كی ئاشكراو دیاریكراوی له‌سه‌ر ئه‌نفال و كاركردن بۆ ئه‌نفال و مامه‌ڵكردن له‌گه‌ڵ تاوانباره گه‌وره‌كانی هه‌بێت، ئه‌وه‌ی پێویسته به‌رنامه‌یه‌كی به‌رجه‌سته و كاركردنی چالاكانه‌یه بۆ هه‌موو لایه‌نه‌كانی بابه‌تی ئه‌نفال، نه‌وه‌كو هه‌ندێ دروشمی دووباره و سه‌دباره بووه‌وه. ئه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی له‌سه‌ر ئه‌نفال نه‌بێت، واته هه‌وێستی له‌سه‌ر پاشه‌رۆژی سیاسی نییه و نیگایه‌كی ڕوونی نییه بۆ سبه‌ی.
ده‌ساڵه سیاسه‌تمه‌دارانی ئێمه، چاوه‌ڕوانی وڵاته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكان، تۆڵه‌ی ئه‌نفالیان بۆ بكاته‌وه. به‌ڵام ئاشكراشه ئه‌مه‌ریكا له‌به‌ر سه‌ده‌ها هۆ نایه‌وێت، سه‌دام حوسه‌ین، وه‌ك تاوانبارێكی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌م سه‌ده‌یه بناسێنێت، به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه سیاسه‌ته چه‌وت و درندانه‌كه‌ی ئه‌مه‌ریكا ئه‌مڕۆ بوو به هۆیه‌ك ڕژێمی عێراقی دووباره ناوبانگی ئه‌خلاقی خۆی بونیادبنێته‌وه، ئه‌و گه‌مارۆ دڕندانەیە‌ی ئه‌مه‌ریكا، ئه‌و موشه‌كبارانكردنه‌ی شوێنانی مه‌ده‌نی، ئه‌و ده‌ستپاراستنه له‌سه‌رانی ڕژێم، كه بڕێكیان ئێستا وه‌كی ئۆپۆزیسیۆن چالاكن، هه‌موو بوونه زه‌مینه‌یه‌كی گه‌وره كه پیاوكوژێكی وه‌ك سه‌دام حوسه‌ین درێژه بداته ده‌سه‌ڵاتی خۆی و زه‌مینه‌ی ئه‌خلاقیانه‌شی هه‌بێت بۆ ئه‌و ڕاوه‌ستان و مانه‌وه‌یه. فه‌رامۆشكردنی ئه‌نفال وایكرد له‌سه‌ره‌تاوه سزاكانی سه‌ر ڕژێم ته‌نیا لایه‌نی ته‌كنیكی بگرێته‌وه و له سنووری دامالینی چه‌كه‌وه نه‌گوازێته‌وه بۆ سنووری داماڵینی شه‌رعییه‌تی ئه‌خلاقی. هه‌رئه‌وه‌شه واده‌كات تا ئه‌مرۆ ئه‌مه‌ریكا نه‌توانێت به زمانێكی ئاشكرا و به كۆنكرێتی له‌سه‌ر گه‌وره‌یی تاوانه‌كانی ئه‌م ڕژێمه بێته ده‌نگ. به‌لاوه‌نانی ئه‌نفال، تا ئه‌م ساته‌ش ئه‌م زه‌مینه گه‌وره‌یه‌یە كه ڕژێم له‌سه‌ری وه‌ستاوه، به‌بێ هاتنه‌ده‌نگیش له‌سه‌ر ئه‌نفال ڕووخاندنی ڕژێمی به‌عس ئه‌گه‌ر ئه‌سته‌م نه‌بێت، ئه‌وا كارێكی قورسه. بۆیه به‌رامبه‌ر ئه‌و په‌رده‌پۆشی و بێده‌نگییه‌ی ئه‌مه‌ریكا و ده‌وڵاتانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵات ده‌رهه‌ق به ئه‌نفال، وه‌كو به‌ڵگه‌یه‌كی تری ڕاسته‌قینه‌ی درنده‌یی له‌م سه‌ده‌یه، پێداویستییه‌كی ئه‌خلاقی و سیاسییه كه ده‌زگا و ڕێكخراوه مه‌ده‌نییه‌كانی كورد خۆیان ده‌ستبه‌كاربن، چونكه چیدی ناكرێت هه‌یئه‌ته یاسایی و دادگاییه‌كانی كورد هێنده ئیفلیج بن، نه‌توانن وه‌زیفه‌كانی خۆیان ببینن.
***
له‌كاتی ئاماده‌كردنی ئه‌م ژماره‌یه بۆ چاپ، هه‌واڵی ده‌ستگیركردنی نایاساییانای سه‌رۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان له پایته‌ختی(كینیا)، بوو به ده‌نگوباسی سه‌ره‌كی ناو ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن و شه‌پۆلی ناڕه‌زایی كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان له هه‌موو جیهاندا دژ به‌و چه‌ته‌گه‌رییه نێونه‌ته‌وه‌ه‌ییه هه‌موو كونج و قوژبنێكی گرته‌وه و قه‌یرانێكی سیاسی و ئه‌خلاقیشی له ئه‌وروپادا دروستكرد.
گومانی تێدا نییه كه ئه‌مه یه‌كه‌مجار نییه له له مێژووی خه‌باتی ڕزگاریخوازی كوردستانی باكووردا كه سه‌رۆكی بزقوتنه‌وه‌كه‌ی ده‌ستگیرده‌كرێت و ده‌ربێته‌وه بۆ (ئه‌ستانه). یه‌كه‌مجار نییه له مێژووی ئه‌و میله‌ته كه پێشره‌وه و پێشمه‌رگه‌كانی وه‌كی (له یاسا لاده‌ر) ته‌ماشائه‌كرێن و سزا و ڕقی ده‌وڵه‌ت و (نه‌ته‌وه‌ی پیرۆزی) توركیان به‌سه‌ردا ده‌بارێت. ئه‌مه یه‌كه‌مین جار نییه له مێژووی كورد كه ده‌وڵه‌تێكی دراوسێ له ترسی به‌رژوه‌ندی و ئاساییش و ده‌ستكه‌وتی نه‌ته‌وه‌یی خۆی ده‌ستبه‌رداری به‌كارهێنانی كورد ئه‌بێت و پاشان به ده‌ره‌نجامی ترسناك و كاره‌ستاوی بۆ پێشره‌وان و بزووتنه‌وه‌كه و گه‌لی كورد ئه‌كه‌وێته‌وه.. ئه‌مه یه‌كه‌مجار نییه كه به‌رژوه‌ندییه ده‌وڵه‌تی و ناوچه‌یی و نێونه‌ته‌وایەتییە‌كان له‌سه‌ر خاكی كوردستان و له‌سه‌ر ئێسقانی خه‌ڵكی كورددا یه‌كتری ده‌برن به‌رژەوه‌ندی و هێز به‌سه‌ر عه‌داله‌ت و لێپرسراوێتی ڕه‌وایه‌تی خه‌باتی میله‌تێكی چه‌وساوه‌دا زاڵ ئه‌بێت.
به‌ڵێ ئه‌مانه و چه‌ندان نموونه‌ی دی، ئه‌زموونی نوێ نین بۆ سه‌رانی كورد و بزووتنه‌وه‌كانی. ئێمه لێره‌دا قسه‌مان له‌سه‌ر دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌زموونه‌كان نییه، ئه‌وه‌ی له‌م دۆخه‌شدا گرنگه، ده‌ستنیشانكردنی مانای ئه‌م تراژیدیایەیه له‌ناو دیارده و به‌رئه‌نجامه نوێكانی ئه‌م جیهانه‌دا كه پێیده‌گوترێت(دونیای گڵۆباڵ). دیارده‌یه‌ك كه به ئاشكارا ڕه‌هه‌ندێكی دووفاقه‌یی له خۆگرتوه و ئاسۆكانیشی بۆ كورد گه‌ر له چه‌ند په‌نجه‌ره‌یه‌كه‌وه به‌سه‌ر دونیادا كراوه‌بێت، ئه‌وا له چه‌ندین ده‌رگاشه‌وه داخراوه.
ئه‌وه‌ی نوێیه له‌م جیهانه‌دا بۆ كورد تاراوگه‌بوونی سێ نه‌وه‌ی كوردییه به‌سه‌ر ئه‌وروپا و جیهاندا. نه‌وه‌ی یه‌كه‌میان له په‌نجا و شه‌سته‌كانی ئه‌م سه‌ده‌یه له پێناوی دۆزینه‌وه‌ی شانسی ژیانێكی نوێ، وه‌ك كارگه‌ر ڕوویان له ئه‌وروپا كرد. نه‌وه‌ی دووه‌میشی وه‌كو خوێندكار و نه‌وه‌ی سێیه‌میش له هه‌شتاو نه‌وه‌ده‌كاندا وه‌كی په‌ناهه‌نده‌ی سیاسی له‌م وڵاتانه نیشته‌جێبوون. ئه‌م به‌شانه‌ی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی بێبه‌ری نه‌بوون له كاریگه‌ری و گۆڕانكارییه سیاسییه‌كانی وڵاته‌كه‌یان، بۆیه ئه‌مڕۆ چه‌نده به‌سه‌ر سیاسه‌تی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كه كوردیان تیادا ده‌چه‌وسێنرێته‌وه چاودێرن، ئه‌وه‌نده‌ش له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵاتیش بونه‌ته (گروپی فشار) به‌سه‌ر ویژدان و ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندنی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه. ئه‌مه ئه‌گه‌رچی ڕه‌هه‌ندێكی كاره‌ساتاوی میلله‌تێكی په‌رته‌وازه ئاشكراده‌كات، به‌ڵام زه‌مینه‌یه‌كیشه، كه ئاسۆ و ماناكانی مه‌سه‌له‌ی كورد له ئاستی نێونه‌ته‌وایه‌تیی به‌رفراوانتر و قووڵترده‌كاته‌وه.
هه‌ربۆیه ڕێكه‌وت نییه كه ده‌ستگیركردنی”ئاپۆ”(بۆ دووه‌م جار دوای هه‌ڵه‌بجه)، كوردی هه‌موو به‌شه‌كانی له‌ده‌وری مه‌سه‌له‌كه‌یان كۆكرده‌وه. له‌م شه‌پۆلی ناڕه‌زاییه‌دا، جارێكی تر ڕه‌چاوی ئه‌وه ده‌كرێت كه ناكۆكییه سیاسی و ئیقلیمی و ئایدۆلۆژییه‌كان، به‌رامبه‌ر به گه‌وره‌یی كاره‌سات و پیلانه‌كان ده‌كه‌ونه په‌راوێزه‌وه. ئه‌مه سه‌ره‌ڕای كۆششی ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن و ناوه‌نده سیاسیه‌كانی ئه‌وروپی بۆ پارچه‌پارچه‌كردنی كێشه‌كه و نیشاندانی پارتی كرێكاران، وه‌كو ڕێكخراوێكی تیرۆرست و وێناكردنی به‌وه‌ی كه به‌شێك نییه له بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی كورد، له دواجاردا ئه‌م هه‌وڵ و خواستانه هه‌موویان بێده‌ره‌نجام كه‌وتنه‌وه، چوونكی ئه‌زموونه‌كان ئه‌وه به كورد ده‌ڵێن، كه ڕۆژێك له ڕۆژان خۆرئاوا هه‌نگاوێكی ڕاسته‌قینه‌ی نه‌ناوه به ئاراسته‌ی تاوانباركردنی جه‌نه‌ڕال و سیاسییه ناسیۆنال- شۆڤێنییه‌كانی توركدا و به ڕوونی ده‌نگی هه‌ڵنه‌بریوه بۆ داكۆكیكردن له مافه‌كانی كورد. ئه‌م شه‌پۆلی توڕهی‌یه‌ی خه‌ڵكی كوردستان، ئه‌وه‌ی ده‌رخست، كه له‌ناخی مرۆڤی كورددا ئیراده‌یه‌كی گه‌وره هه‌یه، ئیراده‌یه‌ك گه‌ر سیاسییه دووڕووه‌كان و سیاسه‌تی ئیقلیمچێتی و هاریكارانی داگیركه‌ران لێگه‌رێن، ئه‌وا توانای ده‌ره‌نجانی كاری مه‌زنی هه‌یه.
ئه‌وه‌ی له‌م كاره‌ساته نوێیه، بریتییه له به‌شداربوونی یه‌كه‌مجاری تۆڕێكی گه‌وره له لێهاتووترین ده‌زگا ئیستخباراتییه‌كانی جیهان، بۆ ده‌ستگیركردنی سه‌رۆكی ڕێكخراوێك و خنكاندنی بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاری پارچه‌یه‌ك له پارچه‌كانی كوردستان و پێشكه‌شكردنی، وه‌كی (دیاری)یه‌كی پێكه‌وه‌كاركردنی نێونه‌ته‌وه‌یی دژ به(تیرۆریزم) به ده‌وڵه‌تێك كه بۆخۆی نموونه‌یه‌كی نوێی وه‌حشیگه‌رییه له‌م دونیای مودێرنه‌دا.. ئه‌وه‌ی نوێیه، بریتییه له‌وه‌ی كه چیدی سه‌رده‌می ئه‌وه به‌سه‌رچوو بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی پشتئه‌ستور به ناكۆكی ناوچه‌ییەكانی نێوان ده‌وڵه‌ته‌كان زه‌مانه‌تی بوونی خۆی و ڕێكخراوه‌كه‌ی بكات… ئه‌وه‌ی نوێیه، بریتیه له نه‌بوونی بستێك زه‌وی بۆ هیچ كه‌سێك له‌م جیهانه گڵۆباڵه، كاتێك كه به‌رژوه‌ندی و ئاساییشی ئه‌م سیسته‌مه جیهانییه بخاته مه‌ترسییه‌وه‌و حوكمه‌كان و ده‌ستووری یارییه‌كانی بێقه‌یدوشه‌رت قه‌بوڵ نه‌كات. “ئاپۆ” ده‌شێت لێره‌دا تاكه سه‌رۆكی بزوتنه‌وه‌یەكی ڕزگاریخواز بێت، كه یاساكانی ئه‌م جیهانه نوێیه‌ی به‌سه‌ردا جێبه‌جێكرا. ئه‌وه‌ی نوێیه بریتییه له‌وه‌ی كه دوای (ئه‌زموونی ئاپۆ) هه‌موو حیزب و سیاسه‌تمه‌داره كورده‌كان ده‌بێت تێبگه‌ن، گه‌ر پشتیوانی سه‌ره‌كییان ئیراده‌ی خه‌ڵكی كورد نه‌بێت و ڕێزیان بۆ ئه‌و ئیراده‌یه‌ش نه‌بێت، ئه‌وا پشتبه‌ستنی ڕه‌ها به لایه‌نێك له وێنه‌ی ئه‌مه‌ریكا، یان ڕێکكه‌وتنه ئیقلیمییه‌كان، مانای ئه‌وه‌یه، ئه‌وان هه‌میشه له‌سه‌ر مینێك وه‌ستاون، یان بۆبمێكی كاتی له‌ژێر كورسییه‌كانیاندایه. بۆیه تاكه ڕێگایه‌ك بۆ ده‌ربازبوون له‌م قه‌یرانه سیاسییه نه‌ته‌وه‌ییه‌ی ئه‌مرۆی كورد، داكۆكیکردنه له‌مافه ڕه‌واكانی گه‌لی كورد و دروستكردنی ئیجماعێكی (كۆنزێنس) سیاسییه كه له‌ساتی قه‌یرانه سه‌خته‌كاندا ڕوبه‌رێكی به‌رگریان بۆ بهێڵێته‌وه.
