زوان من دنیای منە، دنیای من زوان منە. (ڤیگنشتاین)

زوان بەش جیانەکریای ژیان هەر ئنسانێگە و وەی بوونەوە ک ئنسان، ئاوەیشتەی کوومەڵایەتیێگە، ئڕا ئێ چشتیشە هەوەجە وە ئامڕاز(ابزار) پەیوەندی دێرێ ک ئامراز لە دریژایی ژیان بەشەرا ئەوزینە کەید و تا جیێ ک ئمڕوو زوان لەوای پێشکەفتێ‌ترین ئامڕاز پەیوەندی ها لە وەرەسەی بەشەر. جی باسە ک تەنگەوکردن یان سنووردارکردن پێناسەی زوان وە ئامڕازێگ تەنیا ئڕا پەیوەندی، تاریفێگ بۊچگئەوکەرە(تقلیل گرایانە است)، ئڕا یەگ زوان هەر گەل و نەتەوەیگ، نیشاندەر نووڕگەیان وە دنیاس ک لە رێ ئەوەوە بوودن وە مەسەلەیل فەرهەنگی، کوومەڵایەتی و بەشەیل تر ژیانێیان رەسیەو و زوان پەیوەندیێگ هاشاهەڵنەگرە وەگەرد مەسەلەیل ئنسانییا دێرێ. وە باوەڕ وورف(١٩٥٦) زوان تەنیا ئامڕاز دوارەئافراندن(بازآفرینش) و ئاڵشت کردن ئیدەیل زهنی وە نیشانەیل دەنگدار(صوتی) نییە، بەڵکو خەڵقکەر ئیدەیل سوبژکتیڤییە و ئنسانەیل، تەبیعەت وە گوورەی کڕەیل کیشیای(خطوط ترسیم شدە) زوان داڵگانی خوەیان ناسن و زوان دیاریکەر شێوەی هۊرشە و فکرەوکردنە.

لەی دەرفەت کەمە خوازیمن ئیسفایگ بگریمنە سەر مەسەلەی زوان داڵگییا ک بزانیمن دەرفەتە یا هەڕەشە. پەیوەندی ناوەی زوان و کوومەڵگە ئەمرێگ دولایەنەس، وەی بوونەوە ک هەم زوان تاننێ لە سەر کوومەڵگە کارگەری دانەی و هەمیش کوومەڵگە توانێ لە ڕەوەند گووڕیان زوانی کارگەر بوود ک هەر کام لەی مەسەڵەیلە بوود وە شێوەی جیاجیا ئیسفا گرت و شیەوکرد، وەلێ وە گوورەی عنوان ئێ باسە و کارگەری زوان لە  سەر کوومەڵگە هۊردەوبۊمن.

زوان داڵگی مەسەلەیگە ک لە زانست کوومەڵایەتی، زانست ئنسانی و زوان‌ناسی و… فرە مهمە.

لەوراگ زوان و ناسین(شناخت) وەل یەکا بێ‌هەرەچ نیین و زاڕوو ئڕا ناسین دنیا هەوەجە وە زوان دێرێد. هەروەی بوونەوە یەکمین زوانێ ک زاڕوو هووکارە بوود، بێ‌گومان کارگەری فرەیگ لە سەر هاز ناسینێ(قوە شناخت‌اش) دێرێ.

لە جواو ئێ باسە ک دەرفەت یا هەڕەشەی زوان داڵگییە، بایس بۊشید ک تێدەوبان هەدەف و خواست ئنسان، زوان داڵگی هەم توانێ دەرفەت بوود و هەمیش هەڕەشە.

