تەجرید و زەخرەفە
ورووژاندنی چەند پرسیارێکی نوێ دەربارەی هونەری شێوەکاریی مۆدێرن
لەم بابەتەدا دەمەوێ دیسانەوە دەربارەی هونەری شێوەکاریی مۆدێرن بنووسم، ئەم جارە ڕۆشنایی دەخەمە سەر پەیوەندیی نێوان تەجرید و زەخرەفە، بەواتایه‌کی دیکە ڕۆشنایی دەخەمە سەر تەجرید و پەیوەندیی مێژوویی و هەنووکەیی لەگەڵ زەخرەفەدا بە شێوه‌یه‌کی گشتی و زەخرەفەی عەرەبی ئیسلامی (ارابسک) بە شێوەیه‌کی تایبەتی، بە مەبەستی ڕوونکردنەوەی ماناکانی تەجرید و دۆزینەوەی چەند ڕەهەندێكی نوێی وەکوو شێوەیه‌کی گرینگ و ئازاد لە گشت قۆناغەکانی هونەری شێوەکاریی مۆدێرندا لە لایەکەوە و دۆزینەوەی هەندێ مانای نوێ لە زەخرەفە لە لایه‌کی دیکەوە.
تۆێژینەوەی زانستی نوێ هەندێ لایەنی لە پەیوەندیی نهێنیی نێوان تەجرید و زەخرەفە دۆزیوەتەوە کە بوونەتە هۆی گۆڕینی گۆشەنیگای بینین چ بۆ زەخرەفە و چ بۆ خودی تەجرید، و توانیویه‌تی چەند پرسیارێکی گرینگ لەو بوارەوە بورووژێنێ کە ببێتە هۆی بەخێرهاتنێکی دیکەی زەخرەفە بۆ ناو تەجرید بە گشت لایەنە جوانی و دینی و فیکرییه‌کانییەوە، ئەمەش وای لە زانستە مرۆڤایەتییەکانی وەکوو سۆسیۆلۆجی و فەلسەفە کردووە کە ئاوڕ لەو پەیوەندییە بدەنەوە، هەر بۆیە بە پێویستی دەزانم ئاوڕ لەو بەشدارییە نهێنییەی زەخرەفە لە دونیای تەجرید بدرێتەوە لە پێناو پەرەپێدان و بەرفراوانکردنی ماناکانی تەجرید و ڕزگارکردنی زەخرەفە لە هەندێ ناو و ناتۆره‌ی ناخۆش وەکو ڕازاندنەوە، ڕواڵەت و بەتاڵبوونی لە ناوەڕۆک و مانا ڕۆحی و گەردوونییەکان و هەندێ سمبۆڵی دیکە کە لە سەرەتای هونەری شێوەکاریی مۆدێرنەوە له‌گەڵیدا هاتووە و بووەتە مایەی جنێو و نەعلەت. ئەم خەسڵەتانە وای لە زەخرەفە کردووە وەکوو چەند شێوەیه‌کی نەفرەتلێکراو تەماشا بکرێ بە بەراورد بە شێوەی تەجرید، بە هەردوو جۆرەکەیەوە ئۆرگانی و ئەندازیاری، وەکوو دوو شێوەی گرینگی ناو هونەری شێوەکاریی مۆدێرن لە سەرەتای سەدەی بیست و، لە لایەن هونەرمەندان فاسیلی کاندنسکی، پیت مۆندریان، پۆل کلێ، فرانچیسکا کۆپکا، کازیمیر مالیڤیچ و ئەلکسەندەر ڕۆدەشینکۆوە وەکوو تاکەکەس، وەکوو گرووپیش لای هونەرمەندانی دی ستیلی هۆڵەندی و خەلق و تەجریدی فه‌ره‌نسی یان گرووپی هونەری خڕ و چوارگۆشە و هونەری باوهاوسی ئەڵمانی کاری پێ کراوە.