كورد له‌سه‌رده‌می جه‌نگی سارددا قوربانی ململانێی خۆرهه‌ڵات و خۆرئاوا بوو. ئه‌مرۆش كه‌مته‌رخه‌می و نه‌بوونی خواستی سیاسی له ئه‌وروپا، له‌وه‌ی چالاكانه هه‌تا به‌شدارییه‌كی بچوكیش بكه‌ن له فشارهێناندا بۆ سه‌ر حوكمرانه‌كانی ناوچه‌كه، ڕووی ئه‌و هه‌ره‌سه ئه‌خلاقییه نیشانده‌دات كه سه‌ره‌تاكانی به‌گڵۆباڵبوونی جیهان له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵیگرته‌وه. (ئاپۆ) له گه‌شته (ئۆدیسێ)یه‌كه‌ی خۆیدا له ئه‌وروپا و ڕوسیا و ئه‌فه‌ریقادا، زۆربه‌ی ئه‌و ئه‌گه‌رانه‌ی تاقیكرده‌وه كه له دونیای ئەمڕۆی سیاسەتدا باوه… پاش نائومێدبوون و سه‌رنه‌كه‌وتنیشی له‌م هه‌نگاوه‌نه‌دا، ئاماده‌ی ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ی دادگایه‌كی نێوده‌وڵه‌تی بوو، كه تیایدا هه‌موو تاوانه‌كان بخرێنه‌ڕوو، تاوانی پارتی كرێكاران و تاوانه جه‌نگییه‌كانی ده‌وڵه‌تی توركیاش، به‌ڵام دیاره خۆرئاوا بۆئه‌وه‌ی تیشك نه‌خاته سه‌ر كێشه‌ی كورد و زیان له به‌رژوه‌ندییه‌كانی خۆیان نه‌كه‌وێت، هه‌ر(ئاپۆ)یان پێشكه‌ش به سێداره‌كانی تورك كرد، به‌ڵكو سڵ له‌وه‌ش ناكه‌نه‌وه كه سه‌رجه‌می پرۆتێسته‌كانی(موعاره‌زه) كورد به پرۆتێستی تیرۆرستی ناوبه‌رن. هه‌رلێره‌وه ئێمه پێمانوایه ئه‌و داواكارییانه‌ی خۆرئاوا ده‌یكات له دادگا خوێناوییه‌كانی توركیا، بۆ دادوه‌رییه‌كی عادیلانه‌ی (ئاپۆ) كه تاكه(مه‌رحه‌مه‌تێكه) ده‌زگا سیاسییه‌كانی ئه‌وروپی بۆ كوردی بنوێنن، درۆیه‌كی گه‌وره و ناشرینه.
دیاره ئه‌وه ڕاستییه‌كه كه هاوكاریكردنی نێونه‌ته‌وایه‌تی له گرتنی چه‌ته‌ئاساییانه‌ی (ئاپۆ) و چاوبه‌ستكردنی بۆ زیندانی توركان، كۆشتنێكی ڕه‌مزییانه‌یه بۆ گه‌لی كورد به‌گشتی و بۆ كوردستانی توركیاش به تایبه‌تی، كولتوورێكه له‌م چه‌ند ساڵه‌ی ڕابردوودا به‌رامبه‌ر به سه‌رانی كوردستانی ئێرانیش به به‌رچاوی ڕای گشتی جیهانییه‌وه له ئه‌وروپا پیاده‌كرا… بۆیه دوای ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی(ئاپۆ) به دوژمنه‌كه‌ی، چاوه‌ڕوانكردی ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تانی ڕۆژئاوا بێن و زه‌مینه‌ی كۆنفراسێكی نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد خۆشبكه‌ن، به‌قه‌د دووری نێوان(نیرۆبی) و (مه‌ڕمه‌ڕه)، كه ئێستا(ئاپۆ)ی تیادا زیندانه، له واقیع بینییه‌وه دووره. ئه‌و ڕاستییه‌ش مانای ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت كه خۆمان ته‌سلیمی ڕادیكالییه‌تێکی ناعه‌قڵانی بكه‌ین. واقیعی سیاسی ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت، كه چه‌نده سیاسه‌تی پراگماتیكی ئۆپۆرتۆنیستانه‌ی ده‌وڵه‌تانی ڕۆژئاوا به‌بێ فشاری مه‌ده‌نی كورد و ڕای گشتی جیهانی، ناتوانێت ئه‌لته‌رناتیڤ به‌رهه‌مبهێنێت بۆ چاره‌سه‌ری مه‌سه‌له‌ی كورد، ئه‌وه‌نده‌ش ته‌سلیمبوون به ڕادیكالیزمێكی ناعه‌قڵانی ناتوانێت ببێت به ئه‌لته‌رناتیڤی ئه‌م دۆخه. لێره‌دا زۆر گرنگه ئه‌و سۆزه نه‌ته‌وه‌ییه ڕاچه‌نیوه له ناو سه‌رمایه‌ی هیچ حیزبێكدا دیل نه‌كرێت و نه‌كرێته هه‌وێنی تاودانی هه‌رچی زیاتری ململانێی دوژمنكارانه‌ی گروپی به پارچه‌پارچه‌بوونی پتری ناو بزاوتە سیاسییه‌كانی كورد و دروستكردنی سیناریۆی نوێ بۆ شه‌ری ناوخۆ. لێره‌دا چه‌نده هه‌ڵوێستی ڕه‌ق ده‌رهه‌ق به داگیركه‌ران پێویسته، هێنده‌ش نه‌رمی و دیالۆگ له‌ناو خۆیدا گرنگی ستراتیژانه‌ی خۆی هه‌یه. پێویسته ئه‌و ئازاره ڕاچه‌نیوه نه‌بێته مایه‌ی دروستكردنی وه‌همی خواردنی حیزبه‌كانی كوردستان بۆ یه‌کتر و نه‌بێته مایه‌ی ئه‌وه‌ی كه یه‌كێك له ڕێكخراوه‌كان وه‌همی (تاكه نوێنه‌ر) و خه‌یاڵی (پارتی سه‌ركرده) له‌سه‌ری خۆیدا گه‌وره‌بكات، كه به دڵنیاییه‌وه به كاره‌ساتی گه‌وره‌تر دواییدێت. ئه‌م تراژیدیایه و ئه‌م ڕاپه‌رینی نائومێدییه ده‌بێت وه‌كو ده‌روازه‌یه‌كی ده‌رچوون له تراژیدیا هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵدا بكرێت، نه‌وه‌كو ده‌روازه‌ی كردنه‌وه‌ی كاره‌سات و دروستكردنی تراژیدیای سیاسی دیكه.
لێپرسراوانی ئەم ژمارەیە:
بەختیار عەلی، ئاراس فەتاح
ژمارە: ٨ /١٩٩٨
ڕەهەند: لە لایەن (نێوەندی ڕەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی) بڵاودەکرێتەوە
بەڕێوەبەری گۆڤار: هیوا قادر
دەستەی نووسەران (ئاراس فەتاح، بەختیار عەلی، بەرزان فەرەج، فاروق ڕەفیق، ڕێبین ئەحمەد هەردی، مەریوان وریا قانع، هەڵکەوت عەبدوڵڵا)
لێپرسراوانی ئەم ژمارەیە: فاروق ڕەفیق، هەڵکەوت عەبدوڵا
ناوخن
لەبری هەڵوێستە …… فاروق ڕەفیق
ئەخلاقناسی لە دنیای پۆست مۆدێرنەدا…… مەریوان وریا قانیع
خۆرئاوا و ئەوەکانی، موسڵمان وەکو ئەوی خۆرئاوا….. فاروق ڕەفیق
بەشێک لە پڕۆژەی ووشەکان و جیاوازی…… ڕزگار حمەڕەشید
فەلسەفەی زانستی هاوچەرخ و خوێندنەوەیەک بۆ
پێوەندیی نێوان فەلسەفە و زانست…….. دارا محەمەد
ڕۆشنگەری و تازەگەری…… وەرگێڕانی: هەڵکەوت عەبدوڵا
دڵنیابە- مەرگی تاقانەی دووەمت نەخوێندۆتەوە….. بەختیار عەلی
کتێبێکی نەدۆزراوە دەربارەی مێژووی کوردستان….. وەرگێڕانی: عەبدوڵا مەردۆخ
ئاوێنە بچۆلەکان
لەبری هەڵوێستە
ئێمە و خۆرئاوا
لە ژمارە (٥)ی ڕەهەنددا ڕامانگەیاند کە نیازمان هەیە ژمارەیەکی تایبەتی لەمەڕ خۆرئاوا و فیکری خۆرئاوا دەربکەین. هەرچەندە ئەم ژمارەیەی کە دەیخەینە بەردەمتان مەلەفێکی تایبەتی لەسەر خۆرئاوا تێدایە، بەڵام دەبێت ڕاستگۆبین لەگەڵ خوێنەرانی هێژای ڕەهەند و لەگەڵ خۆشمان و بڵێین کە نیاز و خواست و تێگەیشتنی ئێمە بۆ ژمارەیەکی تایبەتی لەسەر خۆرئاوا زۆر لەوە گەورەتر و بەرفراوانتربوو کە لەم ژمارەیەدا هەیە. ئێمە لێرەدا وێڕای ڕێز بۆ ئەو دۆستانەی بەتەنگ بانگەوازەکەمانەوە هاتن، دەڵێین بەشێوەیەکی گشتی ڕۆشنبیرانی کورد وەک پێویست بەهانای بانگەوازەکەمانەوە نەهاتن و باس و لێکۆڵینەوەی بەدەست نەگەیشت. دیارە دەتوانین پەنجە بخەینە سەر چەندین هۆ، بەڵام گەر بەهەڵەدا نەچووبین هۆی سەرەکی ئەوەیە کە ڕۆشنبیرانی کورد گرنگی نادەن بە خوێندنەوەی فیکری خۆرئاواو تێڕامان لە شارستانیەتی خۆرئاوا، ئەوەش خۆی لەخۆیدا ئیشکالیەتێکە کە دەبێت ببێتە شوێنی مشتومڕ.
لەسەرەتای ئەم سەدەیەوە بەچەندان شێوەی جیاواز ئێمەی کورد لەگەڵ خۆرئاوا، وەک شارستانیەت و وەک سیاسەتی کۆمەڵێ ووڵاتی خۆرئاوایی، دەرگیرین و بگرە زیادەڕۆییمان نەکردووە بڵێین هەندێ جار بووینەتە قوربانیی هەندێ سیاسەتی ناعادیلانەی هەندێ ووڵاتی خۆرئاوایی. لە بۆمبابارانکردنی شاری سلێمانییەوە لەلایەن هێزی کۆڵۆنیالیستی ئینگلیزەوە، لە ڕاپەڕینی شێخ مەحمود و گرتنی شێخ مەحمودەوە، لە پەیمانەکانی سیڤەر و لۆزان و دابەشکردنی کوردستانەوە، هەر لە پاڵپشتی بێ قەیدومەرجی خۆرئاوا بۆ ئەو ڕژێمانەی کورد لەسەرەتای ئەم سەدەیەوە دەستەویەخەیە لەگەڵیان، هەر لە چاونووقاندنی خۆرئاواو بێدەنگبوونی ویژدانی خۆرئاوا لەبەردەم ئەو تاوانە گەورانەی دەرهەق بەمیللەتی کورد کراون و دەکرێن، لە سەرکوتکردنی شێخ سەعیدی پیران و کوشتاری دەرسیمەوە تا ئەیلولی ڕەش و تا لە سێدارەدانی قازی موحەمەدی پێشەوا، تا پیلانەکەی کیسنجەر لە کورد ساڵی ١٩٧٥، تا هەڵەبجە و هۆڵەکۆستی کورد (ئەنفال) و ترۆرکردنی عەبدولڕەحمان قاسملۆ و شەرەفکەندی، تا نەخشەی (CIA) بۆ دەستگیرکردنی ئاپۆ بەچەندان شێوەی جیاواز ئێمە بووینەتە قوربانیی سیاسەتەکانی خۆرئاوا، بگرە نەتەوەیەک نییە لەسەر ئەم گۆی زەوییە هێندەی ئێمە ناپاکیی بەرانبەر کرابێت لەلایەن خۆرئاواوە، بەڵام نەتەوەیەکیش نییە هێندەی ئێمە چاویبڕیبێت لە خۆرئاوا وەک ڕزگارکەر. ئالێرەوە قسەکردن لەسەر خۆرئاواو تێڕامان لە عەقڵی خۆرئاوا خۆیمان بەسەردا دەسەپێنێ و کارێکە ڕۆشنبیری کورد بەناچاری دەبێت لەسەری سەرەوەی ئەجێندا فیکری و کولتوورییەکەی خۆی دایبنێ. کەواتە ناسینی ئەو کیانەی پێیدەڵێن خۆرئاوا و خوێندنەوەی ڕەخنەییانەی ئەو عەقڵەی کە پڕۆژەی مۆدێرنەتی سەرڕێگاخستووە، خوێندنەوەی سیاسەتی میکافیلیانەی خۆرئاواو بەدەرخستنی ستانداردی دووفاقە و سیاسەتی نائینسانیانەی خۆرئاوا لەمەڕ ئێمە و جیهانەوە دەبێت لە ئارەزووی ئەم یان ئەو ڕۆشنبیر بچێتە دەرەوەو خۆی وەکو بەشێکی گرنگ لە پڕۆژەی ڕۆشنبیریی کوردی نیشانبدات. خوێندنەوەی واقیعی کوردی بەهەموو ڕەهەندەکانییەوە پڕۆژەیەکی کامڵ نابێت بێ ناسین و خوێندنەوەی (ئەوان)ی کورد کە خۆرئاوا یەکێکە لەوانە.
لەڕوویەکی تریشەوە قسەکردن لەسەر خۆرئاوا گرنگییەکی تریشی هەیە، ئەویش ئەوەی کە خۆرئاوا خاوەنی کۆمەڵێ دەستکەوتی زانستی و فیکری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنۆلۆژیی گرنگە کە ئێمەی کورد بەناچاری نەک بەتەنیا دەبێت لەو دەستکەوتانە بدوێین و ڕابمێنین، بەڵکو هەندێ لەو دەستکەوتانە خۆماڵیبکەین و بیانکەینە بەشێک لە دنیابینی کوردانەی خۆمان، ئەمە جگە لە ئاشکراکردنی ئەو ڕاستییەی کە هەندێ لەو دەستکەوتانە دەستکەوتی هەموو مرۆڤایەتین و بەشێوەیەک لە شێوەکان بەشداریی شارستانیانەی ئێمەش لە بەدەستهێنانی ئەو دەستکەوتانەدا هەیە. ئالێرەوە بوونی جڤات (کۆمیونیتی) کوردی و بوونی ژمارەیەکی زۆری ڕۆشنبیرانی کورد لە خۆرئاوا هەلێکی مێژووییە لەبەردەم کوردا لە کۆمەڵێ ڕووەوە بۆ سەرڕێگاخستنی ڕێنسانسێکی کوردی و بۆ سەرڕێگاخستنی دیالۆگێ لەگەڵ عەقڵی خۆرئاوادا. ئەمجارە لەماڵی خۆرئاوا خۆیدا ئێمە بەبەهاکان و هۆکارەکانی خۆرئاوا خۆی دەتوانین داکۆکی لە مافەکانی خۆمان بکەین وەک دانیشتوانی ئەو ووڵاتە خۆرئاواییانە و هەروەک هەر جڤاتێکی تریش دەتوانین مەسەلە بنەڕەتیەکەمان، کە مەسەلەی کوردە، زیندوو ڕابگرین و کاریگەریشمان هەبێت لەسەر سیاسەتی دەرەوەی هەندێ لەو ووڵاتە خۆرئاواییانە. یەکێک لەو وانانەی دەبێت ئێمەی کورد لەو جڤاتە نا-خۆرئاواییانەی ترەوە، کە پێش ئێمە لە خۆرئاوابوون، فێریبین ئەوەیە کە بەلانی کەمەوە لەسەر دووئاست دەتوانین مانا بە ژیانی دوورەووڵاتیمان ببەخشین و کاریگەریی تایبەتیمان لەسەر مەسەلەی نەتەوەکەمان هەبێت. لەلایەکەوە بەسوودوەرگرتن لە هەلومەرجی لەبار لە بوارەکانی ئابووری و بیسنز و ئەکادیمیادا هەڵپەی خۆمان هەبێت و خەونی گەورە ببینین چ وەک تاکەکەس و چ وەک جڤات.لەلایەکی دیکەوە ھەستی ھاوکاری و بەتەنگەوەھاتنمان بۆ یەکتر و بۆ جڤاتی کوردی لەجاران زیاتربکەین. بەم شێوەیەش نەک دەنگی خۆمان دەبێت، بەڵکو دەسەڵاتێک بۆ ئەو دەنگە وەک پاڵپشت دروستدەکەین و ئیدی تەنیا کۆمەڵە خەڵکێک نابین پەرتەوازە و بێدەسەڵات و بێخەون و بێڕێکخستن. زمانی دەسەڵات تەنیا زمانێکە کە خۆرئاوا لێی حاڵیدەبێت، ئەم دەسەڵاتەش تەنیا لە کۆکردنەوەی تواناکان، ھێزەکان و بەھرەکان لەدەوری یەکتر گەڵاڵەدەبێت، نەک بەنیازی دروستکردنی حیزبی سیاسی، بەڵکو بەنیازی دروستکردنی جڤات و گروپی کولتووری کە لەیەک کاتدا چاو لە پاراستنی مافەکانی جڤاتی کوردی ببڕێ لە مەنفا و بەدەنگیش بێت لەسەر ئەو ناعەدالیەتەی ڕۆژانە میللەتەکەمان ڕووبەڕوویدەبێتەوە. بەدەنگ بێت لەو پێشێلکردنەی مافەکانی میللەتەکەمان لەلایەن داگیرکەرانی کوردستانەوە. بەھۆی بوونی جڤاتی کوردییەوە لە دەرەوەی کوردستان و لە خۆرئاوا ئیدی دەبێت ئەو سەردەمە بەسەرچووبێت کە تێیدا کورد قەتڵوعامبکرێ و کەسێ پێینەزانێ و ویژدانی کەسێ تەکان نەخوا، کاری ئێمە ئەوەیە کە ویژدانەکان ڕاچڵەکێنین، گۆمەکان بشڵەقێنین، دیواری بێباکی (Indifference)ی خۆرئاواییانە ھەڵتەکێنین. زیاتر لەمە نووسەری ئەم چەند دێڕە لەو باوەڕەدایە کە ئیمڕۆ ئێمەی کورد، بەتایبەت ئەوانەمان کە لە دەرەوەی کوردستان ئاوارەین، ئەرکێکی مێژووییمان لەسەرە، بانگکراوین بۆ ئەرکێک کە ڕەنگە زیادەڕۆییمان نەکردبێت بڵێین تەنیا ئەرکی ئێمەی کوردە، ئەویش دوای کارەساتی کۆسۆڤۆ و جەنگی ناتۆ دژبە یۆگۆسلاڤیا تاقیکردنەوەی ئەو گریمانکارییەی کە ئەو جەنگە پشتی بەستبوو بەو بەھایانەی کە ناتۆ بانگاشەی بۆ کرد و دەیکا، بانگاشەی ئەوەی گوایە ئەو جەنگە جەنگێ بوو ئەخلاقی و لەبەر خزمەتگوزاریی مرۆڤایەتی و بەتەنگەوەھاتنی مرۆڤدۆستانە بوو بۆ ئیتنیکێ کە ڕووبەڕووی سیاسەتی پاکخوازیی ئیتنیکی بووەوە لەلایەن ناسیۆنالیزمێ کە بەدواپلەی دڕندەیی و دێوانەیی گەیشت، ناسیونالیزمی سیڕبی. ئەو تاقیکردنەوەیەش بەم شێوەیە دەبێت کە ئێمە بەجیھان بڵێین، بە خۆرئاوا بڵێین کە حوکمی جیھان دەکا، سەدساڵە وەکو میللەتێ کە ڕووبەڕووی نکۆڵیلێکردن لەسادەترین ماف و سیاسەتی نکۆڵیکردن لە شوناس و بوونمان دەبینەوەو یەکێ لەو ھێزانەش، دەوڵەتانەش کە لە حەفتاوپێنج ساڵی ڕابردوودا شێلگیرانە دژی ھەموو خواستێکی سادەی میللەتی کورد بۆتەوەو بەتوندی ھەموو داواکارییەکی ڕەواو مرۆڤانەی کوردی سەرکوتکردووە، دەوڵەتی تورکیایە کە ئەندامێکی یانەی ناتۆیە. دەبێ بڵێین وێڕای سەدساڵ لە کوشتار و قوربانیدان، ئەو ناعەدالەتیەش قبووڵدەکەین کە دوای کۆسۆڤۆ کێشەی کورد بخرێتە سەر مێزی قسەکردن و ببێتە بەشێک لە ئەجێندای دامودەستگا نێودەوڵەتیەکان، بەتایبەت ناتۆ. دیارە ھێندە ھوشیاریمان ھەیە لەو ڕاستییە بگەین کە بەنێونەتەوەییکردنی کێشەی کورد کارێک نییە خودبەخود بکرێ یاخود ھێزێکی ناکوردی پێیھەستێ، وەک چەکفرۆشەکان و پیاوانی بیسترو کۆمپانیا گەورەکان، بەڵکو ھوشیارین لەوەی کە پڕۆسەیەک لەو جۆرە دەیەھا ڕێگری گەورەی لەبەردەمدایەو جگە لەو ڕژێمانەی کوردستانیان داگیرکردووە، ڕێگری گەورە (بەموفارەقەیەکی زۆرەوە) خودی پڕۆسەی گڵۆبەڵایزەیشنە. بەڵام وێڕای زانینی ئەو ڕاستییەش بەنێونەتەوەییکردنی کێشەی کورد و سەپاندنی ئەو کێشە لەسەر ئاستی جیھانی و خزاندنی ئەو کێشە بۆ نێو ئەجێندای دامودەستگا نێودەوڵەتیەکان تەنیا ڕێگایەکە بۆ سنووردانان بۆ ئەو جینۆسایدەی سەدساڵە ئێمەی کورد ڕووبەڕوویدەبینەوە، ئەوەش کارێکە تەنیا کورد خپی دەتوانێ پێیھەستێ بەئامادەبوونی لە ھەموو مەحفەلەکانی جیھاندا، لەسەر شەقامەکان، لە ئەکادیمیاکاندا، لە کۆنفرانسەکاندا، لەبەردەم دەرگای ھەموو دامودەستگایەکدا. سەدەی بیست ویەکەم یا ئەوەتا سەدەی قبووڵکردنی جیاوازی و ڕاگرتنی جینۆسایدی کورد دەبێت، یا ئەوەتا ھەروەک سەدەکانی تر لەکەیەک دەبێت، شەرمێک بەنێوچەوانی مرۆڤایەتیەوە لە نکۆڵیکردن لە جیاوازی بەھۆی جینۆساید و قەتڵوعامی ئیتنیکە جیاوازەکانەوە. ئا لێرەوەیە کە ڕۆڵی مێژووییانەی کورد دەردەکەوێ، ئەویش لە ڕووبەڕووکردنەوەی خۆرئاواو مرۆڤایەتی بەرانبەر ئەو ڕاستییەی تا میللەتێک مابێت لەسەر ئەم گۆی زەوییە کە جینۆسایدبکرێ و نکۆڵی لە بوونی بکرێ و ئازادنەبێت، ئەوا نەک بەتەنیا قسەکردن لەسەر ئازادی و عەدالەت درۆیەکی گەورە دەبێت، بەڵکو مرۆڤایەتی سەرجەم ناتوانێ ئازادبێت.
ئەوەی لە کۆسۆڤۆدا ڕوویدا تراژیدیایەکە تا چەندین دەیەی تر دەشێ لە کاریگەرییەکانی بدوێین، لە قووڵی ئەو تراژیدیایە بیربکەینەوەو وانەی لێوە فێربین. بەڵام با لێرەدا تا ئەو شوێنەی پەیوەندیی بە ناتۆوە ھەیە سەرنجێک دەربڕین. دەستێوەردانی ناتۆ لە کاروباری یۆگۆسلاڤیا و بەتەنگەوەھاتنی ناتۆ بۆ کۆسۆڤییەکان و بۆمبابارانکردنی یۆگۆسلاڤیا بۆ ماوەی ٧٩ ڕۆژ لەسەر ئەو پرنسیپە بوو کە دواجار ناونرا (پرنسیپی کلنتۆن) بەناوی بۆچوونێکی بێڵ کلنتۆنی سەرۆک کۆماری ئەمریکاوە کە دەڵێ (ھیچ کەسێ نابێ سزابدرێ یا بکوژرێ یاخود لە ڕێشە ھەڵبکەندرێ بەھۆی میراتی ئایینی و ئیتنیکییەوە، بەھۆی شوناسییەوە کە جیاوازە). لەگەڵ ئەوەشدا کە ئەم بۆچوونە مانایەکی ئەخلاقی قووڵی ھەیە و دەبێت وەکو سیاسەت و وەک یاسا بچەسپێنرێت بۆ پاراستنی کەمایەتییە ئایینی و ئیتنیکییەکان، لەگەڵ ئەمەشدا سزادان و کوشتن و لە ڕیشە ھەڵتەکاندنی ئینسانەکان بەھۆی جیاوازبوونیانەوە لەڕووی ئیتنیکییەوە ئەو حاڵەتەیە کە لە کۆمەڵێ شوێنێ ئەم دنیایەدا ڕۆژانە ڕوودەدا، لە کوردستانی عێڕاق، کوردستانی ئێران، کوردستانی تورکیا، لە چین (کێشەی موسڵمانەکان و تبتییەکان)، لە ئەفریقا، لە ئەمریکای لاتین، لە مەکسیک (ناوچەی چیاپس)، لە جیھانی عەرەبدا، لە ووڵاتە ئیسلامیەکاندا، ھۆی چیبوو ناتۆ کۆسۆڤۆی ھەڵبژارد بۆ چەسپاندنی ئەو پرنسیپە؟ وەک ئاماژەمان بۆ کرد، بەھانەی ناتۆ بۆ بۆمبابارانکردنی یۆگۆسلاڤیا و کۆسۆڤۆ پشتئەستووربوون بوو بە پرنسیپێکی ئەخلاقی و مرۆڤدۆستانە. بەڵام ئەو پرنسیپە لەبەردەم سادەترین پرسیاردا خۆی بۆ ناگیرێ، ئەویش پرسیاری ناوچەکانی دی جیھان چی؟ خۆرئاواو نەتەوە یەکگرتووەکان لە کوێ بوون لەکاتی ڕوودانی ھۆلەکۆست (ئەنفال)ی کوردیدا؟ لەکاتی کارەساتی ڕاوەندادا؟ بۆ خۆرئاوا شانی خۆی تەکاند و لە لێپرسراوی لەبەردەم کارەساتی ڕاوەندادا و بۆچی خۆرئاوا بێدەنگە لە سیاسەتی پاکژخوازیی ئیتنیکی کە لە تورکیا دژبە کورد و چەندین ساڵە بەردەوامی ھەیە؟ بارتەقای ١٠ بلیۆن دۆلار فرۆشتنی چەکی ئەمریکی بە تورکیا یانی چی؟ ساڵانە بەخشینی ٥ بلیۆن دۆلار کۆمەک بە ژەنراڵەكانی تورکیا یانی چی؟ بێدەنگی خۆرئاواو بەتایبەتی ئەمریکا لە ڕووداوەکانی ناو تورکیا خۆی نیشانەی پرسیارە لەبەردەم بەھانەی مرۆڤدۆستانەی خۆرئاوا بۆ جەنگی کۆسۆڤۆ دادەنێ. پێش جەنگی کۆسۆڤۆ کۆماندۆکانی تورکیا بەپێچەوانەی یاسای نێودەوڵەتیەوە عەبدوڵا ئۆجەلانیان لە کینیا فڕاند و زیندانیانکرد و لە مانگی چواریشدا، لەو کاتەدا کە جەنگی کۆسۆڤۆ لە گەرمەیدابوو، لە تورکیا ھەڵبژاردن دەکرا کە ھیچ نەبوو جگە لە شەرم، جگە لە گاڵتەجاڕییەکی بێشەرمانە بەھەموو پرنسیپێکی دیموکراسیانە. لە سەردەمی ئەو ھەڵبژاردنەدا پۆلیس و دامودەستگا سەرکوتکەرەکانی تری تورکیا بەھەموو شێوەیەک و ڕێگایەک پارتی دیموکراتی خەڵک (HADEP) یان لەناوچەی کوردستانی تورکیا ھەراسانکرد، بەناوچەکانی کوردستاندا گەڕان، بەتایبەتی ناوچە گوندنشینەکان، ھەڕەشەیان لە خەڵک دەکرد گەر بێتو دەنگ بۆ (HADEP) بدەن ئەوا ماڵەكانیان خاپووردەکەن، لە زیندانیان دەھاون، گووندەکانیان دەسووتێنن. ھەر لەو سەردەمەدا شەش ھەزار کەس لە تورکیا دەستگیرکران و ھەر ھەموو ئەمانەش بوونە بابەتی میدیا، کەچی لەگەڵ ئەمەشدا نەیارییەکی ئەوتۆمان لە خۆرئاواوە گوێ لێ نەبوو دژ بەو بارودۆخە نادیموکراتی و نائینسانییە، نەک ھەر ئەوەندە، بەڵکو ھەر لەو سەردەمەدا قسەکەرێکی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا زۆر بێشەرمانە چەند جارێک لە کۆنفرانسە ڕۆژنامەگەرییە ڕۆژانەکەیدا جەغدی لەسەر ئەوە کرد کە تورکیا ووڵاتێکی دیموکراسییە و ووڵاتی یاسا و چەند جارێکیش زۆر بێشەرمانە خەباتی ڕەوای کوردی بە ترۆریزم لەقەڵەم دا. ئیدی پێویستیمان بە بلیمەتێ نییە تا پێمان بڵێ جەنگی کۆسۆڤۆ لەبەر خاتری خەڵکی کۆسۆڤۆ نەبوو، لەبەر پرنسیپی مرۆڤدۆستانە نەبوو. خۆرئاوا بێدەنگە بەرامبەر دەیان کارەسات و تراژیدیا کە لە جیھاندا ڕوودەدەن، چەنکە بەرژەوەندیی ئابووری و سیاسی واپێویستدەکات. کەواتە دەبێت بۆ ھۆی تر بگەڕێین تا لە نیازەکانی ناتۆ بگەین لەدەستێوەردانیدا لە یۆگۆسلاڤیا.
