عەقڵی زمان چ لە زمانی ستاندارد و چ لە زمانی گشتیدا عەقڵێكی ڕێكخەرە، هەمیشە بە دوای ئەو دەستەواژە و فۆرمەلانەدا دەگەڕێت، كە بۆ بارودۆخەكە شیاو دەكەوێتەوە، ئەوانەی دەلالەت لە زەمەن بە مانا گشتییەكەی و بە كۆی جیاوازییەكانیانەوە دەكەن. بێگومان چەمكی (زەمەن/ كات) هەڵگری كۆمەڵێك ئیشكالییەتی فەلسەفییە، لە فەلسەفەی بوونگەراییدا بوونی مرۆڤ وەك بوونێكی زەمەنی پێناسە كراوە. هەڵبەتە ئەگەرچی لە زمانی كوردیدا جیاوازی نێوان (زەمەن) و (كات) ڕوون نەكراوەتەوە، بەڵام لە بیركردنەوەدا، هەمیشە زەمەن كۆمەڵێك كاتی بەدوایەكداهاتووی (جیاواز) و (ناجیاواز) دەنوێنێ‌!

ئەو كورتە ڕوونكردنەوەیە، بۆ ئەوە نییە، پشتگیری قسەكەی (ژیل دۆلۆز) بكەم، لەوەی، كە بە مانایەك لە ماناكان و بە بڕوای من (دەیەوێ‌ بڵێ‌) جیاوازیی كات بەهایەكی گەورەی لە ڕۆمانی (گەڕان بە دوای كاتی بزربوو)دا هەیە، نەك زەمەن! بەشێكی گەورەی ئەو لێكجیاكردنەوەیەی كات و زەمەن، سەرەڕای ئەوەی دەزانین هەموو ڕاستییەكان ڕاستیی زەمەنین و ناچارین تەنها لە نێو زەمەندا بە دوای حەقیقەتەكاندا بگەڕێین، بەڵام لە دنیای داهێنانی هونەری و ئەدەبیدا ڕاستییەكان ڕاستیی خەیاڵیین!

پرسیار ئەوەیە، كە ئایا كاتی بزربوو لای (مارسیل پرۆست) گەڕانێكی ئۆدیبانەیە، بە دوای باوكدا؟ دۆلۆز ئەو گەڕانەی پرۆست لە پلەی یەكەمدا وەك گەڕان بە دوای حەقیقەتەكاندا دەبینێ‌، واتە لە لیكدانەوەكانیدا، قسە لە گەڕان بە دوای باوكدا ناكات. وەك چۆن بە دوای زەمەنی دەیمومەی (برگسۆنی)دا ناچێ‌! بەڵكوو لە (دەرەوەی فەلسەفە) بە دوای ناسینی حەقیقەتی فەلسەفەوەیە! بێگومان چەمكی فەلسەفەش بە ئەفراندنەوە دەبەستێتەوە.

لێرەدا دەردەكەوێت من هەوڵ دەدەم بە دوای حەقیقەتی خەیاڵی ئەدەبی (داهێنان)دا بڕۆم و (جوولەی عەقڵی زمان) لە گەڕان بە دوای كاتی لەدەستچوودا زیاد بكەم، بەو مانایەی كە چەمكی جووڵەی عەقڵی زمان ڕەوتی ئاسۆیی چاوەڕوانییە باوەكان تێكدەشكێنێ‌. ئەو قسەیەم لەوێوەیە كە بنەمای داهێنان لە بەدواداگەڕانی جووڵەی زماندا وێنەی چاوەڕوانی (لەوەی كە دێ‌) دەكێشێ‌، ئەو قسەیەشم دۆلۆزانە لەگەڵ بیركردنەوەی فەلسەفی (وەك ئەوەی ئەفلاتوون لە سەركەوتن و شكۆدا وێنەی دەكات) دژ دەكەوێتەوە. دەمەوێ‌ بڵێم نهێنی زمان لە داهێناندا (لەوەی كە دێ‌) هەر تەنها ناكەوێتە ناوەوەی سەركەوتن و دەرەوەی دوڕانەكانەوە؟!

 تێزی (فەلسەفە ئەفراندنی چەمكە) وەك تێزێكی دۆلۆزی، واتە چەمك هەمیشە نوێ‌ دەبێتەوە و گوزارشت لە بەردەوامی ژیان و ماتە وزە ناكۆتایییەكانی بوون دەكات، هەر لەسەر ئەو بنەمایەش دەبێتە پەنا بۆ (جووڵەی عەقڵی زمان) و (سەیرورەی زمان)، بەو مانایەش مرۆڤ لەسەر چەمكی هێز لە جووڵەدا لەوەی كە دێ‌، دابەشبوونێكی هەمیشە نوێیە! نیازی من لەو بەدواداچوونەدا ئەو سەنتێزەیە، كە بە مانای كۆكردنەوە و بەرهەمهێناوەی زمان و بیرێكی نوێ‌، هەوڵی شیكردنەوەی دەدەم.

(1)

فەیلەسوفی فڕەنسی (هنری لویس برگسۆن) تێزی دكتۆراكەی بە ناونیشانی (هەوڵدان لەبارەی داتا ڕاستەوخۆكانی ویژدان)ەوەیە و لەو نامەیەدا هەوڵیداوە لە ڕێگای زەمەنەوە كۆمەڵێ‌ بابەت بخاتە ژێر لێكۆڵینەوە و چارەوە، وەك گیروگرفتەكانی ئازادی، پەیوەندی نێوان لەش و دەروون، كێشەی یادەوەری، كێشەی فیزیا، دیدی بیركارییانە بۆ كێشەی زەمەن.

لە فیكری برگسۆندا چەمكی بەردەوامی تەوەرەیەكی بنەڕەتییە و مانای زەمەنی دەروونی یان ناوەكی، واتە زەمەنی واقیعی هەیە. درێژبوونەوەی ساتەوەختەكانی ئەو زەمەنە، بێ‌ پچڕان نوێ‌ دەبنەوە، یەك دەچێتە نێو ئەویدیكەوە، درێژبوونەوەی زەمەن لای برگسۆن، بەشێكە لە مرۆڤ دانابڕێ‌، ئەزموونێكی دەروونییە، كە تەواوی هەبوون، لە بووندا جێگیر دەكات! بەو مانایەش لای برگسۆن جەوهەری ئێستا، درێژبوونەوەی ڕابردووە.

قسەكردن لە بارەی (زەمەن/ كات) لەنێوان برگسۆن و ئاینشتایندا گفتوگۆیەكی (سایكۆلۆژی/ فیزیاییە)، هەندێ‌ لە فیزیایییەكان دەیانەوێ‌ تێگەیشنێكی تاكڕەهەند بە درێژبوونەوەی زەمەن ببەخشن و ئەو كەلێنە دابخەن، كە ئەپیكۆرییەكان (وەك زەمەنی ناوەكی) بە كراوەیی جێیانهێشتبوو. لای (ئەلبیر ئاینشتاین) قسەكردن لەبارەی (كات)ەوە قسەكردنە، لەسەر حەقیقەتێكی بابەتی، كە بە دەرەوەی مرۆڤەوە دەلكێ‌.

ئایا (زەمەن/ كات) وەك مەسەلەیەكی زانستی، وەك زەمەنی دەروونی، حەقیقەتێكی ڕیژەیی هەیە؟ لای ئاینشتاین زەمەنی ڕەها ساتەوەختە. بەڵام برگسۆن پێیوایە ئەوەی هەیە، بوون و پڕبوون و دیموومەیە. نەبوون، لای برگسۆن بوونی نییە، چونكە كاتێك هەوڵدەدەین خەیاڵی نەبوون یان (ناشت) بكەین، ئەوە لەسەر ئاگاییی خۆمان نامێنین! بەڵام (گاستۆن باشلار) پێی وایە ئێمە لەو ساتەوەختەدا دەژین، هەر لەو حاڵەتەدا هەست دەكەین، هەین. واتە لەو ساتەوەختە و بە هۆی ئەو چركەساتەوە هەست بە بوونی خۆمان دەكەین.

كتێبی (جدلیە الزمن)ی باشلار، ل38، دیموومەی زەمەن بەو مانایەی، كە لای برگسۆن هەیە، ڕەت دەكاتەوە و دەڵێت (كات) بەیەكەوەلكاو نییە، بەڵكوو بەیەكەوەنەلكاوە. چونكە بەهۆی فیكری بەیەكەوەنووسانەوە، ناتوانین بە شێوەیەكی جەوهەری بەرەو یەكێكی دیكە بگوازینەوە. یان بە مانایەكی دیكە لە داهێنانێكەوە، بەرەو داهێنانێكی دیكە هەنگاو بنێین. باشلار دەڵێ‌ ئەگەرچی دەیموومە پێدراوی ڕاستەوخۆی ئاگایییە، بەڵام لێرەدا دیموومە دەستەمۆیە. بەو مانایەش لای باشلار ئاگاییمان بە كات، ئاگایییە بە ساتەوەخت: زەمەن واقیعی نییە، تەنها لە چركەساتدا نەبێت.

واقیعی زەمەن تەنها لەو چركەساتەدایە، یان بە مانایەكی دیكە زەمەن واقیعێكە بە چركەسات ئابڵوقەدراوە و دەكەوێتە نێوان دوو عەدەمەوە. كەواتە كات لە نوێوە دەژی، بەڵام بەر لەوەی بژی، دەبێ‌ بمرێ‌، چونكە ناتوانێ‌ خۆی لە ساتێك بۆ ساتێكی دیكە بگوازێتەوە، بۆ ئەوەی ببێتە دەیموومە.

(هانز جۆرج گادامێر) پێیوایە هەر كەسێك كاتی تایبەت بەخۆی هەیە، كاتێكی سەربەخۆی هەیە. (ئێمە لەپڕ بەئاگا دێین، كە كەسێك پیر بووە، یان زەمەنی منداڵی تێپەڕاندووە) بەم جۆرە گادامێر زەمەنی برگسۆنی بە زەمەنی كاتژمێر دادەنێت، زەمەنی كاتژمێریش دەكەوێتە دەرەوەی زەمەنی تایبەتیمانەوە. بڕوانە: جاستون باشلار، جمالیات الصورە، د. غادە الامام، بیروت-لبنان، گ1، 2010، ص86.

(2)

نهێنیی مرۆڤ و زمان وەك نهێنییە بەردەوامەكانی داهێنان كردەیەكی چركەساتییە، جیابوونەوەیە، دابڕانە، خەڵقكردن و كردەی چوونە ژوورەوەی لەپڕە، هەموو ئەو شتە هەنووكەیانەیە… بە كورتی جیاوازی نێوان دەیموومە و ساتەوەخت جیاوازی نێوان (كار- Action) و (كردە- Acte)یە، كار بەدواداچوونێكی بەردەوامە و دەكەوێتە نێوان بڕیار و ئامانجی دەیموومەوە. كار هەر دەبێ‌ سەرەتای هەبێ‌ و هەر دەبێ‌ وەك بنچینە ڕووداوی هەبێ‌. بەڵام ساتەوەخت جگە لە ئەبستراكت هیچ واقیعێكی نییە. دەیموومە بە پشتبەستن بە حاڵەتی چەسپاو نەبێ‌، وێنا ناكرێت. بەڵام كردە بەر لە هەموو شتێك بڕیارێكی ڕاستەوخۆی هەنووكەیییە، پێشكەوتنێكی داهێنەرانەیە، ڕووداوەكان فەرامۆش دەكات.

لەسەر ئەو بنەما فەلسەفییە و بنەمای داهێناندا دەمەوێ‌ بڵێم مرۆڤ و زمان پەستێنراون و لە چركەساتێكدا چڕ كراونەتەوە، چركەساتێكی هەنووكەیی كە دەكەوێتە نێوان گۆڕانكارییە بەردەوامەكانی ڕاڤەكردن و سەیرورەوە، یان بە مانایەكی دیكە داهێنانی چركەساتی كردەیی سەركێشانەی لەناكاوە و لە نوێوە جیهان دادەمەزرێنێـتەوە. سیحر و نهێنیی زمان بنەمای هەمووانە و ژیان بەردەوام كراوەیە.

لێرەوەیە دەشێ‌ دوو مەرجی چركەساتی كردەی داهێنان دیاری بكەین، یەكەمیان ئەوەیە كە بیرمان دەخاتەوە كە چ تێپەڕ بووە، دووەم پێمان دەڵێت كە چی ڕوو دەدات. بنەمای ئەو قسەیە ڕاڤەكردنی ساتەوەختە لای باشلار، وەك ماوەیەك بۆ پشوودان لە بەردەوامی… بۆ زێتر بە دواداچوون، بۆ كتێبی (جدلیە الزمن) بگەڕێوە، كە دكتۆر (خلیل احمد خلیل) تەرجەمەی كردووە و لە (بیروت-لبنان) چاپكراوە، چاپی دووەم ساڵی 1992 ل92.

كاتێك دەڵێین نهێنیی داهێنان دابڕانە لەگەڵ بەردەوامی ژیانی ڕۆژانەی باو، كەواتە كردەی داهێنان بە مانا باشلارییەكەی ڕابردووی نییە! لە كردەی داهێناندا (كات) ئەو ساتەوەختەیە، كە تێیدا دەژین، ڕابردوو بەتاڵە وەك داهاتوو، داهاتوو مردووە وەك ڕابردوو! بەو مانایەش كات كردەیە، زنجیرەیەكە لە بەدواداچوونی نهێنییەكانی داهێنان، تەنها لە ڕێگای زنجیرەیەك داهێنانی بەدوایەكداهاتووی چركەسات و فرەیییە لەبننەهاتووەكانەوە نەبێت، كەشف ناكرێت. بە دیوەكەی دیكەش كات، بەپێی سەرنجی سەرنجدەرانی جیا دەكرێتەوە و چوارچێوەی گونجاو وەردەگرێ‌. ئەوەش وەك ئەوە وایە، بڵێین هەموو سەردەمێك داهێنانی تایبەت بەخۆی هەیە! كات لە داهێناندا وێناكردنی ڕەهای نییە، بەڵكوو بەپێی سەرنجدەرە جیاوازەكان دەگۆڕێت. لە داهێناندا (رابردوو و ئێستا و ئایندە) لە تاكە جووڵەیەكی زمانەوانی هەنووكەییدا بەیەكدەگەن، جووڵەیەكی لەپڕ بەرەو كردەیەكی ترسناكی داهاتوومان دەكاتەوە… ئەوەش ئەو ڕستەیە پشتڕاست دەكاتەوە، كە لای زۆربە دووبارە دەبێتەوە و دەڵێین: داهێنان زەمەنی تایبەت بە خۆی خەڵق دەكات.

(3)

لە تیۆریی مەعریفیدا كەسی ناسكار لە ڕێگای عەقڵی زمان و بەكارهێنانی لە بوارە جیاوازەكاندا، مەعریفە دەخاتەوە. عەقڵی زمان كاری ڕیكخستنەوەی مەعریفە و لۆژیكی مەعریفی، بە خێرایییەكی زیاد لە پێویست لە (زیرەكی دەستكرد، وەك خێرایی، یان ژیری دەستكرد، وەك لۆژیك) جێبەجێ‌ دەكرێت، ئەوەش وادەكات (زیرەكی، ژیرە دەستكرد) بواری كاركردن و ئەگەرەكانی كاركردنی لۆژیكیتر و خێراتر و فراوانتر بن! بەڵام هەمیشە لە پشت داهێنانی مرۆیییەوە عەقڵێكی یاسادۆز و یاساداهێن هەیە، نهێنیی خەیاڵی زمان وەستاوە، چركەساتی فرەییە لەبننەهاتووەكان… داهێنانی مرۆیی بەردەوام دابڕانە، لەگەڵ خێرایی و ژیریی دەستكرد! داهێنان بڕیارێكی ڕاستەوخۆی هەنووكەیییە، جگە لە ئەبستراكت هیچ واقعێكی نییە. ئەوە جیاوازییەكی كرۆكییە لە نێوان (داهێنانی مرۆیی) و (ژیری دەستكرد- زیرەكی دەستكرد)ەوە. كەواتە ژیر و زەیرەكی دەستكرد هەرچەند پێش بكەوێت، ناتوانێت كاری خەیاڵی زمان و عەقڵی زمان بكات. چونكە ئەوە سیحری زمان و عەقڵی مرۆیییە ژیری و زیرەكی دەستكرد ڕێك دەخات.

بێگومان وەك گوتمان داهێنانی مرۆیی، كاتی تایبەت بەخۆی خەڵق دەكات. زمانی داهێنان، كە دەربارەی خۆی دەدوێ‌، هیچ شتێ‌ لە خەیاڵی مرۆڤی داهێنەر لەبارتر نادۆزیتەوە. بە گشتی خەیاڵی مرۆڤ بەرهەمی سیحر و نهێنییەكانی عەقڵی زمانە، بەردەوام زمانی داهێنان نهێنی و حەقیقەتە جیاوازەكانی خۆی لە چركەساتە جیاوازەكانی گفتوگۆ و دانوستاندن و گۆڕانكاریدا دەبینێتەوە. داهێنان لە ڕێگای مرۆڤی داهێنەر و زمانەوە بۆ هەمیشە لە سەیرورەدایە. بواری چركەسات و سەیرورەوە تێكەڵ یەكتر دەبن، بواری عەقڵ و زمانیش دەچنە نێو یەكترییەوە. مەحاڵە لە ڕێگای ژیری و زیرەكی دەستكردەوە پەی بە خەیاڵ و داهێنانی عەقڵی مرۆیی و نهێنییەكانی زمان بەرین.

بە بڕوای من هەمیشە بیركردنەوەی عەقڵ و نهێنیی زمان، بوونی مرۆڤ لە بوونی ژیری و زیرەكی دەستكرد ڕزگار دەكات! ئەوە هەمیشە بیركردنەوەی عەقڵ و نهێنیی زمانَە، ژیری و زیرەكی دەستكرد تێدەپەڕێنێ‌!

(عەقڵی مرۆیی، نهێنیی زمان) و (ژیری، زیرەكی دەستكرد) لە ڕووی كاتی داهێناندا بە گشتی دوو جیهانی تەواو لێكجیاوازن. ئەو دوو هێزە هیچیان لە جیهانی ئەوی دیكەیاندا ناتوانێت بە تەواوی كار بكات. مرۆڤ و زمان بۆ هەمیشە لە سەیرورە و داهێنانی بەردەوام و خەیاڵی بەردەوام ناكەوێت. مرۆڤ بە نهێنیی زمانەوە مرۆڤە، زمان بە خەیاڵ و داهێنانەوە، عەقڵ لە جووڵەی بەردەوامی داهێنانەكانی زمان، لەوەی كە دێ‌، بەخشش و ئازادییەكانی ڕەنگرێژ دەكات.

هەولێر 7/7/2024