کرانەوە و سوودوەرگردتن لە هونەر و کولتوورەکانی دیکە یەکێکە لە خەسڵەتەکانی مۆدێرنەی ڕۆژاوا کە ئەنجامەکەی بووە هۆی ئازادی و گەشەپێدانی شێوە و ڕێبازە هونەرییە نوێیەکان. زەخرەفەیش بەتایبەت زەخرەفەی عەرەبی ئیسلامی یەکێ بوو لەو هونەرانەی (دیکە) کە هونەرمەندانی ڕۆژاوا سوودیان لێی وەرگرت بۆ تازەکردنەوەی شێوە و ڕەنگی کارە هونەرییەکانیان، سەرەڕای ئەوەش ئەو هونەرمەندە ڕۆژاواییانە خۆشییان بەوە نەدەهات وەسفی کارەکانیان بە زەخرەفە بکرێ، ئەوان ئەمەیان بەکەمکردنەوەی نرخی کارەکانیان دەبینی. شایه‌نی باسە لێرەدا پێویستە هەندێ جیاوازی لەنێوان ئەو هونەرمەندانە بکرێ وەکوو کاندنسکی و مۆندریان کە ئەوکات زەخرەفەیان لە ئاستی جنێو دەبینی، بەڵام لای کلمت و ماتیس و پۆڵ کلێ هەندێک ئەهوەنتر بوو. ئەوەی گشت هونەرمەندانی هونەری مۆدێرنی ڕۆژاوایی کۆ دەکاتەوە ئەوەیە کە ئەوان مێژووی هونەری ڕۆژاوایان وەکوو سەرچاوەی سەرەکیی بۆ تازەکردنەوەی هونەرەکەیان وەرگرت بوو، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە ڕۆڵی زەخرەفە لە تازەکردنەوەی هونەری ڕۆژاوادا لاوەکی بوو بە بەراورد بە سەرجەم ئەو خەزێنە گەورەی مێژووی هونەری خۆیان بە تیۆری و پراکسیزەوە کە بووبووە هۆی پشت ئەستوورکردن و بڕوابەخۆبوونیان بە مێژووی کولتوورەکەی خۆیان. چۆنیه‌تیی سوودوەرگردن لە زەخرەفە لە هونەرمەندێکەوە بۆ هونەرمەندێكی تر دەگۆڕدرێ بەڵام لە هەموو حاڵەتێکدا توێژەری ئەڵمانی مارکۆز برودەرلینMarkus Brüderlin[1] لەژێر ڕۆشنایی بیرۆکەکانی ئەدۆلف لووز [2]Adolf Loos وای دەردەبڕێ کە: ڕێگای زەخرەفە لەناو هونەری شێوەکاری مۆدێرنەی ڕۆژاوادا هەمیشە وەکوو موسافیری کوێر بووە. بەم جۆرە ڕەوشی زەخرەفە وەکوو (موسافیری کوێر) بووە لەناو مێژووی تەجرید تاکوو کردنەوەی پێشانگای (زەخرەفە و تەجرید)[3].
گرینگی ئەو پێشانگایە لەوەدایە کە هونەری ڕۆژاوا جارێکی دی بە مێژووی خۆیدا چوویەوە، بەتایبەت بە پەیوەندیی تەجرید و زەخرەفە بە گشتی و زەخرەفەی عەرەبی – ئیسلامی بە تایبەتی، گۆڕانکارییه‌كی زۆر لەو پەیوەندییە دروست کرا و ئیدی لەوکاتەوە شوبهاندنی کاری هونەری بە زەخرەفە نەبووە مایەی جنێو و نزمکردنەوە لە نرخە هونەرییەکانی، لەدیوی ئەودیویشدا ماناکانی زەخرەفەش کورت نەکرایەوە بۆ تەنها ڕازاندنەوە بەڵکوو شێوەی زەخرەفی وەکوو هەڵگری ناوەڕۆک و چەندین سمبۆڵ تەماشا دەکرا هەروەها وەکوو دەربڕینێکیش بۆ هەست و فیکر.[4] لەو کاتەوە خاڵی هاوبەشی زۆر چ لە ڕەنگ و چ لە شێوە لەنێوان تەجرید و زەخرەفە دۆزرایەوه، کە ژمارەیه‌کی زۆری لە هونەرمەندانی مۆدێرنەی ڕۆژاوای گرتەخۆ وەکوو کاندنسکی، مۆندریان، پۆل کلێ، ماتیس، کلمت و ئه‌لێكسانده‌ر ڕۆدەشینکۆ، هەروەها گۆشەنیگای بینین بۆ ڕازانەوەیش گۆڕدرا.
پەیوەندیی هونەری شێوەکاریی ڕۆژئاوا بەتایبەت تەجرید لەگەڵ زەخرەفەدا بە گشتی و زەخرەفەی عەرەبی – ئیسلامی بە تایبەتی تەنها لە ڕێگای شارستانیەتی ئەندەلوسەوە نەبوو، بەڵکوو لە ڕێگه‌ی بەریەککەوتنی ئەو دوو شارستانیەتەیشەوە بوو بە هۆی سەفەرکردنی هونەرمەندە ئەورووپییەکان بۆ وڵاتە عەرەبییە-ئیسلامییەکان، یاخود لە ڕێگه‌ی کردنەوەی پێشانگای گرینگ بۆ کارە هونەرییە ئیسلامییەکان لە هەندێ شارە گەورەکانی ئەوروپا بۆ نموونه کردنەوەی پێشانگای هونەری ئیسلامی لە ساڵی ١٩١٠ لە شاری میونشن لە ئەڵمانیا کە کاریگەرییه‌کی کوشندەی کردە سەر هونەرمەندە ئەوروپییەکانی مۆدێرنە لە سەرەتای سەدەی بیست وەکوو ماتیس و کاندنسکی.
مارکۆز برودەرلین سەرەتای پەیوەندیی تەجرید و زەخرەفە دەگەڕێنێتەوە بۆ ماوەی ڕۆمانسیسیم لە هونەری ڕۆژاوا و بە شێوەییکی دیاریکراو بۆ کارەکانی هونەرمەندی ڕۆمانسسیسمی ئەڵمانی فیلیپ ئۆتۆ ڕوونگە.[5] لەو بۆچوونەدا توێژەر فیلیپ بوتنەریش هاوڕایە، واتا پەیوەندیی ڕوونگە لەگەڵ زەخرەفەی عەرەبی –ئیسلامی بە ڕای برودەرلین یەکێکە لە پەیوەندییە ڕوون و ئاشکراکان لەو بوارەدا تا ڕادەی بینینی مێژوو و هونەرناسی نەمساوی (ئەلویس ریگل)یشی بەلای زەخرەفە و مێژووکەیدا ڕاکێشا.[6] بەم جۆرە وەڵامدانەوەی پرسیاری چۆنیه‌تیی پەیوەندیی زەخرەفە لەگەڵ هونەری ئازاد و سەربەخۆی ڕۆژئاوا تاکوو کردنەوەی پێشانگاکەی زەخرەفە و تەجرید لە شاری بازل بە نادیاری مابووەوە، بەم جۆرە ئەم پێشانگایە کارێکی گەورەی ئەنجام دا لە گۆڕینی گۆشەنیگای بینین لای ژمارەیەکی زۆر لە زانا و توێژەری بواری زەخرەفە لە شێوه‌یه‌کی پەتییەوە کە لەوەوپێش تەنها بۆ ڕازانەوە بەکار دەهێنرا بۆ شێوەیه‌کی پڕ لە سمبۆل و مانا و ناوەڕۆک، ئەوەیش دۆزرایەوە کە زەخرەفە پەیوەندییه‌کی باشی لەگەڵ مێژووی هونەری شێوەکاریی مۆدێرن بە گشتی هەبووە، لەو ڕووەوە مارکۆس برودەرلین دەنووسێ: ئیدی توانایه‌کی مەعریفی پەیدابوو کە بتوانی بە جۆرێکی ڕەخنەگرانە تەماشای ئەو شێوە زەخرەفانە بکات، ئەمەش ئاستی زەخرەفەی بەرز کردەوە تاڕادەی کاری هونەری کۆنسێپ.[7]
پەیدابوونی تەجرید وەکوو شێوەیه‌کی هونەری ئازاد و سەربەخۆ لە پرۆسەی هونەری شێوەکاریی مۆدێرن خۆی لە خۆیدا بایەخێکی گرینگی بۆ زەخرەفە لەگەڵ خۆی هێنا و بووە هۆی پەردەلابردن لە میژووی زەخرەفەی عەرەبی – ئیسلامی هەروەها بووە هۆی لابردنی پەردە لەسەر مێژووی پەیوەندیی تەجرید بە زەخرەفەوە و ورووژاندنی کۆمەڵێ پرسیاری گرینگ دەربارەی خۆدی تەجرید هەروەها دەربارەی ڕادەی ڕاست و ڕەوایی ئەو پەیوەندییە و کار و کاتێکردنی هەریەک لەوەکەی تر. بۆ نموونە: ئایا تەجرید و زەخرەفە دوو دونیای جیان؟ یاخود هەردووکیان هەڵگری هەمان ناوەڕۆکن بەڵام جیاوازن لە ڕووی شێوە و ڕەنگەوە؟ ئایا تەجرید و زەخرەفە هەڵگری دەربرینی جیاوازن و بەتەریبی یەکدیدا ڕۆیشتوون؟ چۆنیەتیی ئەو پەیوەندییە چییە لە نێوانیاندا؟ خاڵی جیاواز و لەیەکچوون چییە لە نێوانیاندا؟ ئایا زەخرەفە خۆی لە خۆیدا تەجریدە؟ یان تەجرید خۆی زەخرەفەیە؟ چۆنیەتیی کاریگەرییان لەسەر یەکتر بەدرێژای مێژوو چۆن بووە؟[8] ئەم پرسیارانە دیسانەوە گرینگییه‌کی زۆری بۆ خۆدی تەجرید و ڕێڕەوی هونەری شێوەکاریی ڕۆژاوا هەبووە و چەند هۆیه‌ک پێک دێنن بۆ گەڕان و توێژینەوە دەربارەی مێژووی تەجرید و زەخرەفە.
یەکێ لە هۆیەکانی دەوڵەمەندی تەجرید لەوەدایە کە وەکوو هونەرێکی ئازاد و سەربەخۆ و گرینگ تەماشا دەکرێ و لایەنێکی گەورەی لە هونەری مۆدیرنی ڕۆژاوای داگیر کردووە، بۆ ئەمەش هۆكار زۆرن یەکێ لەوانە بایەخدانی ژمارەیه‌کی زۆر لە هونەرمەند و توێژەر و زانا و کۆمەڵناس و فەیلەسوف بە تەجرید لە کاتی “ئیمانوئێل کانت”ەوە تاکوو ئەمڕۆ، ئەمە بە بەراورد بەو کارە تیۆرییە کەمەی کە لەسەر زەخرەفە کراوە، هەر بۆیشە تاکوو کاتەکانی مۆندریان و کاندنسکی ماناکانی زەخرەفە لەدەوروبەری ڕازاندنەوە دەسووڕایەوە، عەقڵی ڕۆژاوا و هونەرە مۆدێرنەکەی لەمەدا ڕۆڵی زۆری هەبووە کە تەجریدی لە ئامێز کردووە و زەخرەفەی دەرکردووەتە دەرەوەی خۆی تا ئەو ڕادەی کە کاتێ وشەی تەجرید بەرگۆێمان دەکەوێ لەگەڵیدا هەندێ ناو و مانا و چەمک و جۆری هونەری ڕەسەنمان گوێ ڵێ دەبێ وەکوو مۆندریان، کاندنسکی، مالێڤیچ، رۆدەشینکۆ و کاری هونەرمەندانی دی ستیل و باوهاوس، سوپرەماتیزم هەروەها ژمارەیه‌ک لە کار و توێژینەوەی گرینگ کە بنەمای تازەگەری ڕۆژاوایان پێکهێناوە، لەدیوی ئەودیویشدا کاتێ کە وشەی زەخرەفەمان بەرگوێ دەکەوێ هەندێ مانای ڕازاندنەوە و تەقالید و دین دێتە مێشکمان، بەواتایه‌کی دی تەجرید وەکوو هەڵگری مانای تازەگەری بەگشت ئەو وێنانەی کە لەگەڵ خۆی هەڵیدەگرێ وەکوو هێز، دینامیک و توانای خود تازەکردنەوە، بەڵام زەخرەفە وەکوو هەڵگری مانای تەقالید بەگشت ئەو وێنانەی کە لەگەڵ خۆی هەڵیگرتووە وەکوو چه‌قبه‌ستن و بێجوڵە و نه‌گۆڕ و نه‌بوونی توانای تازەکردنەوە و پێشکەوتن، بەڵام ئایا ئەمە راستە؟
پێشانگاکەی بازل بەڕادەیه‌ک گرینگە دەکرێ بەراورد بکرێ بەو پێشانگایەی کە ولیام ڕۆبنWillian Rubin لە ساڵی ١٩٨٤ لە موزەی هونەری مۆدێرن لە نیویۆرک لەژێر ناونیشانی هونەری میللەتە ساکارەکانPrimitivism ڕێکخست کە بووە هۆی گۆڕینی ڕوانگەی بینین لای بینەری ڕۆژاوایی بەرانبەر هونەری میللەتەکانی دەرەوەی خۆی و ئەنجامەکەشی ڕێزگردن بوو لە بەرهەمی ئەو میللەتانە کە پێش ئەو پێشانگایە بە (ساکار) دەبینران، ئیدی لەوکاتەوە بە ئاگادارییەوە وشەی ساکار بۆ هونه‌ری ئەو میللەتانە بەکار دەهێنرا. ئەم پێشانگایەی دامه‌زراوه‌ی بایلر لە شاری بازل کاریگەرییه‌كه‌ی بە هەمان جۆر بوو کە ئیدی لەو کاتەوە بە جۆرێکی دی تەماشای زەخرەفە دەکرێ.
تێبینی: کارەکانی هونەرمەند (فاتمە ئاغجەلەری)مان بەکار هێنا وەک نموونەی زەخرەفە و تەجرید.
پەراوێزەکان:
[1]مارکۆز برودەرلین زانای زەخرەفە بوو و توێژەری سەرەکیی پێشانگاکەیش بوو
[2]ئەدۆلف لووز مێژوو و هونەرناسێکی نەمساوی بوو، خاوەنی ئەو بۆچۆۆنەیە کە دەڵێ: زەخرەفە هەمیشە وەکوو موسافیری کوێر بەناو تەجریدی ڕۆژئاوادا ڕۆیشتووە.
[3]ئەم پێشانگایە له دامه‌زراوه‌ی ئێرنست بایلر لە شاری بازل-سویسڕا له ساڵی ٢٠٠١ کرایەوە
[4]مارکۆز برودەرلین: کەتەلۆگی پێشانگای زەخرەفە و تەجرید
[5]هەمان سەرجاوە
[6]هەمان سەرجاوە
[7] ژمارە ١٢٣Kunstforum Internationaگوتارێکی مارکۆز برودەرلین بەناونیشانی بەزەخرەفەکردنی مۆدیرنە. گۆڤاری
[8]بروانە کەتەلۆگی پێشانگای زەخرەفە و تەجرید
سەرچاوەکان:
سەرچاوەکان،
- Brion, Marcel: Geschichte der abstrakten kunst, Kölen 1960بریۆن، مارسیل: مێژووی هونەری تەجرید.کۆڵن ١٩٦٠.
- Brüderlin, Markus: Ornamentalisierung der Moderne, Kunstforum برودەرلین، مارکۆز: بەتەجریدکردنی مۆدێرنە. گۆڤاری جیهانی کونست فۆروم، ژمارە ١٢٣.
- Brüderlin, Markus :Ausstellungs Katalog , Ornament und Abstraktion. برودەرلین، مارکۆز: کەتەلۆگی پێشانگای (زەخرەفە و تەجرید). فاوندەیشنی بایلر، بازل سویسرا ٢٠٠١.
- Wagner, Monika: Moderne Kunst 1, Reinbekbe HH 1999.ڤاگنەر، مۆنیکا: هونەری مۆدێرن، راینبێک-هامبۆرگ ١٩٩٩.
- أوليـگ گرابـار : كيف نفكّـر في الفـن الإسلامي. دار توبقال الدار البيضاء المملكة المغـربية . ترجمه الى العربية كل من عبد الجليل ناظم و سعيد الحنصالي الطبعة الاولى 1996.