كڵۆمدان و داخرانی كێشە تەنیا فۆرم و دیاردە نییە، دەشێ لە چەمكە جیاوازەكانی ئیستاتیكادا دەركەوتبێت، بە شێوازی جیاواز وێنەیەكی لەنێو تابلۆكانی ڕیاڵدا فەراهەم بكات، جێگای خەیاڵی تێدا لەق بێت، ئەمەش بە تەنیا ئاماژە بە دابڕان و هەستكردن بە بوونی بێ ئەوی دی ناكات، بەڵكوو لە بزركردنی یەكتردا یەق دەداتەوە، پاشاگەردانییەكە، بارگرانییەك دەخاتە سەر چەمكی ئۆنتۆلۆژیا، لە ئەگەری هەر كرانەوەیەكدا توخنی شوێنگەیەك دەبێت، سەرجەم یەكەكانی لە هاوكێشەی بزربوون و دۆزینەوەدا یەك دەخات، دەرهاویشتەكانی دەكاتە تەوەرێك، چەند زیاتر بەدوایدا ڕاكەیت تەنیاتر و نامۆتر دەبیت، هەرچەند پاڵنەرەكانی دۆزینەوە پتر تەنگهەڵچنن بە كرانەوە و دۆزینەوە، ئەوەندەی تر ون دەبیت، لەنێو گوماندا بۆ ڕاستییەك دەگەڕێیت، پێی ناگەیت، مەگەر لە ڕێگای ئەدەب و دەروشاندنەوەی دەقدا، بە تایبەتی بە كردەی گێڕانەوە لە ڕۆماندا، بتوانێ لە ڕێگای كارەكتەرەوە، هەندێ لە پاشخانی ئەو بەسەرهاتە بەسەر بكاتەوە.

حەمام لە پەراوێزەوە دەگۆڕێت بۆ ناوەند

ڕۆمانی “سەلارخان”[1] ڕۆمانێكی “مەحموود نەجمەدین”ە تا ئێستا سێجار چاپ كراوە، ئەم ڕۆمانە لە دوو بەش پێك هاتووە، بەشی یەكەم بە یانزە پاژ پۆلێن كراوە، بەشی دووەم بە هەشت ناوبڕ لە یەكدی دراون. بەشی یەكەم، گێڕانەوە بە مۆنۆلۆگە، كەسی یەكەمی تاكی منی بگێڕەرەوە بە نۆرە بە شێوازێكی كرنۆلۆژی، ڕووداوەكان دەگێڕێتەوە، لە كارەكتەری سەرەكیی سەلارەوە دەست پێ دەكات، ئینجا كارەكتەری دووەم ماكۆسان بۆی تەواو دەكات، بەم شێوازە بە زنجیرەیی تا كۆتا پاژی یانزە دەروات. بەشی دووەم لە نۆ ناوبڕدا حیكایتخوانی هەموو شتزان، لە ڕێگای كارەكتەرەكانەوە كردەی گێڕانەوە بەردەوامی هەیە، گرێچن تەژی كراوە بە ڕووداوی جۆراوجۆر، ململانێ بەپیی جووڵە، لە شوێن و كاتدا بە شێوازێكی تەریبی گرێدراوە بە دەرخستن و ڕێكخستنی ڕەگەزەكانی تری ڕۆمان. گرێچنی یەكەم باس لە چیرۆكی دابڕانی دوو دڵدار دەكات، بۆ یەكتر دەگەڕێن، یەكتر نادۆزنەوە. گرێچنی دووەم، چیرۆكی دڵداری سەردەمی مەلیك دەكاتە بنەمایەك بۆ چیرۆكی یەكەم، بە جۆرێك لە جۆرەكان، دەقئاوێزانی لەتەكدا دروست دەكات. گرێچنی سییەم، لە سەردەمی شەڕی ئێرانەوە دەست پێ دەكات، هەر لەو ساڵەدا كۆتایی دێ، پێچەوانەی گرێچنی یەكەم بەردەوام دەبێ تا دەگاتە سەردەمی دوای ڕاپەڕین، واتا ئێستای ئامادە كە كەسایەتیی سەلار بە مۆنۆلۆژ، لە هەشت شوێندا لە چاوەڕوانی چوونە حەمامدا، بە پڕۆسەی فلاشباگ پەیتا پەیتا بەسەرهاتەكە دەگێڕێتەوە. لە سەرەتاوە دەڵێت “ئاوەكە گەرم نابێ ئەم بۆیلەرانە عادییە” ل ١٥، لە دواجاردا دەڵێت “هیچ نییە دایە گیان خاولیم لەبیر چووە” ل ١٣٠. پێداگری لە هەشت باربوونەوەی حەمام، ئاماژەیەكی دیارە، حەمام لە پەراوێزەوە دەگۆڕێت بۆ ناوەند، لە گوناهێكی پەنهانییەوە بۆ پاكبوونەوە، هەڵبەت سەلار لە پەراوێزی پەیوەندییەكی ئەوینداری، سەنتەری كچێنیی خۆی دۆڕاندووە، تەواوی داب و نەریتەكانی كۆمەڵگا و ئایینی وەك خاولییەكە لەبیر كرد، ئایا ڕووی خۆشەویستیی خۆی بێ خاولی پێ پۆشتەوپەرداخ دەكات، كێشەكە ئەوەیە، ئەم لە ساتێكی پڕ لە خرۆشان و حەزدا، خاولییەكەی لەبیر كردووە، پاكیزەیی لەكەدار بووە، بەدیوێكی تردا ئەوەی بتوانێ ئەم نهێنییە پەردەپۆش بكات، تەنیا ئەو كەسەیە كە بۆی دەگەڕێت، ئەویش ماكۆسانی خۆشەویستێتی. پێداگەری سەلارخان لە دۆزینەوەی ماكۆسان، درێژەدان و گێڕانەوەی ئەو لەزەتەیە، بە شێوەیەكی فەرمی هەوڵی ئەوە دەدات لە چوارچێوەیەكی كۆمەڵایەتیی دروستدا ئەو پەیوەندییە نۆژەن بكاتەوە. سەلار بووەتە بارمتەی هەڵەیەك، بە ماكۆسان نەبێت نە ڕزگاری دەبێت، نە ڕاست دەكرێتەوە و پاك دەبێتەوە، داگەڕانی سەلار خۆپاراستنە، فاكتەرەكانی مانەوە مەیسەر دەكات، ڕەنگدانەوەی شوێنگەی كۆمەڵایەتی، پلەی چینایەتی فیگەرێكی دیاری ئەم دڵدارییەن. وا دەكەن لەبری خۆ سزادان، گلەیی لە چارەنووسی خۆی نەكات، پشت ئەستوور بێت بەوەی لە سێبەری ئەوینداریدا، نە نەفرەت لێكراوە، نە لە پەراوێزە، نە هەست بە گوناە و تاوان دەكات. سوورە لەسەر گەڕان و لە شكاندنی ئەو بەربەستانەی لە ماكۆسان دایدەبڕێت، ئەوەی دیارە، پەیوەندیی سەلار و ماكۆسان قۆناغی دڵداریی ئاسایییان بڕیوە، پێیان ناوەتە نێو چەمكی ئۆنتۆلۆجییەوە، بە بوونی یەكێكیان ئەوی تر ئامادە دەبێت، بە ونبوونی یەكێكیان ئەوی تریش ون دەبێت، بە هەمان شێوەش گەڕانی یەكێكیان، گەڕانی ئەوی تر لە ئامێز دەگرێ، جگە لە یەكتر كەسی دیكە نابینن. لامارتین لە شوێنێكدا دەڵێت “كەسێك لەبەر دیدەی چاوەكانتدا ون دەبێت گێتی لە چواردەورتدا نامێنێ”،[2] دۆزینەوەی ناخی هەر یەكێكیان بەدیكردنی ئەوی دیكەیە، ڕاساندن و دۆزینەوەی ئەم پەیوەندییە بێ ناكۆكی نابێت، دەرخە و سێبەر و پاشخانی ئەو نەرێت و داكەوتەی لەسەرە، نەوە لە دوای نەوە دژ بە ستراكتۆری ڕۆمانسیەت و ڕاستگۆیی پەیرەو كراوە، پێدەچی بە میراتی مابێتەوە. ساتەوەختی گەڕانی سەلار و ماكۆسان، هاوشانە بە دەرخستن و لەتبوون و دابەشبوونی كۆمەڵگایەك، جگە لە چاوگێڕان بە مادە و بەرژەوەندی، چیتر نییە. خۆشەویستی نابینن، دەبێت لەنێو ونبووندا بۆی بگەڕێت، بیدۆزیتەوە. مەحموود نەجمەدین ئەم ئایدفۆنە دەكاتە ڕێرەوێك كۆی ڕووداوەكانی تری پێوە گرێ دەدات، ڕەگەزەكانی دیكە دەكاتە خزمەتی، لە پێناوی كار دەكەن و دەجووڵێنەوە، بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ، یان نەبینراو، بە هێما و بە چەمكی فانتازیاوە تەلبەن كراوە. ڕووكار بە ناخەوە دەبەستێ، بە مانایەك نەك ململانییەك بەرجەستە ناكات، بەڵكوو دژەوابوونێك فەراهەم دەكات. كڕۆكی سارێژكردنی دەروونێكی لێ دەوەشێتەوە، دیەوێت بگات بە ئاكامێك، لە زەمەنێكی هەستەكیدا، ئێستا بە ڕابردووەوە و ڕووكار بە كانگاوە، گەڕان بە دۆزینەوە، پەیوەست بكات. هەر لە سۆنگەی ئەم هۆكارانەدایە، كردەی گێڕانەوە هەڵدەستێ بە كۆكردنەوەی وێنەگەلێكی زۆروبۆری كەموكوڕییەكانی دەوروپشت و باسكردنی تۆپۆگرافی گەڕەكەكانی سلێمانی، شوێن و زەمەن و كەسانی جیاواز لەتەك ئاستەكانی گێڕانەوەدا هاوتەریب دەكات، ئەم هاوتەریبییە لە گێڕانەوەدا، بە نۆرە شانبەشانی یەك دەڕۆن، بە كورتبڕی جاری یەكەم، بەم جۆرە سەلارخان دەناسین: خوشكی گەورەیە، مامۆستای مێژووە، پێش بیست ساڵ ماڵیان لە گەڕەكی سابوونكەران بووە، ئێستا لە گەڕەكی تووی مەلیكن، كچی جەمالی حاجی جەلالی قەمەرەیە، دایكی ماوە، تەلاری خوشكی شووی بە ساماڵ كردووە، لە سایەی حزبەوە لۆرتە، نیشتەجێی شاری هەولێرن، هەردوو براكەی ڕەهێڵ و دیلمان لە هەندەرانن. جاری دووەم بەم جۆرە ماكۆسان دەناسین كە ناوی نهێنیی حزبی ئامانجە، فیراری عەسكەرییە، لەتەك هەڵۆ، ئارام و ئازادی هاوڕێیدا تەنزیمی نهێنیی شارن، چاوەڕێ دەكات ئازاد دەفتەرخدمەی تەزویری بۆ بێنێ، دڵداری سەلارخانە، كامەران برا بچووكییەتی، سۆزان كچی خاڵۆ عەباسییەتی، دایكی ماوە سەرشەقامین، ئێستا لە گەڕەكی سەرچنار نیشتەجێن، ئەم دوو خانەوادیە لەسەر ئەوە كۆكن ماكۆسان و سەلار هەرچۆنێ بێت نابێت بەیەك بگەن، هەر یەكیان بە ئاڕاستەیەكی جیا كار دەكەن، ماڵی حاجی جەلالی قەمەرە هانی سەلارخان دەدەن شوو بە مەریوانی ئەنوەری حەلاو بكات، ئەوی تریش بە نیازن كە ماكۆسان سۆزان بێنێ. ئیشی خێزان ئەوە نییە ویست و خەونی خۆی داسەپێنێ بەسەر نەوەكانیدا، بەڵكوو دەبێ ڕێگایەك بدۆزێتەوە، خەونەكانیان لە ونبوون قووتار بكات، بیكاتە سەنتەر و ئامانج، ڕەشبردنەوەی ئەم خەونانە، بەلاڕێبردن و شێواندنی ئەم سەنتەرە یەك نایەتەوە لەتەك بچووككردنەوەی بەهاكانی بەرەوپێشچوونی سەرخانی ئابووری، شار چەند گەورە بێت، سەنتەر بچووك دەبێتەوە، داكۆكیكردنی سەلار دۆزینەوەی سەنتەرە، دەنگی ناڕەزاییی ئەوی دیكەیە، دواندنی ئیتر “بەسە” چاوخەڵەتاندن و ونكردنە، گێڕانەوەی پرەنسیپە، شكاندنی چپاندنە، ماكۆسانە، هەڵگری مێژوویەكی پڕ شكستی و بەیەك نەگەیشتنە، نامۆبوونی ئەو شەپۆڵە بەردەوامەیە كە لە دۆخە جیاجیاكاندا گینگڵ دەدات لە بەهەشتی خەونەوە دەپەڕێتەوە بۆ دۆزەخی واقیع.

دۆخی سێگۆشەكان و بەركەوتنی گەمەكان

دەبێت چی بەسەر دنیادا هاتبێ، لە سێ زەمەنی جیاوازدا، بنیادی ژێرخان دەجووڵێت و گەشە دەكات، لە بەرامبەردا بنیادی سەرخان لە ئاست جووڵە و گەشەكردندا پاشەكشێ دەكات، سەرەتای دابڕانێك لە پەیڕەوكردنی ئازادیی پێش خۆیدا فەراهەم دەكات، بیركردنەوەیەكی جیاواز دروست دەكات، سێبەری تاقە ئاسمانێك ناتوانێت لە یەك وێنەدا كۆیان بكاتەوە، ئەوەی لەنێوان ئەزموونی حەز و ڕێسا كۆمەڵایەتییەكاندا دەگوزرێ لە دوو ئاسمانی جیاوازدا وەك داكەوتێك یەق دەداتەوە، ئاسەواری لەسەر بەرجەستەكردنی ئەزموونی خەون، حەز و پەیوەندیی ئەوینداردا بەجێ دەهێڵێت، ئەمەش یەك نایەتەوە لەتەك تیۆریی بوونگەرایی، كاتێ سارتەر لە گوتەیەكیدا دەڵێت “من تۆم خۆشدەوێت تۆ هەقت چییە”، ئایا ئەم چەمكە، دەتوانێت لە دنیای ڕۆژهەڵاتدا، ئایدفۆنی پەیوەندیی ئەوینداری بگۆڕێت، لەو قەوارە بچووكەی بۆی دانراوە، ڕزگاری بكات، سەركێشی و بەدبەختی ئاشقان لەوێوە دەست پێ دەكات، كاتێ دابڕان و بەركەوتن لەگەڵ ئەو سنوورە كۆمەڵایەتییەدا دەكات، ئەو سانسۆرانە دەشكێنن، كە بەسەر دوو دنیادا، دابەشیان دەكەن، پەیوەندیی من و ئەوی دی، لەوانی تر تۆخ دەكەنەوە. بە جۆرێك لە جۆرەكان، هەریەكە و بەپێی ئەزموونی تایبەتی خۆی، تێكەڵی ئەو ئازادییە بچووكەی نێوان دوو دڵدار دەبێت. پەیوەندیی نێوان دوو كەس بار دەكرێ بە چەند ئەگەرێكەوە، كە پاردۆكسێ لەتەك گەهەوری پەیوەندیی ئەوینداریدا دروست دەكات، هەڵبەت سەرچاوەی ئەم پاڕادۆكسە، دەبێت پاشخانی چیرۆك و ئەفسانەیەكی مێژوویی لە دوا بێت، ئەگەر لە چیرۆك و ئەفسانەی ئادەم و حەوادا، داگەڕانی بۆ بكەین، دەبینین، ئەگەر لە سەرێكەوە درەخت هۆیەك بێت بۆ بەیەك گەیشتنیان، لە سەرێكی ترەوە دەبێتە هۆكارێك كە لە بەهەشتی خۆشەویستی دەریان دەكات. ئەگەر لێرەدا، دالی درەخت مەدلوولێك بێت بۆ پۆلێنكردنی بەهەشتی ئەوینداری و دۆزەخی یاخیبوون، هەمان تێز و ڕێسا، لە سەردەمە جیاوازەكاندا بە جۆرێكی دیكە دووبارە دەبنەوە. ئەوتانێ مەحموود نەجمەدین، زیرەكانە سوودی لە پەیوەندییەكی ئەفسانەیی بینیوە، بە كردەی دەقئاوێزان لە پەیوەندییەكی دڵداریدا، هەمان ئەزموونمان بۆ دووبارە دەكاتەوە، لەبری درەخت، حەوز و نافورەكەی ماڵی باپیری سەلاری هێناوەتەوە، لە حەزێكی سەرشێتدا ئەزموونە دێرینەكەی ئادەم و حەوا دووبارە دەكەنەوە، ئیشی خۆیان دەكەن، بە هاتنە خوارەوەی دوو دڵۆپە خوێن، بە ڕەنگكردنی حەوزەكە، گورزی خۆیان دەوەشێنن، لە دوای بەركەوتنی نەشئە و حەزی بەیەكگەیشتنی دوو جەستەی تینوو، لە كردەی دامركانەوە و ساردبوونەوەیەكدا، لێكەوتەی دوو پرسیاری لێ دەبێتەوە، ئایا دوو دڵۆپە خوێن سنووری شكاندنی ئەو بەربەستەیە كە جومگەكانی ڕەوشتی لەسەر هەڵچنراوە، یان ئامرازێكی دڵڕەقە، بە سنوورێكەوە گرێمان دەدات، بەهاكانی پەیوەندیی ئەوینداری تێدا لەكەدار دەكات، مافی لایەكی تێدا دەبێتە بارمتەی لایەكەی تر، ئایا جوگرافیای جەستە، لەتەك مێژووی خەمە پیرۆزەكانی دڵداریدا پاڕادۆكسێ فەراهەم ناكات؟ بە ڕاست و چەپدا پرسیار لەسەر دابەشبوونی سنوورەكانی ڕەگەزی نێر و مێدا ناكات؟ كە بە هیچ پێوەرێك لەیەك ناچن، لە دووتۆی ترسی مێینە، لە ڕەزامەندی نێرینە، ئایا لە ئاشتبوونەوەیەكدا خۆیان نمایش ناكەن، هەمیشە دڵداران لەژێر فشاری سێكوچكەی ترس، چاوەروانی و گوماندا كۆمەك كراون، هەڕەشەی بەیەكنەگەیشتن و ڕێساكانی چاڕەنووس، بە لۆژیكێكی تێنەگەیەنراو گەمەی خۆی دەكات. بە دیوێكدا لە سێگۆشەی یەكەمدا، بنكەی سێگۆشە ماكۆسان و سەلارخانە، گۆشەی بەرامبەر بەركەوتن لەتەك هەردوو لای بنكەدا دەكات، لە لایەكەوە دایكی ماكۆسان دەیەوێت سۆزانی برازای بۆ ماكۆسان بێنێت، لە لایەكی ترەوە، كامەرانی برا بچووكی ماكۆسان حەزی لە سۆزانە، ناوێری ئاشكرای بكات، سۆزان خۆی بۆ ماكۆسان داناوە، ماكۆسان هەر بەتەمای سەلارە، بۆی نادۆزرێتەوە.

روویەكی دیكەی سێگۆشەكە، لە خانەوادەی سەلارە، بە هەمان شێوە سەلار و ماكۆسان بنكەن، بەرەی دژ بەمان. كارزانی هاوڕێی ماكۆسانە كە سەلاری پێناساندووە، كوڕی ئافتاوی سیحربازە، مامۆستا گێلاس حەزی شاراوەی بۆ ماكۆسان هەیە. ئەمانە هەر هەموو دەیانەوێت سەلار شوو بە  مەریوانی ئەنوەری حەلاو بكات. ئەمە بێجگە لە دایكی سەلار و تەلاری خوشكە بچووكی سەلار و ساماڵی مێردی، پێداگریی تەلار لە شووكردنی سەلار، خۆی لە چوارچێوەی سیستەمی ژنیەتیی تەلار و سروشتی كچێنیی سەلاردا، دەبینێ. كارین هۆرنی لە پەندێكدا دەڵێت “كچ پێش شووكردن ئاوە، لە دوای شووكردن دەبێتە ئیچ تو ئۆ- h t o”، بە سەرێك دژەوابوونێك لەنێوان سیستەم و سروشتی ئەم دوو خوشكە لە خێزانێكدا كۆ دەكاتەوە، بە سەرێكی تر، هەموو ڕاكردنێكی سەلار بە دوای ماكۆساندا، خۆدۆزینەوە نییە لە سنووری سیستەمێكدا كە هەڵبژاردەی خۆیەتی، نەك هەڵبژاردەی ئەوەی وەك ژنێك، خۆی لە گەمەی هاوسەریدا دووبارە دەكاتەوە كە گیانی ونبوون و دۆزینەوەی تێدا نەبێت، بێڕۆح بێت لە ئەگەرەكانی چاوەڕوانیی خۆرپەكانی بەیەكگەیشتن، نایەوێت كیمیائاسا لە پەیوەندیی هاوسەریدا ببێت بە یاسا و ڕیسا بێگیانەكانی زانست، دەیەوێت سروشت بێت، وەك  بەهەشت، نەك دۆزەخی ڕێساكانی واقیع.

سێگۆشەی دووەم، بنكە تایەربەگ و گوڵچینە، دەڵێت شوو بە ئامۆزا ناكەم، بەربەست ئامۆزاكەی گوڵچینە، لە چوارچێوەی یاساكانی عەشایری ساڵی سییەكانی ئەوسای حوكمی مەلیكیدا. بە كوشتنی تایەربەگ، دەتوانێ ئابڕوو، سەربەرزی، بۆ ناو و خێزان و بنەماڵەی گوڵچین بگێڕێتەوە. گوڵچین لە پەیوەندییەكی ئەفسانەییدا، بنەمای پاشخانێكە، كاریگەری لەسەر سەلاری سێگۆشەی یەكەمدا هەیە، لە ڕووی شوێنەوەش هاوشێوەبوونێك هەیە، ئەگەر لای سەلار حەوزەكەی ماڵی باپیرە، ڕەنگ كرابێت بە دوو دلۆپە خوێن، لێرەدا نافورەكەی ماڵی تایەربەگە، وێنەی تاوانی كوشتنی گوڵچینی هەڵگرتووە، لە تابلۆی سەردەمە جیاوازەكاندا، لە گەلەرییەكی دیكەدا، بە جۆرێكی تر، ڕەنگدانەوەی دەبێت.

سێگۆشەی سییەم بنكەی سۆبێكێت هەردوو كارەكتەری  برزوو و خوناوە، ئۆبێكتی ئەم پەیوەندییە دەسەڵاتە، ساڵی هەشتاكانە، شەڕی ئێران و عێراقە، چیرۆكی دڵداری برزوو و خوناوە، برزوو كەسێكی یاخییە لە دەسەڵات، خوناو خوێندكارێكی دەرچووی زانكۆی بەغدا بووە، ئاشقی یەكتر بوون، هاوسەرییان كردووە، برزوو بێ دڵی خوناو ناكات، بۆ مانگی هەنگوینی بڕیاری چوونە بەغدا دەدەن، لە ڕێگا برزوو بە دەفترخدمەی ساختەوە دەگیرێ، شوێن بزر دەكرێت، برزوو و ماكۆسان جگە لەوەی هاوڕیی یەكتر بوون، عاشق بوون، هەردووكیان خاوەن دەفتەرخدمەی ساختە بوون، تەنیا جیاوازی ئەوەیە برزوو گیرا، شوێن بزر كرا، ماكۆسان ماوەتەوە، ئایا دەگات بە سەلار؟ ئەمە جیاوازی لەتەك تایەربەگ و برزوودا دروست دەكات، ئەگەر نا بۆ ئەو فاكتەرانە چین؟ ناهێڵن بگات بە دواخەون، واقیع لە خەیاڵ جیا بكاتەوە، لە گێژاوی سەردەمێكدا ناتوانێت وێنەی بوونی خۆی بدۆزێتەوە، سەلارخان لەنێو نیگاكانی ون بكات، گیرۆدەی پرسیارێكە نازانێ پێدراوەكانی خۆشەویستی ونی دەكات، یان لەنێو نیگاكانیدا دەیدۆزێتەوە. لە ئێستای گێڕانەوەدا، لە سێ جەمسەرەوە، ئایا لە ڕووی دەلالییەوە، شكۆی دڵداری تا چ ئاستێ دەتوانێ ببێت بە ئەنتەرناتیڤی دوو دڵۆپە خوێن، لە ڕووی پەیوەندیی كۆمەڵایەتییەوە، دامێن و ناوی خێزانی پێوەلكاوە. ئایا ئەم چەمكە لە سێ سەردەمی جیاوازدا، بە چ شێوەیەك دەخرێتە ڕوو، كێ تاونبارە، ئەم وینەیە لە چ تابلۆیەكدا، بە چ تایتڵ و تەرزەیەك نمایش دەكرێت، یەكەم لە سەردەمی مەلیكیدا، لە چیرۆكی تایەربەگ و گوڵچیندا، دەبینین پەیوەندیی ئەوینداری نە مەتڵەبە، نە بنەمای هاوسەرییە، بەرایی بۆ  ئامۆزا و خزمە، یەكێك لە پرەنسیپەكانی كەنار كەوتنی ئەوینداری، خۆی لە فەرامۆشكردن و گوێنەدان و گوێنەگرتنی خواستەكانی تاكدا دەبینێت. بە گرێدانی تاك بە بنەماڵەوە، كە كارەسات و قوربانی بەدوای خۆیدا دێنێت، بە تاوان هەژمار ناكرێ، كەس بەدوایدا ناڕوات. مەحموود نەجمەدین لە ڕێگای چەمكی فانتازیا و خەیاڵەوە، بە سەركەوتوویی توانیویەتی فەزای دەق جیاكاتەوە لە فەزای واقیعی باو، نەمری و هێزی مانەوە بگێڕێتەوە بۆ پەیوەندیی خۆشەویستی، لە خەیاڵێك نزیكمان خاتەوە. ئەو فاكتانە ڕەت دەكاتەوە، كە تایەربەگی بە غەدر گوڵچینی لە چاوەڕوانیدا كوشت، خوێنی ئەورەحمانی لەلەی نەهێشت، دەڵێن عەزەی قومری دەم و چاوهەڵگر قاپێك شەرابی هەیە، سوورێكی ڕەشە، خوێنی تایەربگە، عارەقخۆر ناتوانێ بیخواتەوە، گوایە كاتێ سەلار لەدایك بووە، عزە قەترەیەك لەو شەرابەی خستووەتە سەر زمانی، بە تامی ئەویندارییەوە گیرۆدەی كردووە. بە دیوێكی تردا لە لێكدانەوەیەكی دیكەدا، لە ڕووی خەسڵەت و بەسەرهاتدا، بە جۆرێك لە جۆرەكان، لە لێكچواندنێكدا، هەمان چیرۆكی گوڵچین، لە ڕێگای ئەفسانەوە، لە سەردەمێكی تردا دووبارە دەبێتەوە، چارەنووسی سەلار بە گوڵچینەوە دەبەستێ. لە هەمان كاتدا بڕوانامەی بێگوناهی بە سەلار دەبەخشێ، بە سەرێكی دیكە، بە دووری نازانین، سەلار دۆنادۆنی لەتەك گوڵچیندا كردبێت، لە یەكچوون و پێداچوونەوەی ئەوەیە كە یەكەم نافورەكەی ماڵی تایەربەگ تا ئەم دوایییە خوێنی لێ هەڵدەقوڵێ، تا چەمی قلیاسان ڕۆیشتووە، تەخت كراوە، بووەتە باڵەخانەیەكی بیست و چوار نهۆمی، حەوزەكەی ماڵی باپیرەی سەلاریش تا ئەم دوایییەش هەر سوور بووە، لە بێخەوە هەڵكەنراوە، بووەتە باڵەخانە. دووەم، گوڵچین تا مرد چاوەكانی پڕ لە خوێن بووە، هەر سیمای خوێنی تایەربەگە و دەبێتە شەراب، خوێنی سەلاریش دەبێت بە شەراب و ئەڕژێتە جۆگەلەی ئاوەڕۆوە، كەس چیرۆكی هیچیان نانووسێتەوە. سێیەم، ئەو خوێنەی لە قورگی گوڵچینەوە هەڵدەقووڵێ، ئەو خوێنەیە لە قورگی سەلارەوە سەرئەكەوێت. چوارەم هەردووكیان تاوانی دوو دڵۆپەخوێن لە هاوكێشەیەكی داخراودا، ڕێكیان دەخات. ئەگەر لە پێدراوەكانی دەقی بەردەستدا، ڕێكخستن و مانەوەی چیرۆكی خۆشەویستیی یەكەم، كێشەی سەنتەر بێت، ئەوا لە پەراوێزی هەمان سەردەمی هشتاكاندا، چیرۆكی سەلار لە ئاستی ڕووكاردا هاوشێوەبوونێك لەتەك چیرۆكی دڵداریی برزوو و خوناودا دروست دەكات. لە چیرۆكی یەكەمدا دەبینین ترادیسیۆنی عەشایەرگەرایی، ئامۆزا بە نموونە دەبێتە ڕێگر، لە چیرۆكی برزوو و خوناودا، ڕژێم دەبێتە ئاستەنگ و كۆسپ، هاوپێچ ڕەگی ئەم دوو چیرۆكە وەك فێگەرێك، دێتەڕیزی حیكایەتی ماكۆسان و سەلار.

لەم سەردەمەدا دەبینین، دەسەڵات بەلایەكدا دۆست، كەسوكار، خێزانی هەردوولا، بە لایەكەی دیكەدا، بە جیاوازیی دەرگیرییانەوە، هەردوو بەرە، كۆكن بۆ لەباربردنی خەونی دوو گەنج، دەیانەوێت بێنە ناو سیستەمی هاوسەرییانەوە، ئەگەر نهێنیی دوو دڵۆپەخوێن، پێداگرە لە وەستان و پرسیاركردن لە مانای ڕەوشت، بە هەڵبژاردنی وەڵامێك، لە بەرگێكی تردا، هەڵگری ئەلتەرناتیڤێكە بە ڕادەی تاوانی دوو دڵۆپەخوێن، كۆمەڵگا تاوانبار دەكات، ڕەخنەی لێ دەگرێت. هەڵبژاردەی ماكۆسان و سەلار، دەركردن و نەفیكردنی سەرجەم ئەو شتانەن كە دەبنە بەربەست، ئەم دیاریكردن و نەفیكردنە، لەتەك تێزەكەی هیگڵدا دێتەوە، دەڵێت “هەموو دیاریكردنێك نەفیكردنیشە”[3]، بە دیوێكی تر دیاریكردنی بەهەشتی بەیەكگەیشتنی دوو دڵدار، دۆزەخی دووركەوتنەوە و نەفیكردنی ئەوانی تری لێ دەبێتەوە، هەروەك سارتەر لە شوێنێكدا دەڵێت “ئەوانی دیكە دۆزەخن”[4]، لەم گۆشەنیگایەوە، دۆزەخی ئەوان بە چ شێوازێك دەكرێ بەهەشتی بەیەكگەیشتنی ئەوان لە شوێنێكی جیاوازدا وێران بكات، ئایا ئەمان بزربوونەتەوە بۆ بەهەشتێك؟ یان ئەوان لە پێشهاتەكانی دۆزەخی سەردەمێكدا ونبوونە؟ ناتوانن ناسنامەی خۆشەویستییەكی ڕاستەقینە بدۆزنەوە.  

ڕایەڵەكانی جینۆلۆجیا و ڕاساندنی نەرسیسی

هەردوو كارەكتەری ماكۆسان و سەلار دوو كارەكتەری داخراون، بە هیچ كلۆجێ ناكەونە نێو كاریگەری و گۆڕانكاریی ئەو ڕووداوانەی لە كردەی گێڕانەوەدا ڕەچاو دەكرێ. دەبینین لە كورتبڕی دوو سەردەمی جیاوازدا، لە هەشتاكانەوە درێژ دەبێتەوە بۆ سەردەمی دوای ڕاپەڕین، تا دەگاتە سەردەمی كۆڕۆنا، بێ ئەوەی لە ڕاستەهێڵی دۆزینەوەی یەكتردا دەرچن، مل نادەن، نەرسیسی هەردوولا بە جۆرێك تۆخبووەتەوە لەیەكتر دۆزینەوەی خۆیاندا، یەكتر دەبینن، ئامادەن شان بدەنە بەر هەموو سزا و نەهامەتییەك. ئەمان پێچەوانەی هەردوو كارەكتەری ڕۆمانی “خۆشەویستی لە زەمەنی كولێرادا”ن[5]، نە سەلار وەك فیرمینا داتا شوو دەكات، لە پاش مردنی مێردەكەی، ئەو خۆشەویستییە دێرینەی تێدا زیندوو دەبێتەوە، نە ماكۆسان وەك فلۆر بنتینۆ ئەریتا لە دوای سەدان سەركێشیی سێكسی دێتەوە بۆ لای فیرمینا داتا. هەرچەندە ئەو بارودۆخەی، بەسەر فلۆر بنتینۆ ئەریتا، فیرمینا داتا، هات هەمان دۆخ تووشی ماكۆسان و سەلار هات، هەر لە بوونی شەر و ڕاكردن و گەشەكردن و گەورەبوونی شار و پەتا و نەخۆشی كوشندە، ئەگەر لەوێ پەتای كولێرە بێ، ئەوا لە سلێمانی پەتای كۆرۆنایە. ئەگەر ئەوان بە ئەزموونی هەڵە هێڵە ڕاستینەی پەیوەندیی ئەوینداری بدۆزنەوە، ئەوا ماكۆسان و سەلار، لە چەمكی نامۆبوونێكدا، لە دۆزینەوەی ئەوینی ڕاستینە، لە زەمەنێكی درۆیینەدا، ون كراون، پەیگیریی ئەمان لە ڕەتكردنەوەی ئەو لەمپەڕانەدایە كە چووەتە نێوانیان، بەرەنگاری بوون، جیاوازی ئەمان لەوەدایە، ئەمان نەرۆیشتوونەتە نێو ئەزموونی ئەوینداری دیكەوە، تا بگەڕێنەوە، لە هەڵەوە عەشقی ڕاستەقینەی خۆیان كەشف بكەن، یەكیك لە سەلماندن و بەهێزكردنی پەیوەندیی ئەوینداری ماكۆسان و سەلار بەرپەرچدانەوی فاكتەرەكانی ناپاكی و بەدكەوتنی ئەو ژێدەرانەی دەوروبەری هەردوولایان بوو، كە توانی چەمەرەكانی متمانە تێپەڕێنێ، هەر جارە و بە هەواڵێكی درۆ و گوماناوییان دەئاخنیە نێو قسەكانیان، بۆ نموونە تەلار، گێلاسی هاوڕێی، سۆزان، هەر جارە و قسە و بوختان و درۆیەكیان دەكرد، گومانێكیان دەخوڵقاند، ئەگەر فلۆر بنتینۆ ئەریتا، لە ڕێگای گەشتی بەلەمەكەیەوە توانی بگات بە دڵخوازەكەی، ئەوا ماكۆسان، لە ڕێگای هەڵاتنە لە شۆفێری تەكسییەك كە سیخورە، دەیویست بە گرتی بدا، بە دەردەكەی برزووی بەرێت، كاتێ بۆ دەفتەرخدمەكەی دەگەڕێت نایدۆزێتەوە بۆی دەردەچێت، چوار قواتخاسە تەقەی لێ دەكەن، لە دوای هەڵهاتن، خۆی لە شوێنێكی سەیردا، دەبینێ، ئێرە سلێمانی نییە، كوێیە، لەنێو ئەو باڵەخانە بەرزانەدا، لەو قەرەباڵغییەدا، لە بەردەم لەفە و كافتریاكانی سۆلی گراندا نامۆیە، دەبینێ جلوبەرگ، ئۆتۆمبێل دنیایەكی ترە، نە سەرچنارە، نە گەڕەكی سەرشەقامە، توی مەلیكیش وانییە، لە بەیەكداچوونی دوو زەمەندا لە ڕیچكەی فانتازیاوە.

زەمەنی فیزیكی لە كار دەكەوێت

نووسەری ڕۆمانەكە ژێرخانی ڕاستەقینەی واقیعێكی نۆی دەردەخات، پاڕادۆكسێ لەتەك چارەكەسەدەیەكی پێش خۆیدا ئەنجام دەدات، بە ڕاشكاوانە ئەو گۆڕانكارییانە دەخاتە ڕوو كە بە ئاڕاستەیەكی تر، پەیوەندیی كۆمەڵایەتی بەڕێوە دەبەن، بە جۆرێك ماكۆسان نە دەتوانێ بگات بە سەلار، نە دەتوانێ بگەڕێتەوە ماڵەوە. ئەگەر چەمكی فانتازیا نەبێ مەحموود نەجمەدین ناتوانێ شێوەی ئەو وێنانە ڕەنگ بكات، بە گێڕانەوەی واقیعی هەستی پێ ناكرێت، ماكۆسانێك لەنێو دوو زینداندا ژیاوە، زیندانی فیراری و زیندانی خۆشەویستی، ئێستا بۆ ئەوەی ڕزگاری بێت، سەلار بدۆزێتەوە، كەچی تووشی زیندانی گەورەتر بووە. جیاكارییەكی ترسناك لەو ڕەهەندانەدا دروستبووە كە ئەم دەگەیەنێت بە زەمەنی سەلار، زەمەنی پەتای كۆڕۆنا و شەقامی سالم،  تێناگات لە چوارچێوەی چ جۆرە دنیایەكە، چ واقیعێك خراوەتە دەرێ ناهێڵێت بە سەلار بگات، دەنگی پێی ناگات، ئایا گەورەبوونی شار، باڵەخانەی بەرز و ڕیستوڕانتی مۆدێرن، خەڵك و خوا، هەزار دەنگ و هەزار ڕەنگ، پەتای كۆڕۆنا، واقیع خۆیەتی، یان دابڕانێك لەو بەشە شاراوەیەدایە، ناهێڵێت ڕووی دڵەشكاوەكان دیار بن، پەیامی خەونەكان، خولیا و حەزی دۆزینەوەكان بینراو بن، تەنیا جارێكە تێزی خۆشەویستی لە دەرگای ونبوون دەدات، دووبارە نابێتەوە، لە گیانێكی مرۆڤانەدا ئاوێزانی دەبێت و لێی نابێتەوە، ئەوە پەیوەندیی دڵدارییە بە كەسێكی تاكەوە پێوەست دەكات، لە مێگەل داتدەبڕێت، دەتباتە دنیایەكی تر، زەمەنی فیزیكی تێدا لە كار دەكەوێت، هەست بە تێپەربوونی كات ناكەیت، پرنسیپی تێكشكانی هەژماركردنی ساڵەكان دەخوڵقێنێ، لە نامۆبوونێكدا وات لێ دەكات، وەك كەسێكی ئاسایی سەیر نەكرێیت. گەڕان بە دوای حەقیقەتی خۆشەویستی، گەڕانە بە دوای حەقیقەتی ئیمان، لەنێو تێپەڕاندنی زەمەندا، خەونێكە، نامۆبوونی فەراهەم دەكات وەك نامۆبوونی چیرۆكی خەوتنی “ئەسحاب الكەهف”ە[6]، ئەو سەردەمەی ماكۆسان سەلاری تێدا خۆشویست، بەگویرەی ئێستا وەك سەردەمی ئەسحابی كەهفە، كاتێ لە چەقینی خەونی خۆشەویستیدا، ڕاست دەبێتەوە، ڕەچاوی بازدانێكی شارستانی بێشوومار دەكات. هەر بازدانێكی شارستانی، پلە بە پلە نەبوو، هاوشان، هاوتەریب نەبوو لەتەك ڕەهەندەكانی بنیادی سەرخانی ئابووری، هاوسەنگی لەدەست دەدات، كەوتنێكی نۆرماڵ بەدوای خۆیدا دەهێنێ، پێی دەڵێن لەفەیەكی فەلافل بە پێنج سەد دینارە، شۆك دەبێ، هەشت دیناری سویسری پێیە، دەپرسێت بۆ ئێرە كوێیە! سلێمانی نییە، هەشت دینارەكەی ناڕوات، ناتوانێ لەتەك ئەو سەردەمەدا مامەڵەی پێوە بكات، كەوتنی دراو، كەوتنی مامەڵەیە، لە گۆڕانی شوێندا بەجێمانی زەمەنی خۆشەویستییەكە نانووسرێتەوە، بزركردنی كەلتوورێكە لە كۆیادی زەمەنێكدا ڕەنگ دەداتەوە، هەموو شتێ بووە بە پارە، چاوی بە مەفرەزەیەكی ئاسایش دەكەوێت، هەر پرسیاریشی لێ ناكەن، لەنێو ئەو قەرەباڵغییەدا، سەلار هاوار دەكات، یەكتر نادۆزنەوە، سێ مەتر لە یەكەوە دوورن، یەكتر نابینن، دەنگەكان تێكەڵ و پێكەڵبوونە، ماكۆسان لە دەنگی ناڵەیەك دەچێ بە حەواوە، دێتە خوارێ، هەرچی باڵەخانە هەبوون، ڕووخان. خەڵكیش لە خۆشی ئەو دیمەنەدا سەما دەكەن، ماكۆسان و سەلار كەوتوون هاواری یەكتر دەكەن، ماكۆسان دەمرێ سەلاریش گۆڕستانی گردی جۆگەی بە نسیب نەبوو، بە تونێكی هێواش بانگ دەكات، ماكۆسان، ئاهەنگی سەركەوتن لەسەر دڵی خەڵكی بەردەوامە، درێژكردنەوەی ناوی ماكۆساااان لە درێژایی پچڕاندنی زەمەنە جیاوازەكاندا مانەوە و بەردەوامی كێشەكەیە بەیان دەكات. زەمەنی كردەی گێڕانەوە ئاماژەدارە، تەژییە بە هێما، لە سەردەمی یەكەمدا، لە پەیوەندیی گوڵچین و تایەربەگدا، تاوانەكە سادەیە، تاوانبار یەك كەسە، دیارە، تەختكردنی سروشتی حەوزێك ئاوە. لە سەردەمی دووەمدا قۆناغی گواستنەوەیە، لە چەمكی جینالۆجییەوە تاوانەكە لێكدراوە، دابەش بە چوار دەكرێ، كەسوكار، دەسەڵاتی سیاسی، شەڕ و فیراری، بە هەمان شێوە سروشتی حەوز دەگوازێتەوە بۆ تەكنەلۆجیای نافوورە، ئەمیش تەخت دەكرێ. لە سەردەمی سێیەمدا تاوان ئاڵۆزە لەیەك ناكرێتەوە، بە شێوەیەكی وا ورد دەبێتەوە ناتوانرێ، لە یەكتر جیاكرێتەوە، هەر لە كردەی ئەو وردبوونەوەدایە، مەفرەزەی ئاسایش ناتوانێ پارچەكانی پرسیار لە تاوانێكدا كۆ بكاتەوە، هەر هەموو تاوانبارن، تەختكردنی سروشت، تایەربەگ و ماكۆسان لەناو نابات، دەردی كۆڕۆنایە پاك و پیس لە تەك خۆیدا دەبات، لەمپەڕی باڵەخانە بەرزەكانە، ناهێڵێت یەكتر ببینن، دەنگ و زەنای خەڵكە لە گوێبیستی یەكتردا ڕێگرە، ئاهەنگی لەبیركردنە، ڕاكردنە لە زەمەنێك، تاوان ناسنامەی ناوێكی دیاریكراوی نییە، پەیوەندیی ئەوینداری ئێستا سەرپێییە، زەمینەی نییە وەك ماكۆسان لەزەتی تێدا بكرێ، شۆكبوونی ماكۆسان، گومانێكە، لە دیلی خۆیدا لە شوێنێكدا نەماوەتەوە، ئەو سنوورانە بشكێنێت كە چارەكە سەدەیەكە، دنیای ئەو دەپارێزن، دنیای ئێستا پارێزراو نییە، هەموو شتێك بێتام و خێرایە، چەشنی خواردنگا و كافتریاكانی سۆلی گراند، سلێمانی ئێستا بێناسنامەیە، سلێمانی عەولەسیس، ئەحەی ناسر، عەزەی قومری، حەپۆلی مێشخۆر، حەمەی باجی حەپسە و بێكەس نییە، دەنگ هەڵبڕێ، شیعری ئەی وەتەن مەفتونی تۆم، بڵێت… هتد، سلێمانی ئێستا هی ئازادە لە باخەكەیەتی، لە سیتەك خەریكی عەیشونۆشە و فوول سەرخۆشە، هی ئەو هەڵۆیەیە كە دوژمن كاتێ خۆی زیڕەی لێ كردبوو، ئێستاش بۆنی نەوتی لێ دێ، بێ ئیشوكارە لە چایخانەی شەعب خەریكی تاوڵەیە. ئەگەر ئەوسا تەختكردنی حەوز و نافورە هۆیەك بن بۆ شكستی پەیوەندیی ئەوینداری، ئەوا ئێستا داڕووخانی باڵەخانەكان ئاماژەیەكی دیارە، لە ڕووخاندن و كەناركەوتنی ئەو پەیوەندییە ئینسانییە، گوتاری ڕۆمانەكەی لەسەر بنیادنراوە.

ماكۆسان و سەلار ڕەمزێكن

ئەم ڕۆمانە باس لە قەیرانی مرۆڤی كورد دەكات، نە لە ڕابردوودا، نە ئێستا نەیتوانیوە، مرۆڤئاسا خۆشەویستی و هاوسەری لەتەك نیشتماندا بكات كە لە سەلارخاندا خۆی دەبینێت. ماكۆسانیش وەك سیاسییەك لە دڵسۆزیی چینی ژێرەوەدا، بە تێپەربوونی كاتدا، لە گۆڕینی ئایدلۆجیای چینی بۆرجوازی دەسەڵاتدا، لە بەرەنگاربوونەوەی نامۆبوونێكدا، ناتوانێ نیشتمان بدۆزیتەوە، بگات بە سەلار، لەگەڵ داڕووخانی خۆشەویستیدا وەك ئاماژەیەك باڵەخانە بەرزەكانی ئایدلۆجیای شاری تازە دادەڕووخێن، ماكۆسان و سەلار ڕەمزێكن نەیانتوانی هەردوو زەمەنەكە و مرۆڤ و سیاسەت ئاشت بكەنەوە، لەگەڵ گەشەكردنی شار و گۆڕینی خانوو و كەلاوە بە كۆشك، باڵەخانە، شار گەورە دەبێت، كەسەكان بچووك دەبنەوە. دەسەڵاتی كوردی توانی شار گەورە بكات، بەڵام نەیتوانی كەسایەتی دروست بكات، خۆشەویستی بنیاد بنێ، ئەمەش لە پەیوەندیی خۆشەویستی سێ سەردەمی جیاوازدا دەردەكەوێت، ناگەن بەیەك، یەكتر نادۆزنەوە، گەمەی ونكردن و دۆزینەوە، ڕەمزێكە، بە كردەیەكی جینالۆجی، گەورەبوونی شار، ئەوەندە بەشدارە لە ونكردنی كەسەكان، بەخشینەوەی تاوان، ئەوەندە هۆیەك نییە بۆ دۆزینەوە و پاككردنەوەی كەسەكان. لە كۆتاییدا تارماییی گەورەبوونی شار بووەتە بارێك، لەنێو دەهالیزەكانی دڵڕەقی گەڕەك و كۆڵانەكانیدا بگەڕێت بۆ دڵنەواییی خۆشەویستییەك، كەسەكان یان لەنێو یەكتردا، یان لە دەرەوەدا ون دەبن.

بەفرانباری 2022

---

[1] مەحموود نەجمەدین ـ سەلارخان، ڕۆمان ـ چاپخانەی هوران ـ تاران ـ چاپی یەكەم ـ ساڵ ٢٠٢١

[2] جؤرج طرابيشي ـ انثى ضد الانوثة ـ دار الطليعة ـ بيروت ـ ١٩٨٤ ـ ص ١٣١

[3] بەختیار عەلی ـ سێوی سێهەم ـ چاپخانەی كارۆ ـ پەخش و بڵاوكردنەوەی ئەندێشە ـ چاپی یەكەم ـ لاپەرە ٦٦

[4] عبدالرحمن بدوي ـ دراسات في الفلسفة وجودية ـ مؤسسة العربية للدراسات والنشر ـ طبعة اولى ـ ١٩٨٠ ـ ص ٢٦٧

[5] غابرييل غ . ماركيزـ رواية حب في زمن الكوليرا ـ ت عن الاسبانية صالح علماني ـ دار المنار للنشرـ الطبعة ثالثة ـ  السنة 1986

[6] القران الكريم ـ دار زباد للطباعة ـ دمشق حلبوني ـ ص 293