خوا و ئازارچه‌شتن
دینێش دسوزا (Dinesh D’Souza) كه ڕه‌خنه‌گرێكی مه‌سیحی كۆنزه‌رڤاتیڤه، ئه‌ركێكی ته‌بشیری له ئه‌ستۆ گرتووه بۆ گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ بێ باوه‌ڕه‌‌كاندا له‌باره‌ی بوونی خوداوه. ئه‌و ڕووبه‌رووی هه‌ر كه‌سێكی به‌ناڤوده‌نگ بووەته‌وه كه توانیبێتی ده‌ستی پێی بگات، دیبه‌تی له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌كه له دانیاڵ دینێت، كرستۆڤه‌ر هیتشنز، و مایكڵ شارمه‌ر كردووه. منیش بانگهێشته‌كه‌یم په‌سه‌ند كرد، و گفتوگۆیه‌كمان له زانكۆی بایۆڵا ئه‌نجام دا. ناوی “بایۆڵا” له “په‌یمانگای كتێبی پیرۆزی لۆس ئه‌نجڵیس”ه‌وه هاتووه، ئه‌مه‌ش ئه‌و ئاراسته ئایینیه‌ی كه له‌نێو جه‌ماوه‌ره‌كه‌یدا بڵاوه، ده‌رده‌خات.
ده‌مزانی كه دیبه‌یت له‌گه‌ڵ ڕكابه‌رێكی به ئه‌زموون و زیره‌كدا ده‌كه‌م، له‌به‌ر ئه‌وه هه‌وڵم دا پێم له‌سه‌ر زه‌وییه‌كی ڕه‌ق داكوتم. بۆیه مشتومڕی ئه‌وه‌م كرد كه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ناتوانم بوونی هه‌مووی جۆره خوایه‌ك ڕه‌ت بكه‌مه‌وه، به‌ڵام ده‌كرێت له‌وه دڵنیا بینه‌وه كه له جیهانێكدا ناژین كه خوایه‌كی به ته‌واوه‌تی به‌هێز و زانا و، به‌سۆز و چاكه‌كار دروستی كردبێت. بێگومان، مه‌سیحییه‌كان بڕوایان وایه له جیهانێكی وادا ده‌ژین. به‌ڵام هه‌موو ڕۆژێك ڕووبه‌ڕووی هۆیه‌كی به‌هێزی وا ده‌بیینه‌وه كه: جیهان بڕێكی مه‌زنی له ئازار و چه‌رمه‌سه‌ری تێدایه. ئه‌گه‌ر خودا به ڕه‌هایی خاوه‌ن زانین بێت، ئه‌وا بڕی ئه‌و چه‌رمه‌سه‌رییه‌ی هه‌یه ده‌یزانێت. ئه‌گه‌ر به ڕه‌هایی به‌هێزیش بێت، ده‌یتوانی جیهانێك دروست بكات به‌بێ بوونی ئه‌و بڕه مه‌زنه له چه‌رمه‌سه‌ری. ئه‌گه‌ر به ڕه‌هایی چاك و به‌سۆزیش بێت، ئه‌وا به دڵنیایییه‌وه جیهانێكی دروست ده‌كرد ئه‌و هه‌موو چه‌رمه‌سه‌رییه‌ی تێدا نه‌ده‌بوو.
مه‌سیحییه‌كان به‌وه به‌رپه‌رچی ئه‌م قسانه ده‌ده‌نه‌وه، گوایه خودا ویستی ئازادی پێ به‌خشیوین، بۆیه ئه‌و به‌رپرس نییه له‌و خراپه‌كارییانه‌ی كه ئێمه ئه‌نجامی ده‌ده‌ین. ئه‌م وه‌ڵامه‌ی مه‌سیحییه‌كان یه‌ك ناگرێته‌وه له‌گه‌ڵ ئازار‌چه‌شتنی ئه‌وانه‌ی له لافاوه‌كاندا ده‌خنكێن، و به زیندوویی له‌نێو ئاگری ئه‌و دارستانانه‌دا ده‌سووتێن كه هه‌وره‌بروسكه هۆكاره‌ی كه‌وتنه‌وه‌یه‌تی، یاخود به هۆی وشكه‌ساڵییه‌وه له برسییاندا و له تینوواندا ده‌مرن.
هه‌ندێك جار مه‌سیحییه‌كان به‌و شێوه‌یه شیكردنه‌وه بۆ ئه‌م ئازارچه‌شتن و چه‌رمه‌سه‌رییانه ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن، ئه‌مه له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه هه‌موو مرۆڤه‌كان گوناهبارن، بۆیه ئه‌وان شایسته‌ی ئه‌و چاره‌نووسه‌ن كه تووشیان ده‌بێت، هه‌رچه‌نده چاره‌نووسه‌كه‌شیان ترسناك بێت. به‌ڵام كۆرپه و منداڵه چكۆله‌كانیش هه‌ر وه‌ك گه‌وره‌كان به‌هۆی ئه‌و كاره‌ساته سروشتییانه‌وه ئازار ده‌كێشن و ده‌مرن، وا دیاره كه مه‌حاڵه بێژین كه ئه‌وانیش شایسته‌ی ئه‌و ئازاركێشان و مردنه بن.
جارێكی تر، به‌پێی بیروباوه‌ڕی نه‌ریتی مه‌سیحی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان وه‌چه‌ی “حه‌وا”ن، بۆیه یه‌كه‌مین گوناهیان له دایكیانه‌وه به میرات بۆ ماوه‌ته‌وه، ئه‌و گوناهه‌ش سه‌رپێچی فه‌رمانی خودا بووه به نه‌خواردنی به‌روبوومی دره‌ختی زانین.
ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه له سێ لایه‌نه‌وه بێزراوه، یه‌كه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گریمانه‌ی ئه‌وه ده‌كات زانین شتێكی خراپه، دووه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی یاخی بوون له ویستی خودا به گوناهی هه‌ره مه‌زن داده‌نێت، سێیه‌م منداڵان هه‌ڵه‌ی پێشینه‌كانیان به میرات بۆ ده‌مێنێته‌وه، و سزادانیشیان كارێكی پاساوداره به‌هۆی هه‌ڵه‌ی پێشینه و باوانه‌كانیان.
به‌ڵام هه‌تا ئه‌گه‌ر مرۆڤ هه‌موو ئه‌م گریمانانه‌ش په‌سه‌ند بكات، به‌ڵام گرفته‌كه هه‌ر به‌بێ چاره‌سه‌ر ده‌مێنێته‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان تاكه قوربانی لافاو و ئاگركه‌وتنه‌وه‌كان و وشكه‌ساڵی نین. ئاژه‌ڵه‌كانیش به هۆی ئه‌و كاره‌ساته سروشتییانه‌وه تووشی ئازاركێشان و چه‌رمه‌سه‌ری ده‌بن، به‌و پێیه‌ی ئه‌وان له وه‌چه‌ی ئاده‌م و حه‌وا نین، ناكرێت ئه‌وانیش یه‌كه‌مین گوناهـ و هه‌ڵه‌یان به میرات بۆ مابێته‌وه.
له سه‌رده‌مانی پێشوودا، كاتێك یه‌كه‌مین گوناهـ به‌گشتی زۆر له ئێستا زیاتر به گرنگییه‌وه وه‌رده‌گیرا، به تایبه‌ت ئازاركێشانی ئاژه‌ڵه‌كان ته‌ڵه‌زگه‌یه‌كی گران بوو بۆ بیرمه‌نده قووڵه‌كانی ناو فیكری مه‌سیحییه‌ت. ڕینیه دیكارتی فه‌یله‌سووفی فه‌ڕه‌نسی سه‌ده‌ی حه‌ڤده، به فێڵێكی دڵڕه‌قانه ئه‌م ته‌ڵه‌زگه‌یه‌ی چاره‌سه‌ر كرد، به‌وه‌ی ڕایگه‌یاند ئه‌سته‌مه ئاژه‌ڵه‌كان هه‌ست به ئازار بكه‌ن. دیكارت بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی كرد، كه ئاژه‌ڵه‌كان ئامێرێكی په‌تی سه‌رسوڕهێنه‌رن، و پێویست ناكات له‌سه‌ر ئێمه كه هاوارو به‌ره‌نگاریه‌كانیان وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ ئازار تێبگه‌ین، مه‌گه‌ر بڕوامان وابێت كه ده‌نگه‌ده‌نگی ئاگاداركه‌ره‌وه‌ی كاتژمێریش ئاماژه بێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كاتژمێریش هۆشیاری و ئاگایی هه‌یه. ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ی دیكارت بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی له ژیانیاندا هاوه‌ڵی سه‌گ یان پشیله ده‌كه‌ن قایلكه‌ر نییه.
شتێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو بوو، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی دسوزا ئه‌زمونێكی هه‌بوو له دیبه‌یتكردن له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕه‌كاندا، به‌ڵام زۆر تێكۆشا تا وه‌ڵامێكی قایلكه‌ر بۆ ئه‌م ته‌ڵه‌زگه‌یه بدۆزێته‌وه. له سه‌ره‌تادا گوتی به‌و پێیه‌ی كه مرۆڤه‌كان ده‌توانن له ئاسماندا بۆ هه‌تاهه‌تایه بژین، ئه‌وا ئازاركێشانیان له‌م جیهانه‌دا گرنگییه‌كی كه‌متری هه‌یه، به به‌راورد به‌وه‌ی ئه‌گه‌ر هه‌ر ته‌نها ئه‌م ژیانه‌یان هه‌بووایه (جارێكی تر زیندوونه‌بوونایه‌ته‌وه).
به‌ڵام ئه‌مه شكست ده‌هێنێت له شیكردنه‌وه‌ی ئه‌و پرسیاره‌ی بۆچی خودایه‌كی به ڕه‌هایی به‌هێز و چاك ڕێگه به‌وه ده‌دات. هه‌رچه‌نده بچووك و كه‌میش بێت له چاو ژیانی هه‌میشه‌ییی بێكۆتاییدا، هێشتاكه ئه‌و ئازاره، بڕێكی زۆره له ئازار و چه‌رمه‌سه‌ری، جیهان شتێكی باشتر ده‌بوو به‌بێ ئه‌و ئازاركێشانانه، یان لانی كه‌م به‌بێ به‌شێكی زۆر له‌و چه‌رمه‌سه‌ریانه. (هه‌ندێك كه‌س ده‌ڵێن بڕێكی كه‌م له ئازاركێشان پێویسته بۆ ئه‌وه‌ی نرخی چییه‌تیی به‌خته‌وه‌ری بزانین. له‌وانه‌یه- به‌ڵام بێگومان ئه‌و بڕه زۆره‌ی ئازاركێشان كه هه‌مانه زۆر ناپێویسته).
پاش ئه‌وه، دسۆزا مشتومڕی ئه‌وه‌ی كرد له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خودا ژیانی پێ به‌خشیوین، ئێمه له پێگه‌یه‌كدا نین تا سكاڵای ئه‌وه بكه‌ین كه بۆ ژیانمان ئایدیاڵ نییه. نموونه‌ی به‌وه هێنایه‌وه وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌دایك بیت به‌بێ هه‌بوونی یه‌كێك له ئه‌ندامه‌كانی جه‌سته‌ت. ئه‌گه‌ر ژیان خۆی له خۆیدا به‌خششێك بێت، وه‌ك ئه‌و وتی، ئه‌وا گوناهمان به‌رامبه‌ر نه‌كراوه ئه‌گه‌ر كه‌متر له‌وه‌ی ده‌مانه‌وێت پێمان درابێت. بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی ئه‌وه، ئاماژه‌م به‌وه كرد كه ئێمه لۆمه‌ی ئه‌و دایكانه ده‌كه‌ین كه له كاتی سكپڕییاندا به خواردنی كحوڵ و یان به به‌كارهێنانی كۆكایین زیان ده‌گه‌یه‌نن به منداڵه‌كانیان. به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌پێی قسه‌كه‌ی دسۆزا بێت ئه‌وا ئه‌و دایكانه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژیانیان به‌و منداڵانه به‌خشییوه، هیچ نه‌نگییه‌ك له كاره‌كانیاندا نییه.
له كۆتاییدا، دسۆزا پاشه‌كشه‌ی كرد، هه‌روه‌ك مه‌سیحییه‌كان ده‌یكه‌ن كاتێك ده‌كه‌ونه به‌ر فشار، ئه‌و په‌نای برده به‌ر بانگه‌شه‌كردنی ئه‌وه‌ی كه پێویسته له سه‌رمان چاوه‌ڕێی ئه‌وه نه‌كه‌ین له هه‌موو ئه‌و هۆكارانه‌ی خودا تێبگه‌ین كه بۆچی دونیای ئاوا دروست كردووه. ئه‌مه هه‌ر وه‌ك ئه‌وه وایه مێرووله‌یه‌ك بیه‌وێت له بڕیاره‌كانی مرۆڤایه‌تی تێبگات، بۆیه زیره‌كی ئێمه زۆر چكۆله‌یه به به‌راورد به داناییی بێكۆتاییی خودا. (ئه‌م وه‌ڵامه به شێوه‌یه‌كی زۆر شاعیرانه‌تر له کتێبی ئه‌یوبدا ئاماژه‌ی بۆ كراوه). به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌یه وازمان له توانادارییه عه‌قڵانییه‌كانمان هێنا، ئه‌وا له تواناماندایه بڕوا به هه‌موو شتێكی تریش بكه‌ین.
له لایه‌كی تره‌وه، جه‌ختكردنه‌وه له‌وه‌ی كه زیره‌كیی ئێمه به به‌راورد به زیره‌كیی خودا زۆر كه‌م و چكۆله‌یه، پێشوه‌خت گریمانه‌ی ئه‌و خاڵه‌ی كردووه كه گفتوگۆی له باره‌وه ده‌كه‌ین- ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه خودایه‌كی به ڕه‌هایی خاوه‌ن دانایی هه‌روه‌ها به ڕه‌هایی به‌توانا و چاكه‌كار بوونی هه‌یه.
ئه‌و به‌ڵگانه‌ی له به‌رچاوماندا وامان لێ ده‌كه‌ن زۆر ماقوڵ بێت به لامانه‌وه باوه‌ڕ به‌وه بهێنین كه جیهان به هیچ كلۆجێك هیچ خوایه‌ك دروستی نه‌كردووه.
به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌گه‌ر مكوڕ بووین له‌سه‌ر هه‌بوونی خودایه‌ك، ئه‌وا ئه‌و خودایه‌ی جیهانی دروست كردووه، ناكرێت به ڕه‌هایی به‌هێز و چاكه‌كار بێت. ئه‌و یان خراپه‌كاره یاخود زۆر شكستخواردووه.
سه‌رچاوه:
بيتر سينغر، أخلاقيات عالمنا الواقعي، ت:أحمد رضا، 86 مقالاً موجزاً عن أشياء تهمنا.