نەخش زوان لە ئافراندن و نیشان داین هویەت هاشانەڵگرە و هویەت هەڵگر بەشەیل جیاجیایگ لەوای هویەت قەومی، نەتەوەیی، مەزهەبیە. هویەت پاشخوانێگە وە پرسین ماهیەت. دەروون‌ناسەیلیگ وەک پیاژە و فروید وەی باوەڕەنە ک هویەت لە ئاست تاکەکەسیا دەس‌پێ‌کەی و لە ئێحساس هویەت نەتەوەیی ک بەرزترین ئاست هویەتە کامڵ بوود. وەی بوونەوە پێناسەی مەنچهو‌ر لەک(١٣٨٤) هویەت ئێحساسێگە ک شەخس لە ناو کوومەڵگە لە لێ رەسێدەو و وە خاتر هاوبەشی و جیاوایەیلێ ک وەل گروپەیل ترا دێرێ، وە دەرک ئێحساس هویەت سەروەخوەی رەسێد.

هەنای شەخس لە شوون ئەودیین جواو پرسیارەیلێ لەوای پەیاکردن ژێدەر سەرەکی(منشا اصلی)، ویەردە، سرشت(چیستی)، ماڵیەت(تعلق) وە ملەت و… و لە راسییا شوونگر هویەت خوەی بوود؛ ئەگەر نەڕەسێدە جواو رووشن و دیاریێگا، ئێحساس بێ‌هویەتی و بێ‌ئامانجی کەی و لەیوا کەسێگ نیەتوانێ لە کوومەڵگە، شەخسێگ مفید و  وە رەفتارەیل درس کوومەڵایەتیەو بوود.

یەکێگ لە کارگەریەیلێ ک بوودە مدوو پەیاکردن پاشخوان وە ماهیەت شەخس، زوانێگە ک پێ قسە کەی و لە رێ ئەو زوانەو خوەی وە گروپ یا کوومەڵ تایبەتێ زانێ(از طریق آن زبان بە گروە خاصی احساس تعلق پیدا می‌کند).

هەرئەو جوورەک پێشتر ئشارە پێ کریا، زوان پەیوەندی راسایڕاسێگ وەگەرد هاز ناسین(قوه شناخت) ئنسانا دێرێ و لە راسییا لە رێ زوانە ک شەخس، خوەی و دنیای چوارباڵێ ناسێد.

یەکێگ لە واتەیل(مفاهیم) مهم زوان‌ناسی کوومەڵایەتی، هەمبەرایەتی(تقابل) پاور power و سولیداریتی solidarityـە. پاور وە مانای دەسەڵات و سڵتەس و سولیداریتی وە مانای یەکیەتی و یەکگرتن. شەخس وە پاوگوورەی زوانێ ک وە پێ قسە کەی و واورێز زوان داڵگیێ، نە زوان دوێمێ ک چاشیایە، نووڕگەی تایبەتیێگ وە کوومەڵگە دێرێ. ئەڵبەت ئێ باسە تەنیا هەرچدار و سنووردار وە زوان نییە و بەستەگی وە کارەیل تر لەوای شێوەی دیسکورس لە هەر زوانێگا دێرێ. ئەمانێ مژار دیاری ئیمە لە سەر زوانە. شەخس لە پەیوەندی وەل کەسان‌ترا ک وە زوان ئەوەو قسە کەن ئێحساس یەکیەتی و هاودڵی کەی و  خوەی وەگەرد ئەوانا وە بەشێگ لە کوومەڵێگ زانێ ک وابەستە و وەفادار وە ئەو کوومەڵگەنە. ئەمانێ هەنای زوانێگ ک ئیسفادە لێ کرێد جیاواز بوود، نووڕین قودرەت(نگرش قدرت) و سڵتە پێش تێ ک وە پاوگوورەی مەوقعیەت زوان و هەلومەرج سیاسی و کوومەڵایەتی وهتد و یەگ لە پلە و پێگەی دەسەڵاتەو نووڕێدە خوەی یان ژێردەس بۊن،پلەوپێگەی ئاخێوەر (گویشور) گووڕێدن. ئەگەر زوان شەخس، زوان مێعیار و ڕەسمی وڵات بوود، لە برابەر کەسانێگا ک زوان داڵگییان، جیاواز لە زوان رەسمیە، ئێحساس لۊت‌بەرزی و باڵادەسی کەی و شەخسێگ ک وە زوان داڵگی قسە کەی ئێحساس بندەس بۊن. ئێ مەسەلە ئێحساس جیازانی(واگرایی) و خەوارەزانی(دیگرپنداری) لە دەروون ئنسانەگانا درس کەی، لە حاڵێگا ک لە دەمەتەقە و قسەکردن دو نەفەر وە یەی زوان، ئێحساس یەکزانی(همگرایی) و خودی‌بۊن(خودی پنداری) تیەرێدە عەمەڵ و ئێ مەسەڵە و سەرەنجامەیلێ لە کارەیل سیاسی و کوومەڵایەتی یەی وڵات فرە مهمە. دەوڵەتەیل ناوەندخواز لەی مەسەڵە لە رێ بەرژەوەندی خوەیان ئیسفادە کەن و دوکلگەی خوەیان نەن تا زوان باب مەیل خوەیان پێش‌بخەن و لە ئەوزینە و پێشکەفتن زوانەیل تر لە مەرز سیاسی – ژئوگرافی باب مەیلیان نواگری کەن. ئەوان زوان داڵگی جیا لە زوان مەرکەز وە هەڕەشەی گەورایگ زانن و ئجازە و دەرفەت ئەوزینەکردن و خودشکوفایی زوانەیل تر نیەن ک ئێ مەسەڵە بوودە بایس بنەمای بێ‌هویەتی و گیچەڵەیل رەوانی و شناختی لە دەنک دەنک ئنسانەیل کوومەڵگە.

هەبۊن زوانێگ یا چەن زوان ناوجیکەر و رەسمی لە هەر وڵاتێگ چشت هەوەجەیگە. چون ئڕا ئەونوابردن کارەیل سیاسی و… لە وڵاتێگ وە زوان یا زوانەیلێ ک گشت مەردم ئەو زوانەیلە بزانن نیاز هەس. وەلێ مەسەلەی ک ئیمە لە سەرێ خوازیمن قسە بکەیمن یەسە ک لەی هەوەجە، سوئیسفادە کریایە و ناو زوان ملی نریایەسە بانێ و زوانەیل تر ناو ئەو مەرز سیاسیە وە زوان مەحەلی، زاراوە و بن‌زار ناو بەن ک لە زانست زوان‌ناسی ئێ ناونانەیلە رەد بوون. لە ڕاسییا زوان واستەی ک لە هەر وڵاتێگا یا ملیەتەیل جیاواز ئڕای وە ئەنجام‌ڕەسانن کارەیل ناوخۆیی ئەو وڵاتە هەڵوژیانە، بایس وە ناو زوان ناوجیکەر بناسیم نە زوان ملی.

دەوڵەتەیل ناوەندی وە کەڵک گرتن لە زوان ملی هانە شوون یەگ ئێ باوەڕە وە دی بارن، کەسانەیلێ ک لە مەرز سیاسی – ژئوگرافی مەدنەزەر ئەوان ژیەن، گشتیان خاوەن یەی ملیەتن و ئەوەیشە ملیەت باب مەیل ئەوان و ئەگەر گشت خەڵکەیل ناو ئەو ژئوگرافییە وە ئێ باوەڕە بڕەسن،، دی خەتەریێگ هەڕەشە لە دەسەڵات ناوەندخوازی ئەوان نیەکەی.

ئەوانە وە بێ‌نزەوکردن ملیەت تاکەیل(افراد) کوومەڵگە وە قەومیەت و کەمینە، لەی ڕاسا تەقەلا کەن ک وە خەڵک بقەبوولنن ک ئیوە گروپ بۊچگێگین و ئڕا ڕەسین وە ئێحساس تعلق وە ملەتێگ ک خاسترین ئێحساس هویەتە، بایس لە ژێر بەیداخ دەوڵەت ناوندی بۊن. لە لایگ ترەکەو چون یەکێگ لە فاکتوورەیل وەرچاو(مدنظر) ئڕا پێناسەی هەر ملەتێگ، بۊن زوان دیاریێگە؛ دەوڵەت ناوەندی ئزن ئەوزینە و پێشکەفتن بەشەیل زوانیی زوانەیل تر وە خەڵک نیەێ و هەر کەسێگ لە ڕاستای پاراستن زوان داڵگی خوەی گام هەڵگرێ، ئمجا بخت کەنە پێیا و لەرێ جزادانەو، دەسێ لە کارەیل فەرهەنگی بڕن. لە ڕاسییا گشت وڵاتەیل، ئیدئولوژیەیل، گروپەیل و تاکەیلێ ک هانە شوون دەسەڵات ناوەندخوازی(تمرکز قدرت) و سیاسەت، هانە شوون ئەوسڕین ڕەنگامەیی و پلۆرالیسم و توان گشت دەسەڵاتێگ لەوای دەسەڵات سیاسی و کوومڵایەتی و تمام مەسەڵەیل کوومەڵایەتی وەک فەرهەنگ، مەزهەب و… لە دەس خوەیان بوود و وەپاوگوورەی سەلیقە و بەرژەوەندی خوەیان لە کوومەڵگە لە حەرەکەت بوود. ئیجوورە کەسەیلێ لە کارگەری و دەسەڵات زوان ئاگادارن و پلۆرالیسم زوان خەنە ژێر رکیف و هێڵ خوەیان و نز گیانێ هەڵچنن.

بەس زوان داڵگی لە نووڕگەی لەیوا کەسانێ وە ئیدئولووژی ناوەندخوازیەو هەڕەشەی گەورایگ تێدە حساو و له برابەر سیاسەتەیلێ ک هەوەجەس، هەڵوێژنن و دەس پێ کەن.

ئنسان لە  وەخت وەدنیاهاتنێ و تەنانەت لە زگ دڵگیشا، وە شێوەی ڕاسایڕاس وەگەرد زوانا ها لە پەیوەندی و ئەو دەمە ک نیەتوانێ قسە بکەی، وە ئەژنەفتن زوان، دەیتایل زوانی لە حافزەی خوەی کووەوکەی و زهنێ چوودە سەر ناسین و ئاشنایی وە زوان فورم ئەترافێیا ک پێ قسە کرێد. زاڕوو لە رێ ئاوا و دەنگەیل سەرەتاییەو، تەقەلا کەی وەل داڵگ و باوگ و دەورووەریانێیا پەیوەندی بگرێ و باڵیان بکیشێ وەرەو ئەو چشتەیلە ک هەوەجە دێرێ و هۊردە هۊردە وە گەورابۊن و ئەوپشت سەرنان پێواژوەیل ئەوزینەی کەڵامی(مراحل رشد کلامی)، خوەی و دنیا چوارباڵێ لە رێ زوانەو ناسێدن. لەبارەی مەسەڵەیل جیاواز فکرەوکەی و وە دابەش‌کردن فکر و نووڕین خوەی وەل دیگەرانا، لە نووڕگەی کەسانەیل جیاواز ئەوڕەسێد و شناخت و زانیاری خوەی فرەترەوکەی. زوان داڵگی فرسەتێگە ک شەخس ئێحساس هویەت بکەی و خوەی وە بەشێگ لە کوومەڵگەی دیاریێگ بزانێ و لە رێ زوانێ ک تایبەتمەندیەیل فەرهەنگی، کوومەڵایەتی و شێوەی ژیان ملەت و کوومەڵگەی ک بەشێگ لە لێیە، دەنگەوبەی، ژیانێ مانادارەو بکەی، لێ‌بفکرێ(بیاندیشد)، کارەیل شی و دپیەکەوبکەی و دەنگ و نووڕگەی خوەی وە زوان بارێ و لە رێ هۊرشە و لێفکرین و دەربڕین ئێحساس مفیدبۊن و خوەڕەوزی(اعتمادبنفس) بیاشتوو. لە ژیان خوەیا سەرکەفتێ بوود و ئێجار وە ڕەسین وە قوناخەیل خودشکوفایی وەلەوەر چەوگرتن ئێحساس هویەت، لە ڕاسای ئامانجەیل خوەی و کوومەڵگە و نەتەوەی گام هەڵگرێ. لە حاڵێگا ک شەخس وە هویەت نادیار، ئێحساس بێ‌ئامانجی و وەیلانی کەی و نیەتوانێ لە ژیان شەخسی و کوومەڵایەتی خوەیا پێش‌بکەفێ و ئەوزینە بکەی.

ئیسە ئەگەر دە بارەی ڕەوش فێرکاری زوانی مناڵ لە هەلومەرجەیل جیاجیا قسە بکەیمن، ئیسفا بگریمنە سەر دو ئێحتماڵا.

شەرایەتێگ لە وەرچەو گریمن ک مناڵ لە کوومەڵگە و هەلومەرجێ وە دنیا تێ ک زوان ڕەسمی وڵات و زوان داڵگیێ یەکێگ نەود. لە کوومەڵگەیگ نورماڵ و بنەماڵەیگ ئاگا، داڵگ و باوگ زوان خوەیان هووکارەی مناڵیان کەن و توان مناڵێیان زوان داڵگی خوەیان فێر بوون تا بتوانێ وە ملەتێگ ک ماڵیەتدارێیە (تعلق بە آن دارد) وەفادار بمینێ و وەگەرد کەس و کارەیلا پەیوەندی بێ‌گیچەڵێگ بیاشتوو. ئێجار مناڵەگەیان هووکارەی زوان ڕەسمی وڵات(کشور) کەن ک ڕەوەند فێربۊنزواندوێموەگەردچێین وە مەدرەسەیا کامڵ‌ترەو بوود. لەیواسە ک مناڵ هەم زوان داڵگی خوەی خاس زانێ و هەمیش زوان ناوجیکەر یا ڕەسمی وڵاتێگ ک تێ ژیەی فێر بۊە و تۊش گیچەڵ شناختی و هویەتی و ئامووزشی نیەود. 

ئێحتماڵ تر یەسە ک داڵگ و باوگ، مناڵ خوەیان لە زوان داڵگی بێ‌بەش بکەن و تەنیا زوان رەسمی کشوەر وە پێ یای بدەن، لە ئێ حاڵا مناڵ لە بار عەمەڵکرد مێژگ لە مناڵەیل دو زوانە لاوازترە؛ چون سابت بۊە وە ئەندازەی زوانەیلێ ک مناڵ هووکارە بوود، لە تووژاڵەی خوەڵەکوین مێژگێ(لایە خاکستر مغز)ێ گریەیلێ سەقام گرێ ک بوودە بایس هازدارەوکردن (قویکردن) توانایی مێژگێ و هەرلەیوایشە ک وەتیمن زوان و هاز (قوە) شناختی ئنسان پەیوەندیێگ هاشاهەڵنەگر دێرن و مناڵ بێ‌بەش لە زوان داڵگی لە ناسین کوومەڵگە و فەرهەنگ و چشتەیل تر ک وەگەرد کوومەڵگەی ک پەیوەندی وەل زوان داڵگییا دێرێ بێ‌بەش بوود.

لە سەردەم نوجوانی و جوانی ک فرەترین پرسیارەیل دەبارەی ماهیەت و هویەت ئڕای شەخس پێش تێ فەرد تۊش گیچەڵ تێ، چون لە لایەن کوومەڵگەی گەواترەو ئەو وە بەشێگ لە کوومەڵگەی زوانی –زوان داڵگیێ–زانن وەلێ لە لایەن خود شەخسەو لە رێ نەبۊن ئامووزش و نەناسین زوان داڵگی، وە ئەو کوومەڵگایە ئێحساس ماڵیەت(تعلق) نیەکەی و تۊش وەیلانی و ناسازگاری(تضاد) تێ، خوەباوەڕیێ نەیرێد چون لەیوا فکر کەی ک ئەگەر گەل و نەتەوەی خوەی ئەرزش بیاشتا، داڵگ و باوگێ لە ناسین ئەو زوان و فەرهەنگە بێ‌بەشێ نەکردن.  لەلای‌ترەو کەسەیل گەوراتر بنەماڵە لەوای باوگ و داڵگو… تەنیا زوان داڵگی خوەیان بزانن و زوان رەسمی وڵاتەگە پەروەردە نەبۊن، شەخس ناوبریای نیەتوانێ وەلێیانا پەیوەندی ئێحساسی و عاتفی بگرێ و لە بار رەوانیەو تۊش گیچەڵ تێ، چون هەر کەسێگ وە چارەسەرکردن و ئارەخاکردن هەوەجەیل عاتفی لە ناو بنەماڵە نیاز دیرێ.

تا ئێرە باسە وە ئێ سەرەنجامە ڕەسەیمن کەسێگ ک لە وڵاتێ ژیەی ک زوان داڵگیێ وەگەرد زوان ناوجیکەر یا رەسمییا یەکێگ نییە، پێویستە ک هەم زوان داڵگی بزانێ و هەیش زوان ڕەسمی ئەو وڵاتە لەوای زوان دوێم فێر بوود، تا لە رێ زوان داڵگی لە بار هاز ناسین(قوای شناختی) تۊش گیچەڵ نەود و لە بار نەخش و ڕووڵ خوەی لە ئەو وڵاتە تۊش کێشە نای، ئیسەیشە لە بارەی ئێ مەسەڵە جوور دیاردەی دوزوانەگی باس کەیمن.

وە باوەڕ هارتسویکر(٢٠٠٨) دو زوانەبۊن دیاردەیگ جهانییە ک لە زوورم وڵاتەیل دنیایا هەس. دو زوانەگی ئیسفادەی مونەزەم دو زوانە و ئەفراد دو زوانە لە ژیان ڕووژانە و لە ماڵ و خوەندنگە و کوومەڵ هەوەجەدار(نیازمند) دو زوانن ک هەر ئی دو مژار دوزوانەگییە دژبەر(مخالف)ەیل و پژرێنەر(موافق)ەیلێ دێرێ. وە باوەڕ کەسانێگ لەوای براک، کارو، هاریس و.. دو زوانەبۊن مەمەر وێرانکەرێگ لە ئەوزینەی شناختی و سازگاری کوومەڵایەتییە، ئەوانە وە جەخت کردن لە سەر پێویستی پەروەردەیی وە زوان مێعیار باوەڕ دێرن، مناڵەیلێ ک زوان داڵگییان وەل زوان ڕەسمی ئەو وڵاتا جیاوازە، وەگەرد چێین وە مەدرەسە و تۊش‌بۊن وەگەرد زوان مێعیارا، گیچڵ ئڕایان پێش تێ؛ بڕبۊن و کەلینەیل تر زوانی(دیگر اختلالات زبانی)، بوودن لە مدووەیل دو زوانەگی بزانید. لە برابەر ئێ نووڕگە، کەسان تر هەن ک دو زوانەگی لەوای دەرفەتێگ ئڕا رەسین وە ئەوزینەی شناختی (رشد شناختی) و کوومەڵایەتی زانن و ئۊشن سەڕێژدە(مهارت) و پەروەردەبۊن لە زوان یەکم وە زوان دوێم هەناردە بوود و فێربۊن زوان دوێم ڕەحەت‌تر ئەوکەی.

کامەلەن ڕووشنە ک ئیسفادە کردن لەی یە زوان سەردەس وە پشتگری دەوڵەت و وەزارەت پەروەردە یا سیستم پەروەردەیی هامیتە(سیستم آموزشی ادغامی) {تەک‌زوانی – تەک‌فەرهەنگی} بوودە مدوو کارکرد لاوازەوبۊن خوەندەوانەیل و لە فرەجاریش بوودە سەبەب واز هاوردن و دانیشتنیان لە مەدرەسە.(وەتووژێگ گەرد کانگاس، کلان).

زوان‌چاشەیل(زبان آموزان) تەک زوانە لە ڕەوش خاسێگ نیین،چون فێر بۊن زوان ئاکادمی لەهەڵسەنگانن وەگەرد زوان دەمەکی(محاورە)یا ئڕا پەیوەندی ڕووژانە، هەوەجە وە زەمان فرەترێگ دێرێد(کامینز،.2)۲۰۰۸، ۱٩۸۱ لە دەم کلانەو)

لە بارەی ڕەخنەی گروپ یەکم بوود ژێدەر دا وە قسەی پیتر تراگیل ک لە وڵاتەیل دو زوانە و شێوەی فێرکاری مەدرەسەیل ئەوان نموونە هاورد. ناوبریای وە ویلز، ڕومانی، ئتیووپی و… ئشارە کەی ک لەی ناوچەیلە و فرە ناوچەی تر مناڵەیل لە ساڵەیل یەکم پەروەردەییان، خوەنین و نۊسان وە زوان بوومیان فێر بوون و هەروەی زوانە دەرسیان درێد و زوان ناوجیکەر یا رەسمی دۊاجار تێدە ناو لیست بەرنامەی دەرسی و ئامانج لەی ڕویکەردە یەسە ک مناڵەیل سەرێژدەی خوەنین(مهارت خواندن)، نۊسان و قسەکردن وە زوان خوەیان و زوان سەردەس/زوورینە فێر بوون.

بەس سێ ڕویکەرد و سیسەت زوان لە سەر ڕەنگامەیی زوانی و زوان ناوجیکەر و مێعیار هەس ک لە هەرکام لەی ڕویکەردە لە جڤاکەیل(اجتماعات) و وڵاتەیلێ وە هەدەف دیاریێگەو ئیسفادە بوود. بڕێگ لە سەر ئێ باوەڕەنە ک ئامووزش وە زوانێگ جیا لە زوان داڵگی وە ئێ ماناسە ک زوان داڵگییان ئاست فرە خوارێگ دێرێ و وەی مدووە تەنیا زوان داڵگی خوەیان وە شایان ئامووزش زانن و هەرئەوجوورە ک زانین لە دنیا ئمڕوو لەیوا نووڕینێ بوودە مدوو نەبۊن توانای پەیوەندی گرتن وەل کوومەڵگەیل گەوراترا و بوودە سەبەب گووشەگیر بۊن و دۊاکەفتن. نووڕگە و سیاسەتەیل تر لەیوانە ک تەنیا زوان ناوجیکەر و مێعیار وڵات بوودە زوان ئامووزش ک ئێ ڕەوشتە ڕەوشتێگ ناوەندخوازیانەس و لە ڕێ ئەوسڕین ڕەنگامەیی(تنوعات)ـە ک پێشتر وە ئەقرەوی(پیامد)ەیل خاپۊرکەر(مخرب)ێ ئشارە کریا و لە نووڕگەی تر لە ساڵەیل یەکم تەحسیل، زوان داڵگی ئامووزش بدرێد و لە مەرحەڵەی دۊاتر زوان ناوجیکەر کشوەر بایدە ناو رێز بەرنامەی ئامووزشی و چەندین ساڵ دۊاتریش زوان ناونەتەوەیی ئامووزش بدرێد. لە مەزیەتەیل ئێ ڕویکەردە توانرێ وە پاراستن حەق ئامووزش وە زوان داڵگی، زیایەوکردن کارکرد مێژگ و هاز شناختی، پاراستن هویەت، توانایی پەیوەندی گرتن وەل کوومەڵگەی خودی و کوومەڵگەی گەوراتر و وەجی‌هاوردن(ایفا) نەخش کاریگەر و کارامە لە ئاست بوومی، وڵات و دنیایش ئشارە کرد.

ئامووزش چەن زوانە وە مێحوەریەت زوان داڵگیەو، لەوای ئەو دۊای چشتەیل ئامووزش چەن فەرهەنگی، پەیوەندی چڕوپڕێگ وەل تەعلیم و تەربیەتی ڕەخنەگرانەی(انتقادی)، دژ وە نژادپەرەستی و ئەدڵدای(عدالت) کوومەڵایەتییا دێرێ (نیتو و بود، ٢٠٠٨  لە دەم  کلانەو).

کنوانسیون ناونەتەویەیی، سازی ملەتەیل یەکگرتێ(سازمان ملل متحد) جەزادان نەسڵ‌کوشی پەنج پێناسەی جیاواز لە نەسڵ‌کوشی ئەوخوەی گرێ ک دوان یا سێیانێیان لە بارەی ئامووزش مناڵەیل کەمینەی مەزهەبی، زوانی و قەومییە: (٢الف) هەناردن مناڵەیل وە زوورەملی لە کوومەڵگەی خوەیان وە کوومەڵگەی تر. مادەی (٢ب) بایس خەسارەیل بێ‌هەد جەسەیی و روحی لە ئنسانەیل گرووپێ بۊون.

نە بایس ماف ئیسفادە لە زوان داڵگی لە ڕێ کەڵك گرتن لە یەی زوان سەردەس لە دریژایی پەروەردەییا ژێرپا بکرێ چون ئیسفادە لە زوان داڵگی غەیرممکنەو بوود ئەگەرێ گ مناڵەیلێیان لە فەرایند ئامووزشی لە دەسێ بەیەن (گفتگو وەلکانگاس، کلان).

پەروەردەکردن مناڵەیل وە زوانێگ جیا لە زوان داڵگییان دژ وە سیاسەت ئەوزینەی هویەت فەرهەنگی و ئەرزشەیل زوانییانە. پەروەردەی مناڵان لە ڕێ یەی زوان و فەرهەنگ سەردەسەو بوودە بایس پەژرانن مناڵەیل کەمینەیل مەزهەبی، نژادی و قەومی وە خاستر بۊن ئەو زوانە و فەرهەنگە، سەبارەت وە زوان و فەرهەنگی خوەیان(هەرئەو).

زوان داڵگی بێ‌گومان دەرفەتێگە ک لە ڕیێیەو بوود وە دەسکەفتەیل پۆزتیڤیێگ(مثبتی) ک باس کریا، دەس پەیا کرد و هەڕەشەیگە ئڕا کەسانێگ ک ئیدئولوژی خاپۊرکەرو غەیرئنسانیێگ دێرن.

سەرچاوە:

• ترادگیل، پیتر (1983). زبان‌شناسی اجتماعی، درآمدی بر زبان و جامعه، ترجمەی محمد طباطبایی. نشر آگاە
• قمری، محمدرضا؛ حسن‌زادە، محمد( 1389). “نقش زبان در هویت ملی”. دوفصلنامە علمی-پژوهشی زبان پژوهی دانشگاە الزهرا(س). سال دوم، شمارە 3.
• معروفی، یحیی؛ محمدی‌نیا، اسماعیل (1392). “دو زبانگی و رابطەی آن با مهارت‌های تفکر انتقادی”. فصلنامەی نوآوری‌های آموزشی. شمارە 45.
• نجاریان، بهمن؛ مکوندی، بهنام. “مروری بر پیامدهای دو زبانگی”. فصلنامەی تعلیم و تربیت. شمارە 52