ھەروەھا لەڕوویەکی تریشەوە جەنگی کۆسۆڤۆ شوێنی پرسیارە. وەک دەزانین ئەو جەنگە تەنیا بە ھێزی ھەوایی و مووشەکی مەدای دوور کراو ھەر لەسەرەتاوە ناتۆ بەتایبەت ئەمریکا ئیختیاری بەشداریکردنی ھێزی زەمینی لە گەمەکە کردە دەرەوەو بەمەش ھەم ماوەی بۆمبابارانکردنەکە درێژەیخایاند و ھەم لەم ماوەیەشدا پڕۆژەی پاکژخوازیی ئیتنیکی جێبەجێکرا. لەو کاتەدا کە لە ئاسمانە دوورەکانەوە فڕۆکەکانی ناتۆ بۆمبابارانی کۆسۆڤۆ و یۆگۆسلاڤیان دەکرد، پۆلیس و سەرباز و میلیشیا فاشیەکانی سیڕبیا لە کۆسۆڤۆ سەرقاڵی کوشتن و بڕین و جینۆسایدی خەڵکی کۆسۆڤۆ و دەرپەڕاندنی خەڵکی کۆسۆڤۆ بوون. لەڕێگای تەکنەلۆژیای زۆر پێشکەوتووەوە ناتۆ لە ئاسمانەوە وێنەی گۆڕە دەستەجەمعیەکانی دەگرت، بەڵام بێ نیشاندانی ئامادەیی پەلاماردانی کۆسۆڤۆ لەڕێگەی سوپای زەمینییەوە. زۆربەی لێکۆڵەرەوە جیدی و خاوەن ویژدانەکان، نەک شەکەرۆکەکانی بیستەم، لەسەر ئەوە تەبان کە گەر بھاتبایە ئەو ئیختیارە لەسەرەتاوە لە ئەجێندای ناتۆ نەخرایەتە دەرەوە، ئەوا ئەو قەتڵوعامە بەو ئاستە ترسناکەی نەدەگەیشت، بگرە ھەر زۆر زوو ئەو جەنگە بەو ئەنجامەی دەگەیشت کە گەیشت، واتە ملکەچکردنی ڕژێمی یۆگۆسلاڤی، بەم شێوەیەش دنیا نەدەبووە شاھیدی ئازار و میحنەتی یەک ملیۆن پەنابەری کۆسۆڤۆیی. بەڵام بۆ بەشداریکردنی سوپای زەمینی لەو جەنگەدا لەو ئەجێندایە خرایە دەرەوە؟ لەبەرئەوەی لە دوای جەنگی دووەمی کەنداوەوە ئیدی ستراتیژیەتی ئەمریکی بریتییە لە سوودوەرگرتن لە تەکنەلۆژیا و تەنیا شەڕکردن بەدواتەکنەلۆژیا بێ دانی ھیچ قوربانییەک. لەڕاستیدا جەنگی کۆسۆڤۆ جەنگێک بوو خاڵی لە قوربانی لەلایەن ناتۆوە، ئەمەش ئیدی شێوازی جەنگەکانی داھاتووی ناتۆ و ئەمریکا دەبێت. باشترین وەسفێکی ئەم ستراتیژە ئەو ناوە بوو کە برژینسکی، کۆنە ڕاوێژکاری کۆشکی سپی، لەم ستراتیژییەی نا، ئەویش (ڕەگەزپەرستیی تەکنەلۆژی). بەپێی ئەم ڕەگەزپەرستییە گیانی سەربازێکی ئەمریکی بەھای زۆر زۆرترە لە دەیان، بەڵکو ھەزاران کۆسۆڤۆیی. لەلایەکی دیکەشەوە، ئیدی جەنگ گۆڕانێکی بنەڕەتی بەسەردادێ و ئیدی تۆ دوژمنەکەت نابینی و نازانی دوژمنەکەت کێیە، ئەوەندە ھەیە چاو لە ئاسمان دەبڕی و چاوەڕواندەبیت ئاخۆ کەی خودای دیکارتی بۆمبەکانی خۆی، ڕق و کینەی عەقڵانیەتی خۆی بەسەرتا دەبارێنێ، تۆ دەبیتە خاڵێک لەسەر شاشەی کۆمپیوتەر و ئیدی چەمکەکانی جەنگاوەری و شەرەف و ئازایەتی و دلێری و خوێن و ڕووبەڕووبوونەوەی مەرگ و ترس لە مەرگ و لێخۆشبوون لە دوژمن ھەرھەموو دەبنە داستانەکانی ڕابووردوو، ئیدی لەلایەکەوە تۆ ھەیت و چاوەڕوانی ڕەحمەتی عەقڵانیەتی دیکارتی و چاوەڕوانی لە ئاسمانێک کە ھەموو مانایەکی ڕۆحانی لەدەستداوە و تەنیا چەند ھێڵێکی ھەوایی و ھێڵی جاسووسییە، لەلایەکی دیکەوە تەکنەلۆژیای مۆدێرن و کۆمەڵێ فڕۆکەوان و مووشەکھاوێژ و کۆمەڵێ دایەن و خزمەتکار کە شانوملی ئەو فڕۆکەوانانە و ئەو مووشەکھاوێژانە دەشێلن، بەڵام ئەفسووس تۆ نایانبینی، چونکە لە ھیچ شوێنێکدا نین، ھەروەک چۆن تۆ بوویتە خاڵێ لەسەر شاشەی کۆمپیوتەر، ئاواش ئەوان لە بوونە مرۆڤی کەوتوون، سوپاس بۆ بەربەریزمی عەقڵ.
لەکاتی ئامادەکردنی ئەم ژمارەیەدا ھەموومان شاھیدی دادگاییەکەی ئۆجەلان بووین، ئەو دادگاییەی وەک ھەمیشە ناعەدالەتی و نادیموکراسیەتی تورکیا و سەرسەختیی ژەنەڕاڵەکانی تورکیای نیشاندا. ھەموو ئەو داواکاری و پاڕانەوەو بانگەوازانەی کە کران لەکاتی فڕاندنی ئۆجەلاندا بۆ دادگاییکردنی عادیلانەی ھەرھەموو بەباداچوون. سەرەتا بەپێی بەڵگەنامە ئەوروپییەکانی مافی مرۆڤ دەوڵەت تەنیا دەتوانێ بۆ ماوەی چوار ڕۆژ و چەند سەعاتێک لەکەسی تاوانبارکراو تەحقیقبکا بێ بینینی پارێزەر یا پارێزەرەکانی، کەچی تورکیا بۆ ماوەی دە ڕۆژ ڕێگەی نەدا بە پارێزەرەکانی ئۆجەلان تا بیبینن، ئەوکاتەش کە ڕێگای پێدان و تا کۆتایی دادگاییەکەش پارێزەرەکانی ئۆجەلان بەھیچ شێوەیەک ئازادنەبوون لە ڕاپەڕاندنی ئەرکەکەیاندا کە ئامادەکردنی داکۆکیکردن بوون لە ئۆجەلان. سەرەتا ھەفتەی یەکجار بۆیان ھەبوو ئۆجەلان ببینن، ئەویش بۆ ماوەی چارەکە سەعاتێک، بەڵام بێ ئەوەی بۆیان ھەبێت قەڵەم و کاغەز لەگەڵ خۆیان بەرنە ناو زیندانەوەو بێ ئەوەی بۆیان ھەبێت سەرنج یاداشتبکەن، بێ ئەوەی بۆیان ھەبێت ئازادانە لە ستراتیژیەتی داکۆکیکردن لەگەڵ ئۆجەلاندا بدوێن، ئەویش لەبەرئەوەی لەو چەند دانیشتنە کەمەدا کە لەگەڵ ئۆجەلان سازیاندا ھەمیشە دوو پاسەوانی ڕووپۆش و حاکمێکی سەربازی ئامادەبوون. ئەمە جگە لەو ھەموو سووکایەتیپێکردنەی کە ڕووبەڕووی پارێزەرەکان بووەوەو بگرە لە ڕووداوێکدا لەناوەڕاستی شاری ئەنقەرە بەڕۆژی ڕووناک فەلاقەی چەند پارێزەرێکی ئۆجەلانیان کرد. دادگایی ناوبراو بەسروشت دادگاییەکی سەربازی بوو بەھۆی سروشتی ئەو دادگایە و بەشداربوونی حاکمێکی سەربازییەوەو ئیدی لێرەوە کۆمیدیای ئەو دادگاییە دەستیپێکرد. ئەوەی لەو ھۆڵەدا و لەو دوورگە چۆڵکراوەدا ڕوویدا یەک کۆمیدیاو یەک سێرکی پێشوەخت ئامادەکراوبوو. بەدرێژایی ئەو دادگاییە، کە چەند ڕۆژێکی زۆرکەمی خایاند، پارێزەرانی ئۆجەلان ئەو مافەیان لێ زەوتکرا کە خێزانی شەھیدانی کورد بانگکەن، ئەمە لەکاتێکدا ھۆڵەکە پڕیبوو لە خێزانی تورکەکان، ئەوانەی کوڕەکانیان پۆلیس و سەربازبوون و لە شەڕی کوردستاندا کوژراون. بەدرێژایی ئەو دادگاییە تەنیا ناڕەزاییەک کەلە ئەوروپاوە گوێمان لێبوو، دیارە گەر ناڕەزاییەک ھەبێت ھەر لە ئەوروپاوە دەبێت، چونکە چ کەنەدا و چ ئەمریکا دوو پاسەوانی بەرژەوەندییەکانی تورکیان و ھێندەی مەبەستیانە چەک بە تورکیا بفرۆشن ھێندە لە بیری مافی مرۆڤدا نین چ جای دەگا بە مافی کورد، ئەو ناڕەزاییەش سەبارەت بەبەشداری ئەو حاکمە سەربازییە بوو. ئیدی تورکیا ڕۆژێک پێش تەواوبوونی ئەو کۆمیدیایە ئەو حاکمەی لابرد، بەڵام دوای ئەوەی ئەو حاکمە ئەجێندای دادگاییەکەی ھەر لەسەرەتاوە دیاریکرد و ژەنەڕاڵەکانی تورکیاشی لە ئەنجامەکەی دڵنیاکردەوە کە حوکمکردنی ئۆجەلان دەبێت بە مەرگ. لەڕاستیدا یەکەم دەستەوتاقمێ کە ھەر لەسەرەتاوە حوکمی مەرگیان بەسەر ئۆجەلاندا دا ڕۆژنامەنووسەکان و میدیای تورکی بوون. میدیای تورکی ھیستیریایەکی گەورەی سازکرد و ڕای گشتیی تورکی بەو شێوەیە داڕشت کە ھەرھەموو وەک منداڵکوژ سەیری ئۆجەلان بکەن. لێرەوە میدیای تورکی و کۆمەڵێ ڕۆژنامەنووس خۆیان بەنزمترین ئاستی ڕۆژنامەگەریانە، ئاستی زەلکاو، ھەموو پرنسیپێکی ئەخلاقی و بابەتگەراییان ژێرپێخست و بوونە شەکەرۆکەکانی بارەگای سوڵتانێکی نەخۆش. لە بیست ونۆیەمی مانگی شەشدا، لەو ڕۆژەدا کە ھەفتاوچوار ساڵ بەر لەئێستە شێخ سەعیدی پیران و یارانی لە سێدارەدران، تورکیا حوکمی مەرگی بەسەر ئۆجەلاندا دا، واتە لەماوەی ھەفتاوچوار ساڵدا عەقڵییەتی سەربازی حوکمکەری تورکیایە و شۆڤێنیزمی کەمالیزم بارتەقای گەردێک نەگۆڕاوە.
ھەرچی پەیوەندیشی بەخودی ئۆجەلان و تاکتیکی داکۆکیکردنەکەی لەخۆوە ھەیە شوێنی تێڕامانەو بگرە نائومێدی. سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم کە داکۆکیکردن لە ژیانی ئۆجەلان پێویستییەکی نکۆڵی لێنەکراوە، چ وەک ئینسانێ چ وەک سەرکردەیەکی کورد، ئۆجەلان وەک کاریزمایەک ژیان و بوونی تێکەڵ بە مەسەلەی کورد بووە لە تورکیا. وێڕای ئەوەش من لەو باوەڕەدام کە ئەوەی لەو دادگاییەدا بینیمان و گوێمان لێبوو ھیچ نەبوو جگە لە مەرگی کاریزما. ئەوەی بینیمان سەرکردەیەک بوو دوای شەھیدبوونی ھەزارەھا لاو تاکتیکێکی گرتەبەر بۆ پاراستنی گیانی خۆی. دیارە ئۆجەلانیش وەک ھەر تاکەکەسێکی دی مافی ئەوەی ھەیە بەرگری لەخۆی بکا و کارێ بکا کە پێش لەوە بگرێ لەسێدارە بدرێ، بەڵام دەبێ لەیادمان بێت کە ئۆجەلان سەرکردەیەکی کاریزمییە و لە شەقامەکانی تورکیا و ئەوروپا و جیھاندا خەڵکانێکی زۆر بۆ ئەو کەسایەتیە ئاگریان لەخۆ بەردا و ئێستاش سەدانی تر ئامادەن ئاگر لەخۆ بەردەن یاخود بتەقێنەوە بۆ ئۆجەلان. ھەڵسوکەوتی ئۆجەلان لەو دادگاییەدا ھەڵسوکەوتی کەسێ نەبوو کە ئامادەبێت لەپێناو مەسەلەیەکدا بمرێ، نەک ئەوەندە، بەڵکو گورزێکی گەورەشی لە مەسەلەی کورد دا بەوەی کە مەسەلەی کوردی لە سەربەخۆیی و ئازادییە سیاسی و مەدەنیەکانەوە کورتکردەوە بۆ ھەندێ مافی کولتووری، وەکو ئەوەی زمانی کوردی ئازادبێت و ڕادیۆ و تەلەفزیۆن بە زمانی کوردی پەخشبکرێنەوە. نەک ئەمەندە، بەڵکو ھەموو خەباتی سەدساڵەی کوردی لە تورکیا خستە ژێر پرسیارەوە، بەوەی گووتی (ئەنجامێک کە ئەمڕۆ من پێیدەگەم بریتییە لەو ڕاستییەی کە بەدترین شتێ بۆ خەڵکێک یاخیبوونە). ئەمە یەکەمین جار نییە سەرکردەی کورد و قارەمانی کورد دادگاییدەکرێن و ڕەوانەی سێدارە دەکرێن، ھەر لە شێخ سەعیدی پیران و شێخ ڕەزاوە تاکو چوار ئەفسەرەکەی کوردی عیراق و تا قازی محەمەدی پێشەوا و قارەمانەکانی نێو زیندانەکانی دیاربەکر و ئەنقەرە و دیمەشق و قامشلی و بەغدا و موسڵ و تاران کە ھەرھەموو دلێرانە بێ سازشکردن و بێ داواکردنی بەخشین و پاڕانەوە ڕووبەڕووی مەرگ بوونەوە. ھەڵسوکەوتی ئۆجەلان دەبێت ناچارمانبکا کە زۆر بەجیدی قسە لەسەر سەرکردەی کورد و ڕۆڵی سەرکردە و سیاسەتمەدارانی کورد بکەین لە ڕەوتی خەباتی نەتەوەکەماندا، گەر بمانەوێت خەباتی ڕەوای نەتەوەکەمان لە خەوشی خێڵەکی پاکبکەینەوە، گەر بمانەوێت ئەو خەباتە ڕەوایە لە پۆخڵەواتی ئەو سەرکردانە پاکبکەینەوە کە وەک مەڕوماڵات و وەک گایەک سەیری ئێمە دەکەن. ئەو سەرکردانەی چاوەڕوانی ئەوە لە ئێمە دەکەن کە گووتیان شۆڕش ئێمەش بڵێین شۆڕش، کە گووتیان قوربانیدان ئێمەش بڵێین ئەمە ژیانی ئێمە، کە گووتیشیان سازش و ڕێککەوتن و مامەڵەکردن لەگەڵ دوژمن ئێمەش بڵێین بەڵێ بۆ دوژمن، کە گووتیان چەکەکانتان دابنێن ئیدی ئێمەش چەکەکانمان دابنێین و نەپرسین بۆ؟ خوێنی ھەزارەھا کەس بۆ؟ لەڕاستیدا ئێمە لەسەر دووڕیانێکین، یا ئەوەتا سەرکردەی کورد فێردەکەین کە ڕێز بۆ ژیانی کورد دابنێ، فێری سیاسەتی دەکەین و پاکیدەکەینەوە لە خێڵ و عەقڵیەتی خێڵەکی و پەتریارکی و فێریدەکەین کە چۆن کاتی خۆی ھات پێویستە بمرێ یا لە سیاسەت بکشێتەوە، یا ئەوەتا وەک ھەمیشە ئێمە ئەو جەستەیەین کە خوێن دەدەین و سەرکردەکانیشمان سازشی بەسەرەوە دەکەن. تۆ بڵێی سەدەی بیست ویەکەم سەدەی ڕژانی خوێنی کورد بێت بێ لێپرسینەوە لە سەرکردە و سیاسەتمەداری کورد؟
فاروق ڕەفیق
ژمارە ٩-١٠/ ١٩٩٩
نەتەوە و کۆمەڵگە
ڕەهەند: لە لایەن (نێوەندی ڕەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی) بڵاودەکرێتەوە
بەڕێوەبەری گۆڤار: هیوا قادر
دەستەی نووسەران (ئاراس فەتاح، بەختیار عەلی، بەرزان فەرەج، فاروق ڕەفیق، ڕێبین ئەحمەد هەردی، مەریوان وریا قانع، هەڵکەوت عەبدوڵڵا)
تایپ: عەبدوڵلا قادر دانساز
لێپرسراوانی ژمارە:مەریوان وریا قانیع، ئاراس فەتاح
ناواخن
هەڵوێستە
مۆدێرینی: لە خەونی گۆڕانەوە بۆ خەونی مردن. نووسینی: ڕێبین هەردی
مەلەفی ژمارە: نەتەوە و کۆمەڵگە
دەسەڵاتدارێتی و پرۆسەی بەکۆمەڵگابوون. نووسینی: ئاراس فەتاح
ناسیۆنالیزمی دوورمەودا، “کورد لە دەرەوەی کوردستاندا” دۆخی هۆڵەندا. نووسینی: مەریوان ووریا قانع
بەربەریەت و قارەمان. نووسینی: ڕیبوار سیوەیلی
سەدەی ناسیۆنالیزم. نووسینی: بەختیار عەلی
ئایا نەتەوە شێوەی وشەی هەیە؟ نووسینی: دکتۆر ساتو گروێندال. وەرگێڕانی: هاشم ئەحمەدزادە
گووتاری مافەکانی مرۆڤ و ترادسیۆنی ئیسلامی. نووسینی: فاروق ڕەفیق
کۆچکردن، ململانێ ئەتنییەکان و سیستمی نوێی جیهان. وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: لاوک صلاح
کورتە مێژوویەکی تازەگەری لە هونەری شێوەکاری ڕۆژئاوادا. بەشی سێهەم: نوێکردنەوەی شێوە. نووسینی: گارا
لە وەڵامی فاروق ڕەفیقدا. نووسینی: گۆران باباعەلی
مەلەفی چاوپێکەتن
چاوپێکەوتن لەگەڵ فەیلەسوفی ئۆکسفۆردی جۆن هایمەن. سازدانی: چۆمان هەردی
کورد و ساڵی دوو هەزار. بەشداران: هاشم ئەحمەدزادە، دانا سۆفی، ئارام کاکەی فەلاح. ئازاد حەمە، ئەحمەدی مەلا، ئەنوەر ڕەشی عەوڵڵا، دلاوەر قەرەداغی، ئیسماعیل حەمەئەمین، بەختیار عەلی، ئەحمەد ئەسکەندەر، بەرزان هەستیار. ئامادەکردنی: هیوا قادر
ئاوێنە بچکۆلەکان
هەڵویستە
پتر لە نۆساڵە بەشێكی گەورەی نیشتیمانی ئێمە ئازادە و بەعس ناچاركراوە لە دوورەوە بۆن بە كۆمەڵگا و مێژوو و ئیرادەی ئێمەوە بكات. لە بیست ساڵی ڕابردوودا ئەمە یەكەمینجارە كۆمەڵگای ئێمە لەژێر فشاری جەستەیی و سایكۆلۆژی بەعس دەرچووبێ و خۆی خەریكی ڕێكخستنی ماڵی خۆیبێت. یەكەمینجارە وەرزی ئازادی لە نیشتیمانی ئێمەدا ئەوەندە هەناسەی درێژبێت. جگە لەمانە ئەمە یەكەمینجارە ئێمە ماڵئاوایی لە سەدەیەك بكەین و بچینە ناو سەدەیەكی دیكەوە بەبێئەوەی هەموو نیشتمانمان لێسەندرابێتەوە. بێگومان ئەم وەرزی ئازادییە وەك چۆن ڕۆژگاری بەروبوومی ئیرادە و سەركەوتنی خەبات و سەقامگیربوونی ڕاپەڕینی بێوچانی میللەتی ئێمە بووە، ئاواش لە هەمانكاتدا ڕۆژگاری وێرانكردنی چەندەها خەون و هەڵەی بێوێنە و پێشێلكردنی هەموو ڕۆحییەت و فانتازیایەكی نەتەوەییش بووە. ئێمە لێرەدا نامەنەوێت جارێكی دیكە بەناو ئەو سەفەری برین و خوێنەدا بچینەوە كە كورد خۆی جەستەی خۆی پێ وێران و مەحكومكردوە. بە درێژایی تەمەنی ڕەهەند ئێمە بەردەوام لەسەر جەنگ و هەڵە و ناكۆكییەكانی كورد لەگەڵ خۆی و لەناوخۆیدا دواوین و سەدەها لاپەڕەشمان بۆ لێكۆڵینەوە و ڕاڤەكردن و دۆزینەوەی هۆكار و دەرەنجامەكانی ئەم كارەساتە تەرخانكردوە. بۆیە لەم هەڵوێستە خێرایەی ئەم ژمارەیەدا دەمانەوێت پێ لەسەر ئەو ئومێد و خەون و ئەگەرە دیار و نادیارانە داگرین، كە دەشێت سەدەی بیست و یەكەمی مێژووی ئێمە بكاتە سەرزەمینی ئاسوودەبوونمان وەك میللەتێك كە مێژووو وەك نەهرۆ دەڵێت، ڕۆژگارێكی درێژ هەتیوی خستبوو.
بێگومان ئەمە یەكەمینجارە لە مێژووی ئێمەدا دوای هەموو هەڵە و خوێن و كارەساتە ناوەكییەكانی خۆمان، هێشتا سنوور و هەلومەرجی خەونبینین كراوەبێت و هیشتا بوێرین باس لە ئەگەری گۆڕان و هەلی هاتنەكایەی ماڵێكی نوێ بكەین، ماڵێك بۆ نیشتەجێكردنی ئازادی بۆ تاك و گروپەكانی كۆمەڵگای كوردی. ڕەنگە هێزی سەرەكی مێژووی ئێمە لەبەردەم هەزارەی سێهەمدا لە بوونی ئەم ئیرادە گەورەیەی خەونبینیندا بێت، لەو پەیمانە نهێنییەدابێت كە ئینسانی ئێمە لە قووڵاییەكانی خۆیدا لەگەل خەون و لەگەڵ ئەگەرە ئەفسووناوییەكانی گۆڕاندا بەستویەتی.
ئەوەی ئەم مافی ئومێدەمان پێدەبەخشێت، بوونی ئەو پەراوێزە دیموكراتییەیە كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا مێژوویەكی جیاواز لە مێژووی ناوچەكە بەگشتی و مێژووی عێراق بەتایبەتی دەنوسێتەوە: مێژوویەك تیپەڕ بە ناو ڕاڕەوە ڕووناكەكانی دیموكراسیەت و كوچەكانی فرەدەنگی و فرەڕەنگیدا. مێژوویەك، هەوڵئەدات لە پەلكەزێڕینە بچێتە لە ناوچەیەكدا دیكتاتۆرەكان بە ترس چاندویانە و بە زەبروزەنگ ووشك و برینگیان كردۆتەوە.
لە ڕاستی دوورناكەوینەوە گەر بڵێین مەترسی گەورە لە كوردستانی ساتەكانی یەكەمی هەزارەی سێهەمدا لە وێرانكردنی ئەو پەراوێزە دیموكراتییەدایە كە كۆمەڵگای ئێمە ڕۆژانە شەڕی پاراستن و فراوانتركردنی مەودا و سنوورەكانی دەكات. ئێمە یان ئەوەتا بەردەوام دەبین لە بە دیموكراسیكردنی هەموو ڕەهەندەكانی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیمان، یان دیسانەوە نووقمی ئەو مێژووە ئەبینەوە كە بەعس نزیكەی چارەكەسەدەیەك خەتە باریك و ئەستوورەكانی لە نیشتیمانی ئێمەدا كێشابوو. لە نێوان ڕاوەستان یان بەردەوامبوونی پرۆسەی دیموكراتیزەكردن لە نیشتیمانی ئێمەدا هیچ مەسافەیەك نییە، ئەوەی دەوەستێت دەكەوێتەوە ناو تۆڕەكانی بەعس و مێژووییەكی بەعسییانەوە، ئاخر دنیای ئێمە تا ئەم ساتەی ئێستاشمان لێوانلێوە لەو كەلەپوورە بەدەی بەعس كە بۆ كووشتنی دەنگی ئازاد و بۆ پایەداركردنی دەسەڵاتێكی خوێناوی بەرهەمیهێنابوو. تەنا دیموكراسییەتی بەردەوام ڕانەگیراو لەخاڵێكدا توانای شۆرینەوە و پاككردنەوەی نیشتمانی ئێمەی هەیە، هەم لە گازە كیمیاوییەكانی بەعس، هەم لەو كولتوورە سیاسی و كۆمەڵایەتییە ستەمگەرەی كە مەترسییەكەی لە مەترسی گازەكان كەمتر نییە. بەم مانایە وەستانی پرۆسەی بە دیموكراسیكردنی ڕەهەندە جیاجیاكانی ژیانی كۆمەڵگای ئێمە، مانای دووبارەكردنەوەی ئەزموونی بەعس و لەوێشەوە دووبارەكردنەوەی هەموو ئەو كارەساتانەی بەعسن كە تەمەنی نەوە جیاكانی میللەتی ئێمەی پێدەنووسییەوە.
بێگومان ئەم وەرزی ئازادییە بەر لەوەی بەرەنجامی هۆكارێكی دەرەكی بێت، زیاتر دەسكەوتێكی گرانبەهای خەباتی سیاسی گەلی كورد خۆیەتی. ڕاستە هەلومەرجی دوای جەنگی كەنداو بارودۆخێكی ناوەكی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەباری هێنایەكایەوە، بەڵام ئەوە ئیرادەی قایمی میللەتی ئێمە بوو مێژووی ناچار بە بەرهەمهێنانی چەندەها ڕووداو دەكرد كە وەرزی ئازادی ئێمەی نزیك و نزیكتر دەكردەوە. ئەم ئیرادەی بەرهەمهێنانی مێژووە مێژوویەكی درێژی هەیە و ساتەوەختە ئەفسوناوییەكانی ڕاپەڕین لووتكەی بەرجەستەبوونی كاری ئیرادەگەرانەی ئەم ئیرادە تووڕەیە بوو. ڕاپەڕین قەسیدەیەكی ئەفسانەیی بوو كە بە ناوەرۆك و چێژ و ئیستاتیكایەكی دیكەوە سەدەی بیستەمی مێژووی ئێمەی بە وەرزەكانی سەدەی بیسویەكەم دەسپارد. ئەم قەسیدەی ئازادییە لە جەوهەردا قسەیدەی بە قسەهاتنی كۆمەڵگای ئێمەبوو لەدوای چارەكەسەدەیەك لە بێدەنگكردنێكی ناحەزانە و بەعسییانەی كۆمەڵگای ئێمە، تابووی هەرەگەورەی بەعس لە نیشتیمانی ئێمەدا، تابووی قسەكردن و دەنگدەربڕین بوو، كوشتنی مافی تەعبیركردنی مرۆڤی ئێمە لە خۆی وەك تاكەكەس وەك ئەندامی گروپێكی تایبەت، یاسای یەكەمی بەعس بوو بۆ ڕێگرتن لە وێناكردنی مرۆڤی ئێمە بۆ خۆی وەك بوونێكی جیاواز و مانادار و ئینسانی. بەم مانایە ڕاپەڕین شەڕی سەرسەختی مرۆڤی ئێمە بوو بۆ وەرگرتنەوەی مافی قسەكردن، ڕاپەڕین قەسیدەی دیموكراسیەت و فرەدەنگی و داننان بە مافی جیاوازی و فرەڕەنگی و فرە دەنگیدا بوو، پەلكەزێڕینەیەكی تەڕبوو لە زەوییەكدا بەعس دەیویست بە ووشكوبرینگی ئەبەدیی مەحكومی كات. لێرەوە پاراستن و گەشەپێدانی ئەم پەراوێزە دیموكراسیەیە بەوەفابوونە بۆ جەوهەری ڕاپەڕین و بۆ ناوەرۆكی بزوتنەوەی ڕزگاری نیشتیمانی كوردستان خۆشی كە زیاد لە سەدەیەكە بە هەموو شتێك دەنووسرێتەوە، لە مەرەكەبەوە بۆ خوێن، لە عارەقە و ڕەنجەوە بۆ گیانفیدایی و ژیانبەخشین، لە هەوڵی ژنانەوە تەقالای پیاوان.
بێگومان زۆرن ئەو شتانەی لە كۆمەڵگای ئێمەدا تەعبیریان لە ڕۆحی دیموكراتیانەی ڕاپەڕین دەكرد. لە پێش هەمووشیانەوە هەڵبژاردنەكەی ساڵی ١٩٩٣، هەڵبژاردنێك كە تێیدا چارەنووس و مژدەكانی مێژووی ئێمە بە سندوقەكانی دەنگدان دراو لەم ڕووەوە سەرەتایەك لە نیشتیمانی ئێمەو دروستكردنی ناوچەكەدا دروستدەبوو كە ئاماژەی بۆ داهاتوویەكی پڕلە ئاسودەیی دەكرد. دروستكردنی پەرلەمانی كوردی بە هەموو كەموكوڕییەكانیەوە، گەر لە سیاقی ناوچەكە و مێژووی ئەو ڕژێمانەی لە ناوچەكەدا بەرقەران، تاماشایكەین، ئەزمونێكی سیاسی و دیموكراسییانەی گرنگ بوو. ئەزموونی هەڵبژاردنی پەرلەمان یەكەمین ئەزمونی نوێی كۆمەڵگای ئێمە بوو بۆ بنیادنانی كۆمەڵگایەكی سیاسی كە دووربێت لە كەلەپووری بەدی عەسكەرتاریەت و تاكحیزبی و زەبروزەنگ كە بەعس لە خانە خانەی جەستەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووری نیشتیمانی ئێمەدا چاندبووی. ئەم ئەزموونە دەكرا دەرەنجامی زۆر گەورەتری هەبوایە لەوەی لە ئێستادا هەیەتی، گەر هاتبا هێزە سەرەكییەكانی ناوی بە گیانێكی دیكەوە مامەڵەیان لەگەڵ دەستكەوتەكانیدا بكربایەز ئەو هەوڵە سەرەتاییانەی لە دوای ڕاپەڕینەوە بۆ دروستكردنی جیهانێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی نوێ درا، جیهانێك لەسەر پرنسیپەكانی مەدەنیەت و عەقڵانیەت و دیموكراسیەت و تازەبوونەوە كاربكات، گەر هاتبا درێژەی هەبایە و بەردەوامبوایە، ئێستا كۆمەڵگای سیاسی ئێمە وێنەیەكی دیكەی دەبو و لە قۆناغێكی دیكەی كامڵبوون و عەقڵانیەتی خۆیدا دەژیا.
ئەو خاڵەی ئێمە لێرەدا دەمانەوێت جەغدی لەسەر بكەین ئەو ڕاستییەیە كە هەموو دەسكەوتەكانی ڕاپەڕین بەشێكی دانەبڕاوی خەباتی چەندساڵەی كورد بووە بۆ هانەكایەی دنیایەكی دیموكراسییانە و چەسپاندنی بەها دیموكراسییەكان. ئەو بەهایانەی كە مانا مرۆییەكان بە تاك و بە گروهەكان دەبەخشننەوە و كەرامەتی ئینسان لەسەرووی هەموو شتێكی دیكەوە دادەنێن. دیموكراسیەت بەم مانایە ڕێزگرتنێكی تەواوەتیە لە جیاوازی و كولتوورێكی نوێە لە پراكتیكی سیاسی. لەم كولتوورەدا ململانێكان لەناو ڕێسا و بەها دیموكراتیەكاندا دەچن بەڕێوە و عەقڵانیەتێكی دیالۆگی كراوە دەبێت بە بناغەكەی. بناغەیەك كە ژیانی تاك و گروپەكان تێیدا پارێزراوە و كولتووری مشتومڕ و دیالۆگ جێگای بە كولتووری جەنگاوەرانە چۆڵكردوە.
كولتووری دیموكراسیانە كولتوورێك نییە نوخبەیەكی بچووك لەسەرەوەڕا بەسەر جەماوەردا بیسەپێنێت، دیموكراسیەت جەدوەلی زەرب نییە و لە سەرەوەڕا جەماوەر ناچار بە لەبەركردنی بكرێت، وانەیەك نییە كە سەردارەكان فێری خەڵكی بكەن، پرۆسەیەك نییە كە دەسەڵاتداریەتیەك بە موڵكی خۆی بزانێت، بەڵكو دیموكراسیبوون پرۆژەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كولتوورییە، خواستێكی كۆمەڵایەتی هەموو ئەو گروپ و لایەن و تاكانەیە كە بەرژەوەندیان لە بوونی كۆمەڵگایەكی كراوەدایە تاوەكو تێیدا بتوانن داكۆكی لەخۆیان و مافەكانیان و ئازادی و پاراستنی جیاوازی خۆیان بكەن. بۆیە ڕێكەوت نییە كە بۆ كورد، وەك ئەتنیەكی هەڕەشەلێكراوی ناو دەوڵەتی عێراقی و بێبەش لە هەر مافێكی سەرەتایی، دیموكراسیەت بوبێتە خواستێكی گرنگ لە خواستە سەرەكییەكانی و بوبێتە ئامانجێك و فۆرمێك بۆ ڕێكخستنی ژیانی لە كوردستاندا. بەدەنگەوەهاتنی خەڵكی كوردستان بۆ هەڵبژاردن و بەشداریكردنی بەرفراوانی زۆربەی زۆری كۆمەڵانی خەڵك تیایدا هێمایەكی گەورەی ئەو ڕاستییەیە كە دیموكراسیەت موڵكی هیچ حیزب و لایەن و ڕۆشنبیرێك نییە بە تەنها، دیموكراسییەت وانەی هیچ دەسەڵاتدارێك و تاقمێك نییە، بەڵكو خواستێكی بەرفراوانی كۆمەڵایەتیە.
كاتێك جەنگی ناوخۆش دەستیپێكرد، یەكەمین شەهیدی ئەو جەنگە خواست و ویست و عەقڵانیەتی دیموكراسیانە بوو، ئەو خواستانەی خەڵكی كوردستان لە حوكومەتەكەی هەبوو تەنها پاراستنی دەسكەوتەكانی ڕاپەڕین نەبوو، بەپێچەوانەوە پەرلەمانی كورد ڕووبەڕووی ئەركی گەورە كرابووەوە كە چەندەها ئاستی جیاجیای هەبوو، لە ئاستی سیاسیەوە بیگرە تا بە ئاستی كولتووری و ئابووری و پەروەردەیی و زانیاری دەگات. شەڕی ناوخۆ هەموو چاوەڕوانیەكانی خەڵكی ئێمەی لەدروستكردنی حوكومەتێكی عەقڵانی كە یاسا و پاراستنی نەگۆڕە نەتەوەییەكان و نەگۆڕە ئینسانیەكان بناغەكەی بێت، وێرانكردز خەڵك چاوەڕوانی ئەوەیان دەكرد بناغەی یاسایەكی مەدەنی نوێ داڕێژرێ كە ڕێز لە هەمەجۆری كولتووری حیزبی بگرێت و كۆتایی بە دەسەڵاتدارێتی تاكحیزبی و بیرۆكەی حیزبی سەركردە بهێنێت، بەتایبەتی لە نمونە بەعسییە بەدناوەكەیدا. خەڵكی كوردستان چاوەڕوانی ئەوەبوون حوكومەت پلانێكی گشتگیر بۆ ئاوەدانكردنەوەیەكی مادی و مەعنەوی كوردستان و بۆ ئامادەبوونێكی دیبلۆماسییانەی نەتەوەیی و ئەكتیڤ لە سیاسەتی نێونەتەوەییدا دابنێت و لەم ڕێیەوە كۆتایی بە سیاسەتێك بهێنرێت كە بە چەرخ و فەلەكەكانی حیزبەوە بەسترابێتەوە و تێیدا كوردستان كورتكرابێتەوە بۆ ئەو ناوچەیەی حیزب حوكمی تێدادەكات. بێگومان هەموو ئەم ئەركانەی حكومەت، كە لە جەوهەردا خواستی خەڵكی كوردستانن، تائێستاش گرنگێتی خۆیان نەدۆڕاندوە و تائێستاش هەلی كاربۆكردن و ڕاپەڕینیان ئامادەیە.
با ئەوخاڵە تەواو ئاشكرابێت كە دابەشكردنی كوردستانی عێراق بۆ ناوچەی دەسەڵاتدارێتی ناوچەیی مانای بوونی دوو ئەزمونی دیموكراسی نییە، مانای زۆركردنی كولتووری دیموكراسی نییە، مانای زیادكردنی هەلومەرجی چەسپانن و سەقامگیركردنی دیموكراسیەت نییە. ئەم دابەشكردنە بەپلەی یەكەم بچووككردنەوە و شپرزەكردن و شێواندن و بێماناكردنی پرۆسەی بە دیموكراسیبوون لە كوردستاندا دەگەیەنێت. یەكێك لە مەرجە هەرەسەرەكییەكانی سیستمێكی دیموكراسی بوونی ئیجماعێكی سیاسی نەتەوەییە. واتە بوونی چوارچێوەیەكی یەكگرتوو تا لەناویدا پرۆسە دیموكراسیەكان جێگیركرێن، ئەوەی ئەم دابەشبوونە دەیكوژێت و وێرانیدەكات بوونی ئەو چوارچێوە نەتەوەییە یەكگرتوەیە. كوردستان پێویستی بە دوو سیستم نییە هەریەكێكیان خۆی بە دیموكرات بزانێت، بەڵكو پێویستی بە یەك سیستم هەیە بتوانێت هەموو جیاوازییەكان لە ئامێزبگرێت. ئاخر دیموكراسییەت مانای پێكەوەژیانی ئارام و ئاشتیانەی چەندەها جیاوازی لەپاڵ یەكدیدا. لە دنیادا هیچ سیستمێكی دیموكراسی بوونی نییە بەشداربووەكانی ناوی چوارچێوەیەكی نەتەوەیی گشتییان قبووڵنەكردبێت بۆ نیشتەجێكردنی جیاوازییەكانیان، بەبێ بوونی ئەم چوارچێوە گشتییە قسەكردن لە دیموكراسییەت زیاتر لە قسەكردن لەسەر سەرابێكی سیاسی دەچێت تا واقیعێكی سیاسی بەرجەستە. لەڕاستیدا بوونی دوو سیستم لە كوردستاندا مانای بوونی دوو پەڵە سەرابی گەورە نەك بوونی واقیعێكی سیاسی كە لە قازانج و بەرژەوەندی دیموكراسیەتدا بێت.
لەناو ئەو هەلومەرجەی سەرەوەدا هەڵبژاردنی شارەوانیەكان لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٠دا لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستاندا مانایەكی دووفاقی هەیە، لەلایەك بەشداربوونی هەمو ڕێكخراوە سیاسییەكان لەو هەڵبژاردنانەدا و چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان دیاردەیەكی دڵخۆشكەر و پۆزەتیڤە و هێما بۆ بوونی ئەتمۆسفێرێكی دیموكراسی لەو ناوچانەدا دەكات. لەلایەكی دیكەوە ئەم هەڵبژاردنە هێمایە بۆ بێبەشبوونی نیوەكەی تری كۆمەڵگای ئێمە لەو هەلە دیموكراسییە. دیموكراسی نیوەچڵ مانای نییە، سەندنەوەی مافی هەڵبژاردن لە نیوەكەی دیكەی خەڵكی كوردستان، سەندنەوەی یەكێك لەسەرەتاییترین ماف و پرنسیپەكانی دیموكراسییەتە. لە دیموكراسییەتێكی ڕاستەقینەدا هەموو كەسێك مافی ئەوەی هەیە لەڕێگای دەنگدانەوە جۆری ڕژێم بۆ وڵاتەكەی هەڵبژێرێت، واتە فۆرمی پەرلەمان دیاریبكات، یان لە شارەكەیدا فۆرمی شارەوانی دەستنیشانكات. ئەم مەسەلەیە مافێكە و دەشێت هەركەسە و بەجۆرێك بەكاریبێنێتو بۆنمونە دەشێت یەكێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان لایەنێك و بۆ هەڵبژاردنی شارەوانی لایەنێكی دیكە هەڵبژێرێت. خەڵكی كوردستان وەك گشتێك، دەبوایە ئەو مافەیان لێنەسێندرایەتەوە.
مانەوەی كوردستان بەدابەشكراوی زۆربەی هەوڵ و تەقالاكان كەم بایەخ دەكاتەوە، چونكە بەبێ بوونی چوارچێوەیەكی گشتی بۆ هەموو هێزەكان پێكەوە زەحمەتە بیر لەهیچ پرۆژەیەكی سیاسی گرنگ و مانادار بكرێتەوەز لێرەوە مەسەلەی پاراستنی ئەو پەراوێزە دیموكراسییەی كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا بەرقەرارە، بەپلەی یەكەم وابەستەی ئەوەیە تاچەند ئیرادە سیاسییە جیاوازەكان ئامادەن چوارچێوەیەكی گشتی بۆ ململانێ و مشتومڕی سیاسی دیموكراسییانە دروستبكەن. ئەو كەشە دیموكراسییەی ئەمڕۆكە لە كوردستاندایە تەنها لەنێو ئەو چوارچێوە گشتییەدا مانای هەیە، هەلی مانەوە و پاراستنیشی تەنها لەناو ئەو چوارچێوە گشتییەدایە. ئەوەی خەڵكی كوردستان چ لەناوەوە و چ لەدەرەوە پێویستیان پێیەتی، هەستكردنە بەوەی سەر بە وڵاتێكن نەك بە حیزب و لایەنێك، زێدی مێژوویەكی نەتەوەیین، نەك مناڵی ناو كۆبوونەوە حیزبییەكان. ئەوەی ئێمە ئەمڕۆكە وەك نان و ئاو پێویستمان پێیەتی فەزایەكی دیموكراسیە، گەورەتر لە فەزای حیزبەكان، خەونێكە گەورەتر لە خەونی سیاسەتێك كە وابەستەی دیالێكتێ لە دیالێكتەكانی زمانی كوردی بێت. ئێمە پێویستمان بە سیاسەتێكە كە بتوانێت لەیەككاتدا بە هەموو دیالێكتە كوردییەكان بدوێت و لە هەموو زمانە زیندوەكانی دنیاش تێبگات، ئەوەی ڕازینەبێت دنیا و كۆمەڵگا و سیاسەت لەم بەرینییەدا ببینێت، دواجار دەكەوێتەوە ناو ئەوخانە بچووكانەی بەعس جیهانی لێوە دەبینی. دنیایەك، ئەمڕۆ وردە وردە دەخوازێت مێژووی بەعس و سەركردەكانی بە دادگا بدات.
ئاراس فەتاح، مەریوان وریا قانیع
ژمارە ١١- ٢٠٠٠
ڕەهەند: لە لایەن (نێوەندی ڕەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی) بڵاودەکرێتەوە
لێپرسراوانی ئەم ژمارەیە: بەختیار عەلی- ئاراس فەتاح
لێپرسراوی ئاوێنە بچکۆلەکان: هیوا قادر
بابەتەکانی ئەم ژمارەیە:
-هەڵوێستە
– د. کەمال محەمەد: چۆن لە بەرهەمی هونەری بگەین؟
– مەریوان وریا قانیع: لە نێوان مۆدێرنە و ئیسلامی سیاسیدا
– ڕێبین هەردی: ڕؤشنگەری، تێزێکی ئایدۆلۆژی یان تێزێکی ڕەخنەگرانە
– مەهاباد قەرەداغی: زمان و ناسنامە
– ڕیبوار سیوەیلی: سیاسەت لە نێوان “ئاڵوگۆڕ” و “لێدان”دا
– گارا: کورتە مێژوویەکی تازەگەری لە هونەری شێوەکاری ڕۆژئاوادا
– مارتن هایدگەر: گەڕانەوە بۆ بناغەی میتافیزیک. و: بەکر عەلی
– نیکۆلا بانسێل، باسکال بلانشار، ساندرین لۆمێر: پیشانگای ڕەگەزپەرستانەی ئەورووپییەکان شەیدادەکات. و: ئەحمەدی مەلا
– سعدالدین ابراهیم: ڕۆشنبیر و میر. و: هەڵکەوت عەبدوڵا
– ن.ح. ئەبوزێد: کێشەی ژن لەنێوان گوتاری ڕێنیسانس و گوتاری تایفەگەیدا. و:جەمال غەمبار
– محەمەد ئارکۆن: ڕۆشنکردنەوەی ڕابردوو بۆ تێگەشتنی ئێستا و بنیاتنانی ئایندە. و: نەوزاد ئەحمەد
هەڵوێستە
لە دونیای سیاسەتدا ترسناکترین ساتەوەخت، ساتەوەختی شکستە. تێکشکاوترین سیاسەتیش بۆ کۆمەڵگا ئەو سیاسەتەیە کە بەرژەوەندی تاک و گروپەکانی لەبەرچاونەگرێت و تێرکردنی خواستەکانیان نابێتە ئامانجی. ئەمڕۆ پاش نزیکی دەساڵ لە دوای ڕاپەڕین، یەکێ لەو ئیشکالییەتە گەورانەی بەرامبەری دەوەستین، پرسیارە دەربارەی ئەو ئاڕاستە نادیارانەی سیاسەت لە کوردستاندا گرتوونیەبەر. ئایا دەتوانین بڵێین سیاسەتی کوردی لەقووڵترین و تاریکترین قۆناغەکانی بونبەستی خۆیدا دەژی؟ ئایا دەتوانین بڵێین لەماوەی ئەو دە ساڵەدا واقیعی سیاسی کوردستان بەردەوام لە شکستێکەوە بۆ شکتێک و لە هەرەسێکیشەوە دەگەوازرێتەوە بۆ هەرەسێکی تر؟ ئەگەر وایە ئایا ئەم شکستانانە تەنیا لە ڕوخانی شێوە دەزگاییەکانی دەسەڵاتی کوردی و گەیشتنی ئەم دەسەڵاتە بە قووڵترین قەیرانی خۆیدا بەرجەستەدەبێت؟ ئایا سەرنەکەوتنی ئەم ئەزموونەی ئەمڕۆی کوردستان، جیاوازییەکی لەگەڵ شکستەکانی دیکەدا هەیە؟ گومانی تێدا نییە تا ئەو چرکەساتەی کوردستان لەژێر دەسەڵاتدارێتی بەعسیزمدا نییە، ناکرێت باس لە شكسی تەواوەتی ئەم ئەزموونە بکەین، بەڵام بەوەشدا چەندین نیشانە لەبەردەستدایە کە پێماندەڵێت، دیسان ئەم ئەزموونە بەرەو باوەشی فاشییەت ڕێگای گرتۆتەوە بەر. لێرەوە بەبێ پەکخستنی ئەگەری گێڕانەوەی بەعس و بەبێ سەقامگیرکردن و پتەوکردنی ئەزمونی دیموکراسی ناوخۆ، ئەستەمە باس لە سەرکەوتنی بکەین.
گەر هاتوو باسمان لە شکست کرد، ئەوا نیوەی ڕاستییمان وتووە گەر بڵێین: ئەم شکستە شکستی بکەرە سیاسییەکانی کوردە لە نووشوستیاندا بۆ پیادەکردنی سیاسەتێكی دیموکراسییانە و ناوکۆییانەی کوردی.
شکستی ئەمجارە، شکستێکی هێمن، ناوەکی، خۆکردە. شکستێکە بکەری ڕاستەقینەی کورد خۆیەتی. شكستێکە لەناو خودی واقیعی کوردییەوە، لە ستراکتوری کۆمەڵایەتی و سیاسی و ڕۆشنبیریمانەوە هەڵقوڵیوە. گرێدراوی کارەکتەری سیاسەتمەداری کورد و پەیوەستی کارەکتەری سیاسی و ڕۆشنبیریی مرۆڤی کوردە. ئەم شکستەیان شکستێکە بکەرەکانی وەک بکەری هەرەسەکانی دی پۆستاڵ و خودەی داگیرکەرانیان لەسەردا نییە، بەڵکو بکەرانی ئەوانەن، کە بەرگی قارەمانی نەتەوەیان لەبەردایە. ئەم شکستەیان شکستێکە لە ڕێگای گریانەوە بۆ بێکەسی کورد لەبەردەم داگیرکەراندا تەفسیرناکرێت، تەنیا لە ڕێگای شکایەتەوە لە زوڵم و چەوسانەوەی دەرەکی، چەمکەکانی ڕوننابێتەوە؛ ئەمجارەیان ڕووبەڕووی جۆرە شکستێک دەبینەوە، کە بێڕەحمانە دەمانخاتە سەر پرسیارو گەڕان لە ناو خودی خۆماندا. شکستی ئەمجارە هاوڕێی بانگەوازێکە بەرەو تەماشاکردنی ڕەخنەییانەی خود. شکستێکە پێماندەڵێت، قۆناغی بەنەفرەتکردنی دونیاو خۆتەماشاکردن وەک (قوربانییەکی ئەزەلی) مانایەکی نەماوە، ئەوەی ئێستا دەبێت بێتە زمان ئەو گووتارەیە کە بەقووڵی بەرەو زامەکانمان ڕادەکێشێت و پێماندەڵێت، ئەو ماسکانەی بە دەموچاومانەوەیە، دەبێت فڕێبدرێن. ئەوەی دەبێت ببینرێت ئەو بەشەیە لە واقیعی کوردی کە ئەندازیاری شكستە. نیوەی ڕاستییە گەر ئێمە باس لە شكست بکەین و مەبەستمان تەنها سیاسەت بێت، چونکی ئەویە کە ئەندازیاری شكستە تەنیا سەرکردەکان و حیزبەکان نین، بەڵکو هەموو ئەوانەن کە ساڵ دوای ساڵ و ڕۆژ دوای ڕۆژ مکیاجی شكستیان کردووەو مکیاجی دەکەن و برینەکانی دەشارنەوە، هەموو ئەوانەن کە ئەو چەواشەکردنە فیکری و زانستییە دەخوڵقێنن، ئەوانەن کە ناهێڵن دونیا ڕوون ببینین، چونکی دەستکەوتەکانی ڕاپەڕینیان بە دەستکەوتی حیزب گەمارۆداوە، هەمو ئەوانەن کە لە ڕێگای حیزبەوە و لەکەناڵەکانییەوە و لە تەنیشتییەوە و هاوتەریب و هاوشان بەو، مەکیاجی ئەو هۆکارانەدەکەن کە شكست بەرهەمدەهێنن. هەموو ئەوانەن کە قارەمانی وەهمییان لە ناقارەمانەکان تاشیوە، ئەوانەن کە جورئەتیان نییە بەبێ بارکردنی واقیع بە وەحمی جوان بژین، ئەوانەن کە لەدوای هەرەس بەتاڵبوونەوەی دونیاش، دوای ئەوەی کە بەچاوی خۆیان تاریکی ئاسۆکان دەبینن، هەڵەی قارەمانەکانیان دەبینن، لێواری ڕەشی کۆتاییەکان دەبینن، بەتاڵبوونەوەی ئەفسانە دێرینەکان دەبینن، ناتوانن بە چاوێكی کراوەتر و دیدەی یەکێکەوە کە پێویستی بە ئاسۆی تر هەیە بۆ ژیان و تێڕامان، ببینن و بیربکەنەوە. ئەم شکستە، شکستی ئەوانەیە کە دەزانن تێگەیشتن لە شکست دەیانخاتە بەر خانەی حیساب و لێپرسینەوە قورس و گەورەکان، شکستی ئەوانەیە کە دەزانن تێگەیشتن لە شکست چ کۆمەڵە ڕآستییەک دەسەلمێنێت کە ئەوان هەمیشە لێیهەڵهاتوون، هەمیشە لدوای تاوانتاشی بوون بۆ ئەوانەی کە پێشتر ئاسەوارو بوون و نیشانەکانی شکستیان بینیوە؛ هەموو ئەوانەن کە دەزانن قسەکردن لە شکست، قسەکردن لە تراژیدیا بەشێکە لەو کولتورەی ئەوان ساڵگەلێکە دەیانەوێت خەفەیبکەن و سەرکووتیبکەن. لێرەوە ئەم هێزانە دەیانەوێت شکست تێپەڕێت، بێئەوەی واقیعی ئێمە گەردبگرێت. دەیانەوێت واقیع هەرەسبهێنێت، بەڵام دیدو بۆصوون و تەماشاکردنمان بۆ شتەکان هەروەکو خۆی بێت. دەیانەوێت ماڵاوایی لە ئومێدەکان بکەین، بەڵام هەر لەسەر خەونەکانمان بژین. دەیانەوێت هەموو ژەهرێک هەڵمژین و هەموو تاریکییەک بنۆشین و هێشتا گەشبینبین. دەیانەوێت بونبەستی هەموو شتەکان ببینین، بەڵام گەرومان هەر پڕبێت لە گۆرانی خۆش. دەیانەوێت لە کارەساتەکاندا بژین، بەڵام پرسیار لە هۆکانی نەکەین. خوێنەکان ببینین و پرسیار لە ماناو سوود و هودەیان نەکەین. دەیانوێت بەرەو شەوەزەنگی بڕۆین و باوەڕ بەتلیاکی گەشبینییان بکەین.
ئەوەی شکستی دروستکردووە، ئەو چاوانەن کە پەردەیەک بەسەر هۆکانی شکستدا دەدەن، ئەوانەن کە زمانی حیزبی گەشەپێدەدەن، لەسەر ستایشی پەراوێزەکان دەژین، لەسەر یاسای لەیادکردنی کێشە جەوهەرییەکان دەژین.
واقیعی ئێمە لە بونبەستدایە. ئەمەش ڕاستییەک نییە کە هەر ئێمە دەرکمان پێکردبێت، چونکی ڕۆژانە مرۆڤی کورد لەژێر ڕەحمەتی جەنگەکانی حیزبدا دەژی و چاوەڕوانی ئاشتییەکە کە لەو دۆخە ناکاوەی وەدەریبهێنێ، تاوەکو تیایدا کۆمەڵگا و ئابووری و ڕۆشنبیریی لە سیاقە سروشتییەکانی خۆیاندا گەشەبکەن. ئەو ئازادییەی لەگەڵ ڕاپەڕیندا هەڵهات، لەبەردەم فشاری کۆتایی و لەپێشدەم و گوشاری دوا نەفەسەکانی خۆیدا دەژی. هێزەکانی کوردستان لەپێشدەم دەرگا داخراوەکاندان، لەنێو ئەو دیوار و گومۆکە (متاهة) سیاسییە تاریکانەدا دەسوڕێنەوە کە خۆیان دروستیانکردووە. سایسەتی کوردی بۆتە سیاسەتێکی بێ ئاڕاستە، سیاسەتی ئەگەرە کراوەکان، سیاسەتی چاوەڕوانکردنیک دونیا، سەیرکردنی ڕووداوەکان و هەڵوێست وەرگرتن لەسەر ڕۆشنایی و ڕەفتاری ئەوانی دی. ساسەتی کوردی بووتە ساسەتی تەماشاکردنی لەسەردەمێکدا، کە تەماشەکەران تیایدا هەمیشە دەدۆڕێن. سیاسەتی فەرامۆشکردنی مرۆڤی کورد بە ئاموزشێکی قەدەرئاسا، دروستکردنی وێنەیەک لە عەقڵی ئەم مرۆڤەدا کە پەیوەستی ئەو بە داگیرکەرانییەوە ئەزەلییە؛ سیاسەتی گواستنەوەی جوگرافیاکانی دابەشکردن بۆ ناو عەقڵییەتی سیاسییانەی مرۆڤی کورد. ساسەتی قبوڵکردنەوەی داگیرکەر و جەلادەکانی وەکی سەرۆک و سەرکردەی شەرعی، سیاسەتی تێگەیاندنی مرۆڤی سادەی کورد بەوەی کە واقیعییەتی سیاسی ئەوەی دەستبدەینەوە دەست بەعس بۆ مافەکانمان، دروستکردنی ئەو وەهمەی کە دەشێت بەعس ماف بداتە ئێمە یان هەرعێراقییەکی دی. ئەم جۆرە سیاسەتداڕشتنە هیچ پەیوەندیەکی بە سەرەتا ساناکانی زانست و فەلسەفەی سیاسییەوە نییە، تا سیاسەتمەدارانی کورد پێمان بڵێن ئێمە وەلائەتمان بۆ دەوڵەت، وەکی دەزگایەکی سەرەووی بەرژەوەندی گروپی و ئەتنی و ئایینی هەرماوە، بەڵکو پابەندی نەبوونی تێگەیشتنەیە لە چەمکی دەوڵەت و سیستەمی سیاسی. سیاسەتێک کە هێشتا فێرنەبووە وەلائی بۆ دەوڵەتی عێراق وەک پێکهاتێکی دەزگایی سیاسی – جوگرافی (کە ئەمەشیان بۆ خۆی وەلائێکی پڕئیشکالییەتە و شوێنی قسەیە) لەوەلائی بۆ سەرۆکێکی تۆتالیتار و فاشی جیابکاتەوە، کە گەورەترین هەڕەشە لەشەرعییەتی دەوڵەت خۆی دەکات، لێرەوە هەمیشە وەلائی خۆی بۆ عێڕاق لە ڕێگای وەلائییەوە بۆ سەرۆکێکی فاشی بەرجەستەدەکات. کۆی ئەمانە ئەو فەرهەنگەن کە ڕۆژانە سیاسەت لە وڵاتی ئێمەدا بەرهەمیدەهێنێ. هەربۆیە جێی خۆیەتی بڵێین کە سیاسەتی کوردی سیاسەتی شتی کوتوپڕە و مفاجەئاتە. بۆیە هەموو ئەو شتانەی کە چاوەڕوانکراونین، دەشێت ببن بە ڕووداو و هەموو ئەو شتانەشی کە لێی چاوەڕێدەکرێن، دەشێت لە هەموو ساتێکدا ببن بە نائومێدی.
دونیا دەسوڕێتەوە و حیزبە کوردییەکان هێشتا سەرگەرمی شەڕە بچوکەکانی خۆیانن، لە پشت ئەم جەنگانەشەوە ماشینێکی ڕاگەیاندنیان خستۆتە کار کە دونیای بۆ سەر سنووری جەنگ و دەستکەوتەکانی حیزب بچوککردۆتەوە. ئەم واقیعەش هوشیارییەک دروستدەکات کە لەهەموو لایەکەوە وێنەیەکی هەڵە بە مرۆڤی کورد، دەربارەی دونیا و حەقیقەتی ڕووداوەکان، دەبەخشێ؛ لەسەر زەوییەکی ڕەش وەهمی سەوز دەچێنێت. لە کاتێکدا هەموو هەلومەرجەکانی بێماناکردنی مەسەلەی کوردی لە ئاستی دونیادا خستۆتەگەڕ، کەچی لە ڕاگەیاندندا بە درۆ بە مرۆڤی کورد دەڵێت کێشەکەت لە ئاستی جیهاندا تەقیوەتەوە. ڕۆژانە فەرامۆشی و پاشەکشێی مەسەلەکەی دەبینێت، پشتهەڵکردنی دونیا لە کێشەکەی ئەزموون دەکات، بەڵام بە درۆ بە مرۆڤی کورد دەڵێت ئێمە وەک جاران نەماوین و دونیا هەمووی دۆستمانە. ڕۆژ لەدوای ڕۆژ کوردستان هەنگاوێک لە جەنگ و کارەسات و دواهەرەس نزیکتردەبێتەوە، کەچی بە خوێنەر و گوێگران و بینەرانی دەڵێت، ئێمە لەبەردەم دەرگاکانی ئازادیداین و هەنگاوەکانمان بۆ ئاوەدانکردنەوەی کوردستان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ گەورەتردەبێت، ئەمە لە کاتێکدا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەی (NGO)کان بەرەو نەمان دەچن و ژمارەی گەنجانی کوردیش لە کوردستان کەمتر دەبنەوە.
ئەمڕۆ حیزبە باڵادەستەکانی کوردستان، بەرەو شوێنێكی تر، شوێنێكی ترسناک هەنگاودەنێن، دوای مۆنۆپۆڵکردنی هەموو شتەکان، لە هەمووشیان ترسناکتر مۆنۆپۆڵکردنی هەڵوێستە لە بەعس (کە دەبێتە سەد دەر سەد بخرێتە بەر ڕاپرسی خەڵکی کوردستانەوە و بەبێ ڕاپرسییەکی گشتی هیچ هێزێکی سیاسی ئەو مافە نەداتە خۆی بڕیاری دانیشتن وڕێکەوتن لە کۆمەڵێک دانیشتنی داخراو و جەلسەی نهێنی و ئاڵوگۆڕی وەفددا بە دەستوری ڕێکەوتنەکانی لەمەوبەربدات). دوای ئەم هەموو مۆنۆپۆڵکردنانە، کە کۆی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئینسانی و ئەخلاقی گرتۆتەوە، ئێستا هەندێ لەدەسەڵاتدارەانی سیاسی ئێمە هەنگاو بۆ مۆنۆپۆڵکردنی بەرهەمهێنانی مەعریفی دەنێن، بەرەو شوێنێک کە فیکری کارکاتێری تیایدا هەق دەداتە خۆی فیکری ڕاستەقینە بکاتە کاریکاتێر، ستوونی ڕۆژنامەگەرەکانی حیزب ببنە کەرەستەی دەرکردن و تەشویهکرن و ڕاونان و تەشهیرکردنی هەموو دەنگێکی سەربەخۆ. شوێنێک تیایدا تەقلیدییەت هەموو کولتوورە ڕەمزی و بێکەڵکەکەی خۆی دەهێنێتە دەروە. ڕەفتارە دێرینەکانی خۆی دەکاتەوە ستاندارد. ڕەمزەکانی وەک جاران لەبری کار بۆ گەشکردن و فراوانکردنی ڕووبەڕی مەعریفە و زیادکردنی دەرگاکانی بیرکردنەوە بکەن، دەبنە گوڵی ناو دیوەخان و سەرمێزی سیاسەتمەدارەکان. ڕەمزەکانی ئەم ڕۆشنبیرییە وایان لێهاتووە هەمیشە بە ستایشی سیاسەتمەدارەکان دەستپێدەکەن و بە ستایشی ئەوان کۆتایی بە وتارەکانیان دەهێنن، پەلاماردانی هەموو ڕۆشنبیرییەکی سەربەخۆی دەرەوەی گۆتارەکانی حیزبیش، ئەو سیاسەتە ڕۆشنبیرییە ڕەسمییەیە، کە هەمووان لەسەر یەک خوان کۆدەکاتەوە. بەو دیوەشدا کێشەی سەرەکی ئەو ڕۆشنبیرە تەقلیدییانە ئەوەیە کە چۆن ڕۆڵی پیاوماقووڵانی کۆن ببینن، چۆن ڕۆڵی مەلای گوند ببینن. لێرەدا فیکر دەبێتە وەعزێکی ئەخلاقی نزم، کێشەی ڕۆشنبیرو کۆمەڵگاو، ڕۆشنبیر و ڕۆشنبیر کرتدەبێگتەوە بۆ کێشەی یەکێتی نەووسەران و یەکێتی هونەرمەندان و هەموو ئەو یەکێتییانەی تر کە دواجار جگە لەوەی شوێةی شەڕی هەیمەنەی حیزبین، نە هیچیان بۆ ڕۆشنیریی ئێمە زیادکردووەو نەهیچیشی بۆ زیاددەکەن. کێشەی ئەم ڕۆشنبیرانە بەهەزار فەرسەخ لە کێشەی ڕۆشنبیرەوە بە دوورە و کورتبۆتەوە سەر غەمی سازدانی بۆنەو کۆبوونەوەی ئەوتۆ مردو تەقلیدی کە بوار بەوانە بدات بچنەوە سەر مینبەرو بەهرەی خۆیان لە بواری ئینشانووسیندا نیشانبدەنەوە، حکایەتە بەتاڵەکانیان بگێڕنەوە دەربارەی پەیوەندییەکانی پەیوەندییەک لەگەڵ خوالێخۆشبوویەکدا بەسبێت، ئەم بەڕێزانە بکاتە بلیمەتی زەمانی خۆیان.
دووبارە ئەم سیاستە کە ڕۆشنبیرەکانی ژێرباڵی حیزب پێویستیان پێیەتی سیاسەتی ئەوەیە کە ڕووداو و بۆنەو قەیرانی دەستکرد و(مفتەعەل)، شوێنی بۆنەو قەیرانە ڕاستەقینەکان بگرنەوە.
لە کاتێکدا نەوەیەک لە سیاسەتمەدار و نووسەر خەریکی داپۆشینی ڕووکارەکانی شکست و کۆتایین، خەریکی هونەرسازیین لە داپۆشینی ئەو ئاستە تراژیدییەی کە کێشەی کوردی تیاچەقیوە؛ بەودیودا، نائومێدی هەموو ڕؤژێک نەوەیک ئاوارەی دەرەوەی وڵات دەکات، نەوەیەک بە ڕۆحی خۆی هەست بە نزیکبوونەوەی زیاترو زیاتری تراژیدیا دەکات، نەوەیەک گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی کە لە شانۆیەکی بێیاساو بێڕێسادا دەژی. نەوەیەک لەبەر کاراکتەرە پیرەکان شوێنێكی نەماوە داگیریبکات و ئومێدێکی نەمواە بۆی بژی. دەرچوونی مانگانەی سەردان بگرە هەزاران کەس، کە بەشی هەرە زۆری ئەو گەنجانەن کە دەکرا پشتوپەنای ئازادی و ووزەی دروستکردنەوەی کوردستان بن، باشترین دەنگدانی سیاسییە لەسەر واقیعی ئەمڕۆی نیشتیمان و تراژیدیترین فۆڕمی پێکۆڵکردنی نەوەی نوێیە دژ بە واقیعی دوای ڕاپەڕین و دونیای جەنگ و بەرژەوەندی حیزبی لە کوردستان.
بەدەر لە هەموو ئامۆژگارییەک، چاکترین ڕێگا بۆ دەرچوون لەم قەیرانانە کردنەوەی دەرگایە بۆ قسەکردن لەسەریان و پەنجەخستنی بێڕتووشانەیە بۆ سەر زامە سیاسی و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانمان، نەوەک تاشینی ڕۆشنبیرییەکی وەهمی وەک ئەلتەرناتیفی کێشە ڕاستەقینەکان. هەوڵدانی شێواندن و تەشویهکردنی ئەو دەنگانەش کە دەیانەوێت پەردە نەنرێتە سەر گرفتە قووڵەکان، ئەو پێنووسانەی هەوڵدەدەن مەعریفە لە ناو ڕاگەیاندنی حیزبیدا نەتوێتەوە یان لایەنی کەم تێکەڵاونەکرێت و دەزگای ڕاگەیاندنی حیزبی و نووسەرەکانی ئەو وەهمەیان لاسەوز نەبێت فیکر بە پێوانەی ململانێ کورتبڕو ڕۆژانە و هەفتانەکانی حیزب بپیۆن. جگە لەتەسککردنەوەی ئاسۆکانی تێگەیشتن و سستکردنی ئیمانی مرۆڤی کورد بە ئازادی و ماناکانی هیچی تر نابەخشێت.
پێوانەکردنی فیکر بە پێوانەکانی قازانج و زیانی حیزبی سەرەتایەکی ترسناکە بەرەو ڕەفتاری گەلەک ترسناکتر. سەرەتاکانی ئەم هەوڵدانە بۆ مۆنۆپۆڵکردنی فیکر، لەو هەوڵانەدا دەردەکون کە ئەمڕۆ دوای زنجیرەیەک شێواندنی گەورە، هەوڵدەدرێت هەموو هەوڵێکی زانستی سەربەخۆ لە دەرەوەی حیزب بکرێتە دوژمن و بەم لۆژیکەش بەرەو قۆناغێک دەچین نزیکمان دەکاتەوە لە دانانی شێوازێکی نوێ لە (دادگا)ی ڕانەگەیەنراوی (تەفتیش) دەرهەق بە فیکر، کە پێویستە بەر لە هەر کەس هێزە دیموکراسەکانی ناو حیزب هەست بە مەترسییەکانی بکەن.
لە کۆتاییدا ئەوەی گرنگە بیڵێین ئەوەیە کە هەموو ئەم گەمانە لەدواجاردا لە خزمەتی داپۆشین و شاردنەوەی ڕووە تراژیدییەکانی واقیعی ئێمەدا کاردەکەن، ئەوەی لە پشت ئەم یارییەوە وەستاوە، هونەری شاردنەوەی قسەیە لەسەر ئەو بونبەستە سیاسی و ئەخلاقییەی کە سیاسەتی کوردی تیاچەقیوە. هونەرێک، دواجار وەک هەموو شتەکانی دی ناچارین بیبینین و قسە لەسەر ئاڕاستە بینراو و نەبینراوەکانی بکەین. ڕزگاربوونی تەواوەتی لە تارمایی و مۆتەکەی بەعس گرێدراوە بە قووڵکردنەوەی دیموکراسییەتی سیاسی و فیکرییەوە، وەک چۆن گەورەبوونی ڕووبەری ئازادییە سیاسی و فیکرییەکان تاکە دەروازەشە بۆ چەسپاندنی قەناعەتێك بتوانێت لە فاشیزم بمانپارێزێت.
لێپرسراوانی ژمارە
*بەشی دووەمی پانۆراماکە لە لایەن هەریەک لە هاوڕێیانمان (حەمە هیوا، ژیار ئەسوەد، دیار عەزیز، شکار شابان)ەوە تایپ کراوەتەوە.
دەقی تەوەرەکە و بەشی یەکەمی پانۆراماکە لەم بەستەرانەی خوارەوە بخوێنەرەوە: