درزی شوناس
ڕه‌نگه داهاتووی جیهان و تێگه‌یشتن و درککردنمان بۆ ئێستا و ڕابردوو له‌سه‌ر کۆتا شیکاری بۆ ته‌فسیره‌کانی کاره‌که‌ی هیگڵ به‌ند بێت.
-پێشه‌کییه‌ک بۆ خوێندنه‌وه‌ی هیگڵ (١٩٤٧)، ئه‌لێکسانده‌ر کۆژێڤ
پاریس، فه‌ڕه‌نسا، ١٩٣٣، ڕۆژنامه‌ی فه‌ڕه‌نسیLe Figaro نووسیویه‌تی: “پڵیته‌یه‌ک بۆ به‌رمیلێکی پڕ له بارووت” له خواره‌وه‌ی سه‌ردێڕه‌که‌ش نووسراوه: “هیتله‌ر سه‌روه‌ری نوێی ئه‌ڵمانیایه”. “ده‌ستپێکی ترس و تۆقین”. “جه‌ماوه‌ری به‌ره‌ی ڕاستڕه‌و له هه‌ڵکشاندایه”. “دۆخی ئابووری وێرانه”. “بێکارییه‌کی یه‌کجار زۆر”. “فاشیزم سه‌رنجی چینی ناوه‌ڕاستی بۆ خۆی ڕاکێشاوه”. له به‌رلین ستۆرمترووپه‌ر (یه‌که‌ی تایبه‌تی نیمچه‌له‌شکری ئه‌ڵمانیای نازی) شه‌قامه‌کانیان ته‌نیوه. “گێشتاپۆ (پۆلیسی نهێنیی ئه‌ڵمانیا له سه‌رده‌می نازییه‌کان) خه‌ڵکی ده‌ستگیر ده‌که‌ن و له زیندانه‌کان ده‌یانکوژن”. ڕۆژانه به شه‌مه‌ندەفەر چه‌ندین که‌س له ئه‌ڵمانیاوه وه‌ک په‌نابه‌ر هه‌ڵدێن. له نێوان ساڵانی ١٩٣٣ بۆ ١٩٣٨ زیاتر له ٨٠٠٠٠ سیاسی، فه‌یله‌سووف، کۆمۆنیست و لیبراڵ له ئه‌ڵمانیاوه وه‌ک په‌نابه‌ر ده‌چنه فه‌ڕه‌نسا.
به‌ڵام جووڵه‌ی ڕۆشنبیری نه‌وه‌ستا و له گه‌شه‌دا بوو، ڕۆشنبیران له کافێ و ئه‌کادیمیاکان درێژه‌یان دا به کاره‌کانیان و چه‌ندین کۆمه‌ڵه‌ی جیاوازیان دروست کرد. له زانکۆی پڕاکتیکی بۆ توێژینه‌وه‌ی باڵاکان (École pratique des hautes etudes)، که یه‌کێکه له زانکۆ هه‌ره شکۆدار و بایه‌خداره‌کانی فه‌ڕه‌نسا، ئه‌لێکسه‌ندار کۆژێڤ دێته شوێنی ئه‌لێکسه‌نده‌ر کۆیه‌ر تا سیمینارێک له‌باره‌ی کتێبی فینۆمینۆلۆجیی ڕۆح (١٨٠٧)ی هیگڵ بڵێته‌وه. له نێوان ساڵانی ١٩٣٣ بۆ ١٩٣٩ هه‌ریه‌ک له جۆرج باتای، ڕه‌یمند ئارۆن، ژاک لاکان، ئه‌ندرێ برێتن، گاستۆن فێسارد، ماوریس پۆنتی، هانا ئارێنت، ئێریک وێیڵ، ژان پۆل سارتر، سیمۆن دی بوڤوار، فڕانز فانۆن، ئیمانوێل لێڤیناس هه‌موویان پێکه‌وه کۆ بوونه‌وه تا له وانه‌کانی کۆژێڤ سودمه‌ند بن. ئه‌مانه کۆمه‌ڵێک بوون له بیرکه‌ره‌وه دیاره‌کانی ئه‌وکات، که بناغه‌یه‌کیان بۆ بواره‌کانی فه‌لسه‌فه، هزری سیاسی، ئه‌ده‌ب، ڕه‌خنه، ده‌روونناسی و مێژوو له سه‌ده‌ی ٢٠ـدا دامه‌زراند. ده‌وترێت وانه‌کانی کۆژێڤ زۆر دژوار و ئاڵۆز بووه، شێوازی گوتنه‌وه‌که‌شی نامۆ بووه، به شێوه‌یه‌ک هانا ئارێنت کۆژێڤ به‌وه تاوانبار ده‌کات به‌رهه‌مدز و پله‌یجه‌ریسته. جۆرج باتاییش زۆربه‌ی کات له کاتی وانه‌کان خه‌وتووه و سارتریش هه‌ر بیری نه‌ماوه له‌وێ بووبێت.
ئه‌ی که‌وایه کۆژێڤ، ئه‌م فیگه‌ره لێڵ و نه‌ناسراوه‌ی مێژوو، چۆن توانی له‌و ساته‌وه‌خت و سه‌رده‌مه یه‌کجار گرنگه‌دا کاریگه‌ری له‌سه‌ر ته‌واوی نه‌وه‌یه‌ک له بیرمه‌ند دابنێت؟ چۆن ئایدیاکانی له‌باره‌ی شوناس، تاکگه‌رایی، لیبراڵ دیمۆکراسی و کۆتاییی میژوو، ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌رده‌وام جێگه‌ی دیبه‌یت و مشتومڕی سیاسی و که‌لتوورین؟
ژیاننامه‌ی کۆژێڤ لێڵ و ته‌ماوییه. له ڕووسیا و له خێزانێکی ئه‌رستۆکرات له دایک بووه، خوشکه‌زای نیگارکێشی به‌ناوبانگ ڤاسیلی کاندینسکی بووه، کۆژێڤ ئەو کاتەی ١٥ ساڵان ده‌بێت، به تاوانی فرۆشتنی سابوون له بازاڕی ڕه‌شی مۆسکۆدا ده‌ستگیر ده‌کرێت و حوکمی مه‌رگی به‌سه‌ردا ده‌درێت. به‌ڵام ئه‌ویش وه‌ک ده‌سته‌یۆڤسکی، به واسته‌ی خاڵی که پزیشکی لینین بوو و له‌سه‌ر داوای دایکی له کۆتا ساته‌کاندا له گولله‌بارانکردن ده‌ربازی ده‌بێت. کۆژێڤ به یه‌کێک له ئه‌ندازیارانی پشت دامه‌زراندنی یه‌کێتیی ئه‌وروپا داده‌نرێت، زۆر جاریش تۆمه‌تی ئه‌وه‌ی دراوه‌ته پاڵ که سیخوڕی سۆڤییه‌ت بووه. ژیانی کۆژێڤ ئه‌وه‌نده‌ی سینه‌مایی بووه ئه‌وه‌نده واقیعی نه‌بووه، له کاره‌کته‌رێکی ناو ڕۆمانه‌کانی جۆن لێ کار ده‌چێت، یان به‌رجه‌سته‌که‌ری ڕاسته‌قینه‌ی یه‌کێک له کاره‌کته‌ره‌کانی فیۆدۆر ده‌سته‌یۆڤسکی ده‌چێت.
ناوی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌لێکسانده‌ر ڤلادیمیرۆڤیچ کۆژێڤنیکۆڤه، له مۆسکۆ له ١٩٠٢ له دایک بووه، بۆچوون وایه کۆژێڤ یه‌کێکه له هه‌ره گرنگترینی ئه‌و بیرمه‌ندانه‌ی که پێویسته بۆ خوێندنه‌وه و تێگه‌یشتن له دونیای ئه‌مڕۆ. زۆرێک له‌و نووسینانه‌ی له‌باره‌ی ورده‌کاریی ژیانی کۆژێڤه‌وه هه‌ر چه‌ند ساڵ جارێک بڵاو ده‌بنه‌وه، پێکڕا ئاماژه‌ن به‌وه‌ی ئه‌سته‌مه وه‌ک خۆی ڕۆڵ و کاریگه‌ری و میراتی کۆژێڤ بگه‌یه‌نرێت. به‌ڵام دواتر دیسانه‌وه له به‌رچاوی مێژووی هزر و ئه‌وانه‌ی وا هیگڵ ده‌خوێنن، ون ده‌بێت.
له ١٩٢٠ پاش شۆڕش، یه‌کێتی سۆڤییه‌ت به جێ ده‌هێڵێت و له ڕێگه‌ی پۆڵنداوه ده‌چێته ئه‌ڵمانیا. کۆژێڤ ماوه‌یه‌ک له به‌رلین ده‌مێنێته‌وه و دواتر ده‌چێته هایدڵبێرگ و له‌وێ له‌ژێر سه‌رپه‌رشتیی کارڵ یاسپه‌رس دکتۆرانامه‌که‌ی له‌باره‌ی فه‌یله‌سوفی ڕووسی، شاعیر و تیۆلۆجی ڤلادیمێر سۆلۆڤیێڤه‌وه ده‌نووسێت. (سۆلۆڤیێڤ که به هیگڵ کاریگه‌ر بووه، مشتومڕی ئه‌وه‌ی کردووه هه‌موو بیرۆکه‌کان به یه‌کتره‌وه گرێ دراون و ناوی ناوه کۆی ترانسندێنتاڵ.) دوای ئه‌وه‌ی کۆژێڤ له ١٩٢٦ ده‌گاته پاریس، ناوی خۆی ده‌گۆڕێت، له‌وێ تا ١٩٢٩ درێژه به خوێندن ده‌دات. له‌و ساڵه‌دا قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی ئابووری به‌رۆکی جیهان ده‌گرێت و زیان به زۆر وڵات ده‌گه‌یه‌نێت، ئه‌م قه‌یرانه کاریگه‌ری له‌سه‌ر کۆژێڤ داده‌نێت و له‌و ماوه‌یه‌دا به دوای کاردا ده‌گه‌ڕێت.
ده‌رفه‌تێکی بۆ دێته پێش و له ١٩٣٣ ئه‌لێکسانده‌ر کۆیرێ بانگهێشتی ده‌کات تاوه‌کو زنجیره‌سیمینارێک له‌باره‌ی هیگڵه‌وه بڵێته‌وه، سه‌ره‌تا قه‌ول وا بوو سیمیناره‌که بۆ ساڵێک بێت، به‌ڵام شه‌ش ساڵێک ده‌خایه‌نێت. له ١٩٤١ پاش ئه‌وه‌ی ئه‌ڵمانه‌کان فه‌ڕه‌نسا داگیر ده‌که‌ن، کۆژێڤ هه‌ڵدێت بۆ شاری مارسیلیا، له‌وێ ده‌مێنێته‌وه تا ئه‌و کاته‌ی له وه‌زاره‌تی ئابووریی فه‌ڕه‌نساوه ده‌رفه‌تی کارێکی بۆ پێشنیار ده‌کرێت و کۆژێڤ وه‌ک ڕاوێژکار یارمه‌تیی حکومه‌تی فه‌ڕه‌نسای پاش جه‌نگی دووه‌م دەدات له هه‌ستانه‌وه و ڕێکخستنه‌وه‌ی سیاسه‌تی ئابووریی وڵاته‌که. کۆژێڤ ناوی دێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ک سه‌رباز په‌یوه‌ندی به سوپای فه‌ڕه‌نساوه بکات، به‌ڵام هه‌رگیز بۆ ڕۆژێکیش به‌شداریی جه‌نگ ناکات، ساڵی ٢٠٠٠ ڕۆژنامەی Le Monde له وتارێکی سێ په‌ڕه‌ییدا جه‌خت له‌وه ده‌که‌نه‌وه که کۆژێڤ بۆ ماوه‌ی ٣٠ ساڵ سیخوڕی سۆڤییه‌ت بووه.
کۆژێڤ دانی به‌وه‌دا ناوه له ژیانیدا چه‌ندین جار هیگڵی خوێندووه‌ته‌وه به‌بێ ئه‌وه‌ی له وشه‌یه‌ک تێ بگات
کۆژێڤ هاوڕێکانی وه‌ک که‌سێکی سڕپۆش، شاراوه‌کار و به‌ڕێز وه‌سفی ده‌که‌ن. ئایا کۆژێڤ دۆست بووه یان دوژمن؟ دیار نییه. سیخوڕی سۆڤییه‌ت بووه؟ له سوودی به‌ره‌ی به‌رهه‌ڵستی فه‌ڕه‌نسی جه‌نگاوه؟ مه‌به‌ستی چی بووه له‌و نووسینانه‌ی که به باڵای ستالیندا هه‌ڵی داوه؟ بۆچی نامه‌ی بۆ ستالین ناردووه؟ ئایا فه‌لسه‌فه به هاتنی هیگڵ کۆتاییی هاتووه؟ بۆچی له‌و له‌حزه دیاریکراوه‌ی مێژوودا و له‌ناو ئه‌و کاره‌ساته سیاسییه‌دا هه‌مووان پێکه‌وه فینۆمینۆلۆجیی ڕۆحیان ده‌خوێنده‌وه؟
سیمۆن دی بوڤواری فه‌یله‌سووف و فێمینیست، پاشنیوه‌ڕوان ده‌چووه کتێبخانه‌ی نیشتیمانیی فه‌ڕه‌نسی و به خوێندنه‌وه‌ی فینۆمینۆلۆجیی ڕۆحه‌وه سه‌رقاڵ ده‌بوو. له یاداشته‌کانیدا نووسیویه‌تی:
به‌رده‌وام بووم له خوێندنه‌وه‌ی هیگڵ که ئیتر تازه وا خه‌ریک بوو تێده‌گه‌یشتم. ورده‌کاری و ده‌وڵه‌مه‌ندیی هزری هیگڵ ئینکاری لێ ناکرێت: به‌ڵام به گشتی سیسته‌مه‌که‌ی تووشی سه‌ره‌گێژه‌م ده‌کات. به‌ڵی، به جۆرێک فریوده‌رانه‌یه شوناسی خۆت وه لا بنێیت و ئه‌وله‌وییەت بده‌یته گه‌ردوون و له گۆشه‌نیگای کۆتاییی مێژووه‌وه بیر له ژیانم بکه‌مه‌وه…
تێکسته‌که‌ی هیگڵ هێنده به‌ربڵاو بووه که دی بوڤوار ناچار بووه چه‌ند مانگ پێشتر ناو بنووسێت بۆ ئه‌وه‌ی کتێبه‌که وه‌ربگرێت، دواتر ده‌رده‌که‌وێت کتێبه‌که له لای واڵته‌ر بنیامینه، بنیامین له‌و کاته‌دا سه‌رقاڵی نووسینی تێزه‌که‌ی بووه که ده‌رباره‌ی فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو بووه و بۆ نووسینی تێزه‌که‌ی سوودی له تێکسته‌که‌ی هیگڵ بینیوه.
کۆژێڤ ئه‌و کاته ئاشنای هیگڵ ده‌بێت که له ئه‌ڵمانیایه و قوتابیی کارڵ یاسپه‌رزه، کۆژێڤیش وه‌ک ئه‌وانی تر ده‌که‌وێته ژێر کاریگه‌ریی ته‌لیسمی فینۆمینۆلۆجییه‌وه. ئه‌بێت ڕاستگۆش بین له‌وه‌ی کاره‌که‌ی هیگڵ لێڵ و ئه‌ودیونادیاره. ده‌گوترێت کۆتا قسه‌ی هیگڵ له سه‌ره‌مه‌رگیدا ئه‌وه‌بووه: «ته‌نها که‌سێک لێم تێگه‌یشتبوو، ئه‌ویش به ڕاستی تێنه‌گه‌یشتبوو.» ئه‌دۆرنۆ که خۆیشی تێگه‌یشتن لێی سه‌خته، گوتوویه‌تی: «گومانی تیا نییه هیگڵ تاکه که‌سه نازانرێت کێیه، ناشتوانیت بگه‌یته ئه‌نجامێک له‌باره‌یه‌وه، ئه‌وه‌یشی له‌باره‌یه‌وه ده‌وترێت مه‌رج نییه ڕاست و دروست بێت.» بێرتراند ڕه‌سڵی بیرمه‌ندیش وتوویەتی: «لەناو فه‌یله‌سووفە مه‌زنه‌کاندا هیگڵ سه‌خترینیانه بۆ تێگه‌یشتن.»
کاتێکیش کۆژێڤ به‌وه قایل ده‌بێت له‌بری کۆیرێ سیمیناره‌که له‌باره‌ی هیگڵه‌وه بڵێته‌وه، دانی به‌وه‌دا ناوه لە ژیانیدا چه‌ند جارێک هیگڵی خوێندووه‌ته‌وه بێ ئه‌وه‌ی له حه‌رفێک تێ بگات.
به‌ڵام ئه‌م لێڵی و ئه‌ودیونادیارییه‌ی هیگڵ نه‌بووه‌ته ڕێگر له‌به‌رده‌م ئه‌وه‌ی هه‌وڵی ته‌فسیری کاره‌کانی نه‌درێت و ده‌سته‌پاچه بین به‌رامبه‌ری. هێنری لیفێڤرێ له‌باره‌ی فینۆمینۆلۆجییه‌وه ده‌ڵێت: «هیگڵ کاتی نووسینی ئه‌و کتێبه ئه‌قڵی منداڵێکی حه‌وت ساڵانی هه‌بووه.» ماوریس بلانشۆش ده‌ڵێت: «که‌س ناتوانێت به‌بێ خوێندنه‌وه‌ی هیگڵ هیگڵ بخوێنێته‌وه.» واته گه‌ر هه‌رگیز هیگڵیشت نه‌خوێندبێته‌وه، به ڕیسایکلی و له هزری ئه‌وانی تردا به‌ر ئایدیاکانی هیگڵ ده‌که‌ویته‌وه.
ده‌توانرێت له ناڕێکوپێکی و شێواویی ته‌فسیره‌کانی فینۆمینۆلۆجییه‌وه درک به لێڵی و ئاڵۆزیی هیگڵ بکرێت، به‌ڵام تا ئێستا هیچ خوێندنه‌وه‌یه‌ک هێنده‌ی خوێندنه‌وه و تێگه‌یشتنی کۆژێڤ سه‌رنجبه‌ر و فریوده‌ر نه‌بووه. کاریگه‌ریی ته‌فسیره‌که‌ی هیگڵ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی به‌سه‌ر زۆر بیرمه‌ند هه‌بووه که هه‌ریه‌که‌یان له کایه‌ی جیاوازدا نووسیویانه، به نموونه، لیۆ شتراوس، ئالان بلووم، فڕانسیس فۆکۆیاما، میشێل فوکۆ، ژاک دێریدا، جۆرجیۆ ئاگامبێن، جودیس به‌تله‌ر. خوێندنه‌وه‌ی هیگڵ له ڕێگه‌ی خوێندنه‌وه‌که‌ی کۆژێڤه‌وه خۆی کرده‌یه‌کی ئه‌کادیمییه. ڕێکتره گه‌ر قسه‌که‌ی بلانشۆ به‌م شێوه‌یه دابڕێژینه‌وه: «ئه‌مڕۆ که‌س به‌بێ خوێندنه‌وه‌ی کۆژێڤ ناتوانێت هیگڵ بخوێنێته‌وه.»
پرسیاره‌که ئه‌وه‌یه بۆچی خوێندنه‌وه‌ی کۆژێڤ بۆ فینۆمینۆلۆجیی هیگڵ ئه‌و کاریگه‌رییه چڕه‌ی له‌سه‌ر ته‌واوی دیسیپلینه جیاوازه‌کان هه‌بووه؟
وڵامه کورته‌که ئه‌وه‌یه که کۆژێڤ کارێکی کرد یه‌کێک له چه‌مکه هه‌ره بنه‌مایییه‌کانی کاره‌که‌ی هیگڵ قابیلیەتی تێگه‌یشتنی هه‌بێت که: ئاره‌زووه. کۆژێڤ خۆیشی ئه‌وه‌ی ڕه‌ت نه‌کردووه‌ته‌وه خوێندنه‌وه‌که‌ی بۆ هیگڵ گۆڕانی به‌سه‌ر تێکسته‌که‌دا هێناوه. ته‌فسیر و لێکدانه‌وه‌که‌ی کۆژێڤ وه‌ک کارێکی داهێنه‌رانه و نائاسایی چاوی لێ ده‌کرێت. پرسیاره بنه‌ڕه‌تی و چه‌قه‌که‌ی کۆژێڤ ئه‌وه‌یه: “که‌سێتیی هیگڵی چییه؟”
کۆژێڤ دێت له ڕێگه‌ی مشتومڕێک له‌باره‌ی ئاره‌زووی مرۆڤه‌وه وەڵامی ئه‌و پرسیاره ده‌داته‌وه که له فینۆمینۆلۆجیدا به دیالێکتیکی سه‌روه‌ر/کۆیله ناسراوه. کۆژێڤ به شه‌رحێکی نۆ په‌ڕه‌یی بۆ ئه‌و بابه‌ته، تێکسته ٦٤٠ په‌ڕه‌یییە پێچه‌ڵپێچه‌که‌ی هیگڵ وا لێ ده‌کات ئیمکانی لێتێگه‌یشتنی هه‌بێت.
هیگڵ له ڕێگه‌ی تێرمینۆلۆجییه لێڵ و شڵه‌ژێنه‌ره‌که‌یه‌وه هه‌وڵی ئه‌وه ده‌دات له گه‌شه‌ی ئاگاییی مرۆڤ تێ بگه‌ین کاتێک ئه‌قڵی سنوورداری ده‌بێته وه‌سیله‌ی ڕۆحی ڕه‌ها.
کۆژێڤ دێت هیگڵ له ئاسمانه‌وه داده‌گرێت و ده‌یخاته ده‌ستمانه‌وه و تێ دەگەین کتیبه‌که‌ی هیگڵ له‌باره‌ی ئاره‌زووی مرۆڤ و خودئاگایییه‌وه‌یه.
خوێندنه‌وه‌ی کۆژێڤ چی بووه بۆ دیالێکتیکی سه‌روه‌ر/کۆیله؟
له خوێندنه‌وه‌که‌ی کۆژێڤدا، مرۆڤ ئاره‌زووی دانپێدانان و ئیعتیراف ده‌کات، ئه‌م ئاره‌زووه کاتێک به‌دی دێت که که‌سێکی تری وه‌ک خۆی دانی پێدا بنێت. کۆژێڤ پڕۆسه‌که به‌م شێوه‌یه که‌شف ده‌کات و شی ده‌کاته‌وه: دوو که‌س یه‌ک ده‌بینن و ده‌چنه شه‌ڕێکی ده‌سته‌ویه‌خه‌وه که شه‌ڕی مان و مه‌رگه، شه‌ڕی ویسته، ئه‌وه‌ی ژیانی بخاته مه‌ترسی و ڕیسکی مه‌رگی هه‌بێت، به‌سه‌ر ئه‌وی تردا سه‌رده‌که‌وێت، ئه‌وی تریش ده‌بێته کۆیله، به‌ڵام ئاره‌زووه‌که‌ی سه‌روه‌ر نایه‌ته دی، چونکه ئه‌وه‌ی دانی پێدا ناوه ته‌نها کۆیله‌یه‌که، که‌سێکه که هاوئاستی نییه. کۆیله له ڕێی کارکردنه‌وه و به مه‌به‌ستی هێنانه دی پێویستییه‌کانی سه‌روه‌ره‌که‌یه‌وه ورده ورده هێز و توانا به ده‌ست ده‌هێنێت.
ئه‌وه‌ی بۆ کۆژێڤ جه‌وهه‌رییه ئه‌وه‌یه که‌سێک ژیانی ده‌خاته مه‌ترسییه‌وه بۆ شتێک که جه‌وهه‌ری نییه. ئه‌وه‌ی له ترسی مه‌رگ له به‌رده‌م ئه‌وی تردا له‌رز که‌وتووه‌ته گیانی ئه‌وه‌یه که ده‌بێته کۆیله. ئه‌وه‌ی ئاماده‌ی مه‌رگه ئه‌وه‌یه که ده‌بێته سه‌روه‌ر. به مانایه‌کی تر، ئاره‌زوو ڕه‌نج و ته‌قه‌لای ویسته به‌رامبه‌ر ئاره‌زوویه‌کی دی. یان وه‌ک لاکان ده‌ڵێت: «ئارەزوو، ئاره‌زووی ئەوی ترە.» لێره‌دا مه‌به‌ست له‌وه نییه دوو کەس ده‌سته‌و‌یه‌خه و جه‌سته‌یی بچنه شه‌ڕه‌وه، نا، به‌ڵکو زۆرکردنه له‌وی تر تا له له‌حزه‌یه‌کدا ئه‌وه‌ی هه‌یه‌تی بیدات، ویستی تێک بشکێنیت، تا ببێتە سه‌روه‌ری. کۆژێڤ نووسیویه‌تی: «مرۆڤ ژیانه بایۆلۆجییه‌که‌ی ده‌خاته به‌ر ڕیسک و مه‌ترسی، تا ئاره‌زووه نابایه‌لۆجییه‌که‌ی تێر بکات.»
بۆ ئه‌وه‌ی دانت پێدا بنرێت، ده‌بێت ژیانت بخه‌یته به‌ر مه‌ترسی. ئه‌مه ڕێگای بوون به سه‌روه‌ره.
کۆژێڤ له‌باره‌ی خودئاگایییەوە ده‌ڵێت: «خودئاگایی ئه‌وه‌یه من ئاره‌زووی ده‌که‌م، هه‌روه‌ها خودئاگایی گرێدراوه به ئاره‌زووه‌وه.» وه‌ک کۆژێڤ ده‌ڵێت، ئاره‌زوو حزووری ناحزووره. ئاره‌زوو ته‌واو سیفاتێکی مرۆیییە. مرۆڤ کاتێک ئاره‌زوو ده‌کات ده‌یناسێته‌وه، ده‌زانێت شتێکی ده‌وێت، یان ده‌یه‌وێت ببینرێت، لێی تێ بگەن. ئاره‌زوو هه‌ستکردنه به نه‌قسێک و ویست بۆ پڕکردنه‌وه‌ی ئه‌و نه‌قسه.
ئاره‌زووکردن به مانای له‌ناوبردن و به‌کارهێنان نایه‌ت، ناتوانرێت ئۆبێکتی ئاره‌زوو له‌ناو ببردرێت، چونکه ئاره‌زوو به‌رامبه‌ر که‌سێک ئاره‌زووه بۆ دانپێدانان، به‌کارهێنانیان به مانای نه‌فی و له‌ناوبردن دێت.
ڕه‌نگه ئه‌وه‌ی له هه‌مووی گرنگتر بێت و کۆژێڤ لێی تێگه‌یشتبێت ئه‌وه‌یه ئێمه‌ی مرۆڤ ئاره‌زووی ئه‌وه ده‌که‌ین هه‌ندێک ده‌سه‌ڵاتمان به‌سه‌ر ئه‌وه‌دا بشکێت ئه‌وانی تر چۆن ده‌مانبینن و جیاوازیی چییه له‌گه‌ڵ ئه‌و بینینه‌ی بۆ خۆمان هه‌مانه. ڕه‌نگه ئه‌و کاته‌ی خۆمان نیشانی ئه‌وانی تر ده‌ده‌ین شوناس و ئاره‌زوومان بخه‌ینه به‌ر مه‌ترسی و گوێ به‌وه نه‌ده‌ین چ که‌سێتییه‌کی له‌رزۆکمان هه‌یه. هیچ گرێنتییه‌ک نییه ئه‌وان به‌و شێوه‌یه بمانبینن کە ده‌مانه‌وێت ببینرێین و ئه‌مه‌ش به‌ئازاره. به‌ڵام ئه‌م خۆخستنه به‌ر مه‌ترسییه یه‌کجار گرنگه، ئه‌مه به‌شێکه له مرۆڤبوونمان.
کۆژێڤ به هێنانه‌خواره‌وه‌ی هیگڵ له ئاسمانه‌وه ڕێگه‌مان بۆ خۆش ده‌کات به مانا دونیایییەکەی له کردەوەکانی مرۆڤ تێ بگەین، ئه‌مه‌ش له هه‌موو مرۆڤێک ده‌خوازێت ئاگاری حه‌تمییه‌تی مه‌رگیان بن. به‌مه‌ش تیشکی سه‌رنجی بۆ تاک گۆڕی وه‌ک مه‌حه‌لێک تێیدا گۆڕانی کۆمه‌ڵایه‌تی ڕوو ده‌دات، له‌وێدا مێژوو به ڕووی کۆمه‌ڵگه‌ی یه‌کساندا ده‌کرێته‌وه و جیاوازییه‌کان نامێنن. ئایدیای ململانێی چینه‌کان وه‌ک ماشێنی مێژووی کارڵ مارکس و ئایدیای به‌ره‌و مه‌رگی مارتن هایدگه‌ر پێکه‌وه کاریگه‌رییان له‌سه‌ر تێگه‌یشتن و خوێندنه‌وه‌که‌ی کۆژێڤ بۆ هیگڵ داناوه. خوێنده‌وه‌که‌ی هیگڵ بۆ دیالێکتیکی سه‌روه‌ر/کۆیله ئاشنای فۆڕمێکی تری ململانێی کردین له نێوان چه‌وسێنه‌ر و چه‌وسێندراو. له‌وێدا زاڵبوون به‌سه‌ر ئه‌وی تردا و سه‌روه‌ربوون به‌سه‌ریه‌وه له‌پێناو زاڵبوون و کۆنترۆڵکردنی خۆته، له‌مه‌شه‌وه یه‌کسانی به‌دی دێت و له کۆتاییشدا عه‌داله‌ت له‌ناو کۆمه‌ڵگه‌دا به‌رقه‌رار ده‌بێت. کۆژێڤ هات دیالێکتیکی سه‌روه‌ر/کۆیله‌ی هه‌ڵگرته‌وه تا گه‌شه به‌وه بدات که مایکڵ ڕۆس پێی ده‌ڵێت “شێوه‌یه‌ک بۆ ڕێکخستنی گۆڕانکارییه‌کان به تێپه‌ڕبوونی کات”، تا به هۆیه‌وه له جووڵە و چوونه‌پێشی مێژوو تێ بگات.
بۆیه دیالێکتیکی سه‌روه‌ر/کۆیله دروستبوونی چینه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی لێ ده‌که‌وێته‌وه؛ تاک وه‌ک سوبێکتێکی ئاره‌زووکه‌ر به‌رده‌وام له جه‌نگێکی نه‌بڕاوه‌دایه و عه‌وداڵی دانپیانانه، ئه‌مه‌یه گه‌شه و جووڵه‌ی مێژوو.
ئه‌مه به‌شێک بوو له میراتی کۆژێڤ. سارتر له‌ژێر کاریگه‌ریی خوێندنه‌وه‌که‌ی کۆژێڤ بۆ دیالێکتیکی سه‌روه‌ر/کۆیله له کتێبی بوون و نه‌بوون مشتومڕی ئه‌وه ده‌کات ئازادیی مرۆڤ له هه‌ناوی نه‌فیکردندایه. قۆناغی ئاوێنه‌ییی لاکان به‌ره‌نجامی خوێندنه‌وه‌ی کۆژێڤه بۆ هیگڵ، لاکان له خوێندنه‌وه‌که‌ی کۆژێڤه‌وه له ڕۆڵی ئاره‌زوو وه‌ک نه‌قسێک بۆ شێوه‌دان به سوبێکتیڤیته تێگه‌یشت. باتای له‌ژێر کاریگه‌ریی کۆژێڤ ئاماژه به‌وه ده‌کات تاک ته‌نیا له له‌حزه‌ی نه‌فیی په‌تیدا ده‌توانێت ئه‌زموونی خودسه‌روه‌ری بکات. بۆ فوکۆ ئه‌و مانایە ده‌دا که له په‌یوه‌ندییه‌کانی هێز و ده‌سه‌ڵاتدا هه‌میشه ئاره‌زوو حزوری هه‌یه.
کۆژێڤ پاش جه‌نگی دووه‌م و پێش مه‌رگی له ١٩٦٨ ڕۆڵی کاریگه‌ری هه‌بوو لە ڕێخستن و چاره‌سه‌ری کێشه‌کان. سه‌ره‌نجام تێزه‌که‌ی فوکۆیاما یارمه‌تیی داین له جیاوازیی هیگڵ و هیگڵه‌که‌ی کۆژێڤ تێ بگەین: بۆ کۆژێڤ یه‌کسانیی گه‌ردوونی له ڕێگه‌ی جه‌نگێکی نه‌بڕاوه بۆ دانپێدانان بەدی دێت؛ که‌سێک هه‌میشه هه‌وڵی زاڵبوون ده‌دات و ئه‌وانی تریش به‌ره‌نگار ده‌بنه‌وه. به‌ڵام بۆ هیگڵ ئازادیی مرۆڤ ته‌نیا به‌وه به‌دی دێت پێکه‌وه به هه‌وڵێکی ده‌سته‌جه‌معی ئه‌و جیاوازییانه قبوڵ بکه‌ین کە له خۆمان و ئه‌واندا به دی ده‌که‌ین. به قبووڵکردنی ئه‌و فاکته، خودسه‌روه‌ریی هه‌میشه وه‌ک وه‌همێک ده‌مێنێته‌وه و پێی ناگه‌ین.
سه‌رچاوه: