چەند تێبينييەكى نائەكاديمى

كوردناسى وەك سيستەمێكى سەربەخۆ

  تێگەيشتن لە كورد و دياريكردنى خەسڵەت و تايبەتمەندييەكانى، ئەو پێناسە گشتييەيە، كە بە بيستنى چەمكى “كوردناسى” بيرى لێ دەكەينەوە و ڕايدەگەيەنين ئەمە ئەو چوارچێوەيەيە كە تيايدا دەتوانين بەسەر كورددا ڕابگەين و لە دووتوێى “نواندن – Representation”مان بۆ گروپە مرۆييەكان و لێكدانەوەمان بۆ ڕەوتى ڕووداوەكان پێگەيان بخەمڵێنين. بەڵام تێگەيشتنێكى ئاوا كورت دێنێ، ئەگەر پێمانوابێ تەنيا بريتييە لە خوێندنەوە و لێتوێژينەوەيەكى پەتى و سەربەخۆ، كە دەخوازێ لەڕێگەى دياريكردنەكەوە وەسفى كوردمان بۆ بكات. بەڵكوو بريتييشە لە بينينى كورد لەخۆيدا و لەنێو جيهاندا، بێ ئەوەى تەنيا پرسى ڕاستى و دروستى ئەو بينينە بەهەند وەربگرين، بەڵكو ئەو قەوارەيە بۆ ئێمە گرنگە كە بەهۆى پرۆسەى بينينەوە بۆ كورد دادەڕێژرێ و دەستنيشانى مەرزەكانى هەموو تێگەيشتنێك و دياريكردنێك و تەنانەت نواندێك دەكات.  

 بۆيە ئەگەر بخوازين پڕ بە مەوداى ئەو گشتگيرييەوە جارێكى تر پێناسەى “كوردناسى” بكەينەوە، دەبێ ئەوەمان لەبير بێ كە كورد وەك دياردەيەكى مرۆيى، بۆچوون و تێڕوانين و وێنا و تەنانەت خەياڵى فرەچەشنى لەبارەوە بەرهەمهاتووە، بە چەندين چەمك و دەستەواژە و دەلالەتى زمانى گوزارشتى لێكراوە. بە كۆى هەموو ئەمانە “كوردناسين” وەك سيستەمێكى سەربەخۆ گەڵاڵە بووە و لەنێو جيهاندا لەسەرەدەريكردن لەگەڵ ئەم دياردەيەدا كارى پێ دەكرێ. لە داڕشتن و چێكردنى ئەم سيستەمەشدا هەم كورد و هەم “ئەوانيتر” بەشدار بوون و كۆمەڵى كوردى – ئەگەر تێزەكەى “كورنەليەس كاستۆرياديس – Cornelius Castoriadis” بەكاربهێنين – خەياڵيانە خۆى بەرهەمهێناوە و ئەوانيتريش بەرهەميانهێناوەتەوە، بە جۆرێك كە ناسينەكە بەم خەياڵەوە بەند دەبێ و ناوكۆيە مێژوويى و كۆمەڵايەتييەكان لەگەڵ پێكهاتە ڕەمزييەكان تێكەڵ بە يەكتر دەبن و سروشت و دەركەوتەكانى سيستەمەكە بەرزەفت دەكەن و ئاڕاستەى دەكەن، تا بەهۆيانەوە “كوردبوون” و ئينتيماى تاكەكان بۆ ئەو بوونە، لەو ڕووتەختەى تێيدان، ماناى خۆى هەبێ و ڕەوايەتى پێبەخشرابێ.

 بەهەرحاڵ، وەنەبێ ئەو سيستەمەى كوردناسين ساكار بێت و بتوانين بە سانايى بيگۆڕين يان هەوڵبدەين دەستكارى دەركەوتەكانى بكەين، بەڵكوو بەحوكمى بەردەوامێتى مێژوويى و ئامادەيى هەنووکەييانەى دياردەكە، كۆمەڵێك خەسڵەتى نەگۆڕى وەرگرتووە و ڕەهەندى ديار و ناديارى ئەوتۆى بۆ دروستبووە، كە هەموو هزرێكى سنووربەند كردووە ويستبێتى لە دياردەكە ڕابمێنێ و تێزەكانيشى نەگۆڕ دەردەكەون، ئيدى بيركردنەوە لەنێو ئەو ڕەهەندانە پەرش دەبێتەوە و ناسێنەرى كورد ناتوانێ خۆى كۆبكاتەوە؛ هەندێكجار پێى وايە تەواو كوردى ناسيوە، كاتێك – بۆ نموونە – باس لە سروشتى كۆمەڵايەتييانەيان دەكات و بە ئاسانى و بە گەڕانەوە بۆ ميتۆدى بەراوردكارييانە، بە سروشتگەلى هاوشێوەيان دەچووێنێ و وەك سيستەمێكى ديار بەرجەستەى ناسنامەكەيان دەكات. هەندێكجاريش وا هەست دەكات شوناسى كوردانە پڕيەتى لە ڕەگەزى ناديار و دابڕانى ئەوتۆ لەگەڵ دەورووبەر كە بە ميتۆدە ناسراوەكانى بيركردنەوە و توێژينەوە تێگەيشتنێكى دروستى لەبارەوە چێ نابێ، بەتايبەت كاتێك لە كايەى ئايينیی كوردى دەكۆڵێتەوە و ڕەگەزى ئەوتۆى تێدا دەبينێ كە دەگمەن و كەم هاوتان، يان لەنێو سيستەمى كولتوورى باوەڕى ئەوتۆى ئايينى هەن كە لە ئێستادا سۆراخێكيان نييە، يانيش تەنانەت داڕشتنەوەيەكى تەواو جياوازى جيهانبينى باوەڕە ئايينيیە باو و ناسراوەكانن.

 لەلايەكى ترەوە، ئەو چەمك و دەستەواژانەى يەكەكانى سيستەمەكەيان بە يەكەوە گرێداوە، هەموو بيركردنەوە و تێڕامانێكى جياواز و هەمەچەشن لەخۆدەگرن و لەنێو سيستەمەكەدا وا دايدەڕێژنەوە كە ڕەوايەتى ببەخشيێتە ناسينە هەمەگيرەكەى كورد. بەمەش ئامێرييانە كار بۆ وەلانان و نەهێشتنى دژايەتى لە بۆچوون و تێڕامان و هاوشێوەكردنى بيركردنەوەكان، تەنانەت ئەگەر هى دوو ئاڕاستەى تەواو پێچەوانەى نواندنى كورد بن، دەكەن. بۆ نموونە: لەنێو ئەو سيستەمەدا خەسڵەتى ڕووبەڕووبوونەوە لە كەسێتى كورد و ئەو توانا نێوخۆييەى بۆتە بەشێكى شوناسيان، لەلاى هێندێك – بەتايبەت ئەوانيترى نەيار بە بوونى كورد – وەك ياخيبوون، ڕێگرى و جەردەيى (لە كۆندا) و ئەنارشيەت و دەرچوون لە دەسەڵاتى شەرعى (لەم سەردەمە) و…هتد دەخوێنرێتەوە، بەڵام لەلاى كەسانى تر – زياتر كورد خۆى و دۆستانى – بريتييە لە ڕۆحى شۆڕشگێڕى و هەوڵى ڕەوا لەپێناو سەربەخۆيى و جەختكردنەوەى لەسەر قەوارەى نەتەوەيى و بونيادنانى و…هتد. 

 ئەم دوو تێزە – كە لە ڕووكەشدا وەك دوو ناسينى تەواو جياوازى كورد دەردەكەون – لە كرۆكى سيستەمەكەدا، تەنيا يەك ڕاڤەن بۆ ئەوەى پێى دەڵێن سروشتى كۆمەڵگاى كوردى و دەخوازن شرۆڤەيەك بۆ ئەم سروشتە بكەن كە لەگەڵيدا ڕەوايەتى ببەخشێتە وێناى دياردە مرۆييەكە لەنێو يادەوەرى چەسپيوى ناسێنەردا، بۆيە دوو تێزەكە هەمان ئاكامى ناديارييان هەيە، كە لەنێو يەك ناوكۆى زمانى و يەك سيستەمى دەلالەتكردندا دەردەكەوێ، ئەوەتا لەهەر دوو باردا وێنەى كورد وێنەى مرۆڤێكى توندوتيژ و نائارام و سەرڕەقە. بەمەش هەردوو تێز كە دەبنە گوتارى سەربەخۆ ئەم خەسڵەتانە وەك نەگۆڕى ناسنامە دەسەپێنن و لەبەر پابەندبوونيان – ديارە مەبەستم گوتارەكانە – بە بەرجەستەكردنى ناسينە نەگۆڕەكەى كوردەوە، دەبن بە يەك. پرۆسەى ناسينيش لە خولگەى خۆيدا دەخولێتەوە و وێناكان دەچنە سەرووى زەمەن و لەنێو كولتوورە هەمەچەشنەكان بەردەواميان پێدەدرێ، تۆ تەماشاى دەقە ئەرمەنى و سريانى و عەرەبى و فارسى و تورك و ميللەت و گروپە ئيتنييەكانى ترى دەوروبەر بكە، هەر لە سەدەكانى ناوەڕاستەوە تا ئەم سەردەمەمان و بە جياوازى ئەو دەسەڵات و گروپانەى لەگەڵ كورددا بەريەككەوتنيان هەبووە، كورد وەك ڕێگر بۆتە حەكايەتێكى ئەزەلى، كە بە بێ جێكردنەوەى لەنێو دەقە نووسراوەكاندا، كوردناسين ماناى دروستى خۆى وەرناگرێ. بەهەمان شێوە شانازى كردن بە ئازايەتى كورد و “بزوتنەوەى نەپچڕاوەى ڕزگاريخوازیی كوردى” سەردێڕى دەقى كوردييە و بۆتە ناسنامەيەك كە تيايدا هەم جۆرى دەق و هەميش ناوكۆييەكەى سنووربەند كردووە و لە هەندێك باردا چۆتە سەرووى ماقوڵيەتى مێژوويى و دان بە زەمەنى مێژوويى و تايبەتمەندى و دەركەوتەكانى نانێت، تا واى لێ دێت مرۆڤى ئەشكەوتى شانەدەريش هەمان ئەو تێڕوانين و هەڵوێستانەى هەبووە كە ئێستا هەمانە!!

 بێگومان ئيشكردنى ميتۆدييانە لەسەر ئەو سيستەمە تۆكمەيە و وردكرنەوەى مانا و گوزارشتەكانى پشت چەمك و دەستەواژەكانى ناساندن، كارێكى فرە ئەستەمە؛ زۆربەى جار نە كورد خۆى و نە ئەوانيتريش قەبوڵى ئەم جۆرە ئيشە ناكەن، پێيانوادەبێ ئەمە نەك هەر هەڵوەشاندنەوەى سيستەمى كوردناسينە، بەڵكو ڕووخاندنى شوناسێكيشە كە بوونى كوردى لەنێو جيهاندا پێ ديارى دەكرێ، بوونێك كە خراوەتە نێو بۆتەى ئەو حەكايەتانەى جومگە بنەڕەتييەكانى سيستەمەكە پێكدێنن و كەسێتى وەرگرى ناسينەوەكەى پێ داڕێژراوە‌، تا ئاستێك كە گێڕانەوەى ئەو حەكايەتانە بۆ كوردان و بۆ ئەوانى تريش قەبوڵكراو و ئاسودەبەخشە. دەستپێك و كۆتايى و ڕووداوەكانيان ڕوون و ئاشكران، لەبەر ئەوەشە بەردەوام دەگێڕدرێنەوە، بەڵام نەك بۆ دروست كردنى هۆشيارييەك لەبارەى كوردەوە، بەڵكو بۆ هێشتنەوەى گوێگر لەو حاڵەتى متبوونەى لە بەرامبەر بە ناسينى كورددا هەيەتى و پارێزگاری كردن لە سيستەمى ناسينەكە. ديارە كە كورد بە جۆرێك و ئەوانيتر بە جۆرێكى تر دەيگێڕنەوە، بەڵام هەموويان ئەوەندەيان گێڕاوەتەوە كە بوونەتە ئامرازى خەواندن و بێئاگاكردن، ئەمەش وادەكات مەبەستى پشت حەكايەتەكان، جا گێڕەرەوەكەى كورد بێ يان عەرەب يان فارس يان…هتد، بێتەدى. تا ئەوكاتەش حەكايەتەكانى ناساندنى كورد وەك خۆيان بمێننەوە ئەوا سيستەمەكە وەك خۆى دەمێنێتەوە و كاريگەرى دەبێ بەسەر هێشتنەوەى ڕەوتى ڕووداوەكان بە چەقبەستوويى، كە – بۆ نموونە – لە پەيوەندى گرێدانى نەتەوەكانى دەوروبەر بە كوردەوە بريتى دەبێ لە ڕووبەڕووبوونەوە؛ ڕووبەڕووبوونەوەيەكى كلاسيك كە هەمان ئەو بيانوو و بەهانانەى لەپشتە پێشتر هەبووە و تا ئەوكاتەى گێڕانەوەى كورد وەك خۆى بمێنێتەوە ئەگەرى سەرهەڵدانەوەى دەمێنێ، چونكە دوورە لەو مانايەى لە جيهانى مۆدێرندا ڕووبەڕووبوونەوەى گروپە ئيتنييەكان هەيەتى. هەر بۆيە هەر گۆڕانكارييەك لەم گێڕانەوەيە، لە دەستپێكەكەى، ناوەڕۆكەكەى، ئاكامەكانى، وێناى پاڵەوانەكانى و ئەو حەماسەتەى بەرهەمى دەهێنێ و…هتد، ڕاستەوخۆ گوێگرە خەوتووەكان بێدار دەكاتەوە، بێزاريان دەكات و دووچارى دەردە بێخەوييان دەكات. بۆيە تا نەتوانى حەكايەتێكى تر دابڕێژى و بە جۆرێكى تر كورد بناسێنێ، ئەستەم دەبێ گۆڕانەكانى نێو حەكايەتە ئۆرگيناڵەكە قەبوڵ بكرێ. خۆ داڕشتنى حەكايەت بە مەبەستى ناسين و ناساندن كارێكى ئاسان نييە، زەمەنێكى دوور و درێژ و هەڵوەشاندنەوەى خەياڵدانێكى كەڵەكەبووى پێويستە، لەمەش گرنگتر سڕينەوەى وێناكان و وردكرنەوەى چەمك و دەستەواژەكانى پێويستە. كە ئەمە تائێستا نەكراوە، ئيدى كوردناسى لە چوارچێوەى ئاڕاستە باوەكانەوە خۆى هێشتۆتەوە و زنجيرەى پەيوەندى بە زەمينە كۆمەڵايەتييەكان نەپساندووە. 

ئەگەر تيۆر بريتى بێت لە تۆڕێكى ڕێكخراو و تێكچڕژاوى بيروڕا، كە هەوڵى شرۆڤەكردن و ڕاڤەكردن و تەنانەت وێناكردنى حەقيقەت دەدا، ئەوا بێگومان تيۆريزەكردنى كورد خۆى لە داڕشتنى تۆڕێكى ئاوا دەبينێتەوە، كە هەوڵدەدا لە ميانەى گرێدانى تێز و بۆچوونە جياوازەكان لەبارەى ماهيەتى كورد بەيەكەوە، مانايەك بە حەقيقەتى ئەم گروپە ئيتنييە لەخۆيدا بدۆزێتەوە.

 بە گەڕانەوەى بۆ بابەتى بنەڕەتى دەڵێين ئەو ئاڕاستانەى تا ئێستا لەبوارى كوردناسيدا چاڵاك بوونە زۆرن و سەرچاوە و پاشخانى جياوازيان هەيە، بەشێكى كەمى بەرهەمەكە نێوخۆييە و بەشە زۆرەكەى پەيوەستە بەو جوگرافيا مرۆيى – كولتوورييەى كوردى تێدا دەژى و لەنێويدا پەيوەندييە تێكچڕژاو و هەمەچەشنەكان، بەتايبەت پەيوەندى نێوان سەنتەرێك كە خۆى بە پێشكەوتوو دادەنێ لەگەڵ كەنارێك كە وەك تەنێكى ناجێگير دەركەوتووە، پرۆسەى وێناكردن و نواندنى يەكترى فراوانكردوە. بەڵام كە لەتەواوى كولتوورى بەرهەمهاتوو لەسەر كورد ورد دەبينەوە، درك بەوە دەكەين كە دەشێ تێز و بۆچوونەكان لەنێو دوو ميتۆدى زۆر گشتيدا جێگەيان بكرێتەوە، يەكێكيان قسەكردن بووە لەسەر كورد لەنێو كورددا يان ئەو بازنەيەى تێيدا كوردێتى هەژموونگەرايە، كە دەخوازێ لەميانەى بينينى ئەم دياردە مرۆييە و ژيان لەگەڵى و تەنانەت بەهۆى ئينتيماى ناسێنەر بۆ كوردبوون و تێبينى كردنى بزاوتى لەنێو شوێنكاتەوە، بيخوێنێتەوە، ئەمەش بە هەوڵى تيۆريزەكردنى كورد ناو دەبەين. ئاڕاستەكەى تر ويستويەتى – يان واى نيشاندەدا – لە دەرەوەى كوردبوونەوە چاودێرى ئەو دياردە مرۆييە بكات و مەبەستيەتى حەقيقەتيان بزانێ، بۆيە واخۆى دەردەخات كورد لەلاى ئەودا تەنيا بابەتێكە، وەك هەر بابەتێكى تر، جێگەى بيرلێكردنەوە و بەرهەمهێنانەوەيە.

تيۆريزەكردنى كورد

  ئەگەر تيۆر بريتى بێت لە تۆڕێكى ڕێكخراو و تێكچڕژاوى بيروڕا، كە هەوڵى شرۆڤەكردن و ڕاڤەكردن و تەنانەت وێناكردنى حەقيقەت دەدا، ئەوا بێگومان تيۆريزەكردنى كورد خۆى لە داڕشتنى تۆڕێكى ئاوا دەبينێتەوە، كە هەوڵدەدا لە ميانەى گرێدانى تێز و بۆچوونە جياوازەكان لەبارەى ماهيەتى كورد بەيەكەوە، مانايەك بە حەقيقەتى ئەم گروپە ئيتنييە لەخۆيدا بدۆزێتەوە. بە دەستەواژەيەكى تر، تيۆريزەكردن دۆزينەوەى ئەو ڕەگەزە پێكهێنەرانە دەبێ، كە بە هۆيانەوە كوردبوون وەك جياوازى مانا دەبەخشێ و پرۆسەكە لە خوێندنەوە و بەيەكەوەگرێدانى ئەو جياوازيیە و تايبەتمەندييەكانى، وەك – بۆ نموونە – لە ئاستى زمان، بوون لەنێو مێژوودا، سروشتى خێڵەكييانە، دەركەوتەى باوەڕييانە، تێگەيشتن لە دەسەڵاتدارێتى، ململانێى نێوخۆيى وەك ڕاڤەكارى ڕەوتى مێژووييان، فرەچەشنى لە يەك چەشنيدا و…هتد، دەردەكەوێ. بەمەش لەبەردەم بە حەقيقەتێك خۆمان دەبينينەوە كە پێشتر لە زۆربەى كاتدا، بەهۆى نوێنەرايەتيكردنى ئەوانيتر بۆ كورد، يان تەنانەت ونبوونى دەركەوتەكانى بەهۆى گواستنەوەيان – لەچوارچێوەى گوتارێكى هەژموونگەراوە – بۆ پانتايى بيرلێنەكراوە، ئەمەش لەڕێگەى جەختكردنەوە لەسەر پەراوێزێتى كورد بۆ چەندان سەنتەرى دەسەڵاتى و ئيتنى ترەوە، پەنهان و شاردراوە بووە. 

 بێگومان كە دەڵێين جياوازى و جوێكردنەوەى كورد، مەبەستمان دابڕينيان نييە لەو دەوروبەرە جوگرافى – كولتوورى – مرۆييەى ئەوانى تێدايە و لەگەڵ ئەوانيتردا تۆڕێك پەيوەندى تێكچڕژاويان چنيوە، ئەوەندەى مەبەستمان درك كردنى ئەو خەڵكەيە بە مانا ديار و ناديارى جياوازبوونيان، كە دەشێ هێندێك لەو مانايانە ڕەگەزپەرستانە بێت و هەندێكيشيان پەيوەست بن بە خۆناسين و ئەويتر ناسين و پەيوەندى نێوانيان. ئيدى لێرەوە – بە بۆچوونى ئێمە – تيۆريزەكردنى كورد بريتى نابێ لە دياريكردنى سنوورەكانى جياوازى و بێهاوتايى ڕەگەزە پێكهێنەرەكانى بوونى كوردى، ئەوەندەى ناساندنەوەى ئەم گروپە ئيتنييە دەبێ لەنێو جيهاندا، لەگەڵ دەستنيشانكردنى كاراييان لە چوارچێوەى بەردەوامێتى مرۆڤانەدا. 

 بێگومان ئەمە كارێكى سانا نييە، بەڵكو ئاڵۆز و تەنانەت لەلاى هێندێك لەوانەى ڕووكەشيانە كاريان لەسەر كردوە ئاكامى سامناكى لێكەوتۆتەوە، وەك بە كوردكردنى چەندان شارستانيەت و ژيارى جيهانى كۆن! خۆ بەگشتيش، بە تێڕوانين لە ئەزموونى ئەوانيتر و بێ جياوازى لەنێوان كولتوورە ديناميك و كولتوورە ميكانيكييەكانەوە، دەردەكەوێ خوێندنەوەى ئاوا بەرەو ڕەگەزپەرستى و بەئايدۆلۆژيبوونى گوتارى بەرهەمهاتوو دەڕوا، تا ئاستى سەنتەرگيرى ڕەگەزيى يان ناوچەيى. بەڵام ئەوكاتەى مەبەست لە تيۆريزەكردن هەم ناسينەوەى حەقيقەت و هەميش پێگە دياركردن و قەوارە بەخشين و بەبابەتكردنى جياوازييەكان بێ، ئەوا بوار دەڕەخسێ بۆ خوێندنەوەيەكى جێگير بەڵام ڕەخنەگرانە، بەرهەمهێنى هزر بەڵام نائايدۆلۆژييانە، گوتارێكى هەمەگير بەڵام ناهەژموونگەرا.

 هەرچۆنێك بێت، تيۆريزەكردنى كورد لەپێناو ناسينى پرۆژەيەكى نوێ نييە، بەڵكو مێژووييەكى هەيە و لە سەرهەڵدانى گوتارى نوێى سياسى – ڕۆشنبيرىی كوردى لە كۆتاييەكانى سەدەى نۆزدەوە كەم تا زۆر ئيشى لەسەركراوە؛ بەڵام لەخوێندنەوەى ئەو ئەزموونەى خۆناسيندا، شتگەلێك دەبينين كە دەريدەخەن پرۆژەى ئاوا ئەگەر هێڵە بنەڕەتييەكانى دادەڕێژرا، لە زۆربەى كاتدا لە دەرەوەى خوێندنەوەى دروستى كايەى كوردیيەوە بووە، وەك هەوڵدان بۆ ڕەوايەتى بەخشين بە ناسنامە يان جێكردنەوە لەنێو ناسنامەى هەمەگيردا ( ئارى بوون، هيندۆئەوروپى بوون، زەردەشتيبوون). بەڵام هێڵى هاوبەشى نێوان پرۆژەكان، بڕيارێكى پێشينەيە، ئەويش داكۆكيكردن – زانستى و نازانستى – لەوەى كەوا “كوردبوون” بريتييە لە “ئەويترنەبوون”، بەتايبەت ئەويترێكى هاوسێ كە سەرەدەرييەكى سياسى و كولتووريمان لەگەڵدا هەيە و پتر ململانێ لەگەڵ پرۆژەى خۆناسينى ئەو ڕەنگرێژى دەركەوتە و كاراييەكانى مێژووى مۆدێرنمانى كردووە، ديارە كە مەبەستمان پرۆژەى هەر يەك لە تورك و فارس و عەرەبە. زۆربەمان ئەو چڕكردنەوەى ناسين لە ئەويتر نەبوون، لەنێو دەقە نووسراوەكانى سەدەى بيست لە دەسپێكييەوە بينيوە، بەتايبەت دەقەكەى محەمەد ئەمين زەكى كە بۆتە سەنگى هيستۆريۆگرافياى هاوچەرخى كوردى و تاڕادەيەكى زۆر ميتۆد و ئاڕاستەكانى مێژوونووسيى ديارى كردوە، كاتێك دەڵێ: (( كە لەجێگەى تەعبيرى عمووميى (عوثمانى)، لەفزى (تورك) و (تۆرانى)، لە توركيادا باوى سەند، بە طەبيعەت، وەك ئەفرادى ميللەتەكانى تر، منيش لەناو ئەو كۆمەڵەدا غيرەتى خۆم چاكتر حيس كرد، وە غروورى قەومى مەجبورى كردم كە لە هەموو فرصەتێكدا ئەم حيسسەى خۆم ئيظهار بكەم. بەڵام دەرحەق بە ئەصڵ و تەئريخى قەومەكەم هيچم نە ئەزانى، چونكە تا ئەو وەقتە نە لە مەكاتبدا فكرێكى وامان درابوويەو، نە لەدواييشدا ضڕوڕەتى تەدقيقى تەئريخى كوردمان دىبوو، وە كەليمەى جاميعەى (عوثمانلى)، ئەعصابى قەومييەى هەموومانى تا دەرەجەيەك خاوكردبووەوە)). بێگومان ئەم دەقەى باوكى دووەمى مێژوونووسانى كورد قسەى زۆر هەڵدەگرێ، كە دەشێ لە بۆنەى تردا بچينەوە سەرى، لێرە تەنيا ئەوەندە دەڵێين كە نووسەر دەخوازێ بڵێ ئەو كاتە كوردناسيى بوونى دەبێ كە ئێمە بتوانين لەو ئەويترانە دابڕێين و لەوێوە بە گەڕان بەدواى ناسنامەى پێچەوانە بگەڕێينەوە سەريان. بێگومان ئەمە ڕێگە بۆ هەمەگيرى خۆشدەكات، نەك بەماناى هەمەگيركردنى ڕەگەزیی كوردى، بەڵكو بەماناى ڕاگەيشتنى كورد بەسەر شوێن و كاتێكى جياوازەوە؛ شوێنێك كە خەسڵەتى ئەزەلى وەردەگرێ و دان بە گۆڕانە سروشتييەكان (بۆ نموونە گۆڕانى ديمۆگرافى ويستراو يان نەويستراو) نانێت ( كوردستان)، لەگەڵ كاتێك كە شكۆمەندى و نەگۆڕى ڕەگەزەكان و ستەمكارى هەميشەیی ئەويتر و…هتد، ڕوخسارەكانى ديارى دەكەن ( مێژووى كورد). 

 لەڕاستيدا تائێستاش ئەم ديدگايە بەشێكى ئەو گوتارە ڕۆشنبيريیە كلاسيكييە پێكدێنێ، كە دەسەڵاتى سياسى – بەبێ جياوازى لەنێوان ئاڕاستەكانى و ئاست و جۆرى دەسەڵاتدارێتييەكە – خۆى لەپشتدا ونكردوە و لە ڕووبەڕووبوونەوە نێوخۆييەكانى – ئەوكاتەى پێويستى بە بەيانكردنى ناسنامە بۆ هەڵگرانى هەيە – دەگەڕێتەوە سەرى. ئەمە پەيوەستە بە زەمينەيەكى دەسەڵاتييانە كە دەخوازێ ڕۆڵى يەكلاكەرەوەى لە ئاڕاستەكردنى خەياڵى كۆمەڵايەتيدا هەبێ، بۆ ئەوەى وەك هێزێكى فشار بۆ سەر ناوەندە كۆمەڵايەتييەكە و ئەوانيترى ململانێكار بەكاربهێنرێ. بۆيە ئەم تێگەيشتنە لە خۆناساندن كەمتر ڕێگە بە بەخۆداچوونەوە و هەڵوەشاندنەوەى توێكڵە پێكهێنەرەكانى ناسين دەدات، تەنانەت ئەگەر ناچار ببێ تەنيا ڕووپۆشى دەرەوەى دەگۆڕێ يان ڕێگە بەو ئاستەى گۆڕين دەدات. 

هەر پرۆژەيەكى ناسين، ئەگەر بخوازێ ڕەگەزە ديار و ناديارەكانى ناسێنراو بخاتە ژێر ڕكێفى خۆى، پێويستى بەوە دەبێ لە هەنگاوى يەكەم ئەو بازنە ميتۆدييەى بۆ بدۆزێتەوە كە لەنێويدا دەشێ ناسێنراو سيستەمە تۆكمەكەى خۆى شل بكاتەوە، تا هەر دوو جۆرە ڕەگەز و يەكە پێكهێنەرەكانيان مانا دروستەكانى خۆيان بەدەستەوە بدەن، ئەمەش ئەو كاتە دەبێ كە مەودايەك لەنوان ناسێنەر و ناسێنراو هەبێ و ڕێگە بۆ بابەتگەرايى لە پرۆسەى لێتوێژينەوە خۆشدەكات، دواتريش ناسێنراو دەبێتە ئەو بابەتەى پەيوەندى بە لێكۆڵەر پەيوەستە بەو ويستى زانينەى پێناسەى لێکۆڵیاری پێداوە

  ئەمە لەكاتێكدا هەڵسەنگاندێكى سەرپێييانەى ئەو پرۆژەيە پێماندەڵێ، جەختكردنەوە لەسەر ئەويتر نەبوون هاوكار نەبووە لە ناسينەوەى كورد ئەوەندەى ئەويترى پێناساندووين (بڕوانە وێناى تورك و فارس و عەرەب لەنێو خەياڵە كۆمەڵايەتييەكە)، كە لە زۆربەى كاتدا ناسينێكى پەرچەكردارانە و كرچ و كاڵە و تەمبەڵى عەقڵى پێوە ديارە، بەڵام بووەتە پێوەر بۆ قسەكردن لەسەر خود. بەمەش ماهيەتى كورد پەنهان بووە لەبەردەم خوێندنەوەيەكى ميتۆدييانە، كە بخوازێ لەدەرەوەى ئەويتر نەبوون لە ڕەگەزەكان بدوێ و وردەكارييەكانى كەڵەكەبوونى ئەم خودە بدۆزێتەوە.

ناسينى دەركييانەى كورد يان بە بابەتكردنيان

 بێگومان هەر پرۆژەيەكى ناسين، ئەگەر بخوازێ ڕ ڕەگەزە ديار و ناديارەكانى ناسێنراو بخاتە ژێر ڕكێفى خۆى، پێويستى بەوە دەبێ لە هەنگاوى يەكەم ئەو بازنە ميتۆدييەى بۆ بدۆزێتەوە كە لەنێويدا دەشێ ناسێنراو سيستەمە تۆكمەكەى خۆى شل بكاتەوە، تا هەر دوو جۆرە ڕەگەز و يەكە پێكهێنەرەكانيان مانا دروستەكانى خۆيان بەدەستەوە بدەن، ئەمەش ئەو كاتە دەبێ كە مەودايەك لەنێوان ناسێنەر و ناسێنراو هەبێ و ڕێگە بۆ بابەتگەرايى لە پرۆسەى لێتوێژينەوە خۆشدەكات، دواتريش ناسێنراو دەبێتە ئەو بابەتەى پەيوەندى بە لێكۆڵەر پەيوەستە بەو ويستى زانينەى  پێناسەى لێکۆڵیاری پێداوە.

 بە بابەتكردنى كورد بۆ ناسينەوەى، كردەيەكى كۆنى نوێيە؛ كۆنە چونكە لەگەڵ بوونى مێژوويياندا دەستى پێكردوە، بەڵام لە زۆربەى بار و كاتدا پرۆسەيەكى ناتەواو و پەيوەست بووە بە پاشخانى كولتوورى و ئاستى تێگەيشتن و پێگەيشتنى بەرهەمهێنەرانى ناسينەكە، بۆيە دەبينين دابڕاو و پچڕپچڕە، هێندێك جار تەواو ونە، هێندێك جاريش – بەتايبەت لە ساتى بەريەككەوتن لەگەڵ پانتايى كوردى – دەردەكەوێتەوە و گوزارشت لە هەڵوێستە ئاشكرا و پەنهانەكان دەكات.

  بەڵام لەسەردەمى نوێ، بە حوكمى ئامادەيى كارايانەى كورد – نێگەتيڤ يان پۆزەتيڤ –  و دروستبوونى بابەتێك لەنێو گوتارى سياسى نوێ و هاوچەرخ بەناوى “دۆزى كورد”، لەو پانتاييە جوگرافييەى ئەوانى تێدايە، هەروەها بە حوكمى جێكردنەوەى لەنێو تێگەيشتنى ڕۆژئاواى مۆدێرن بۆ ڕۆژهەڵاتى كلاسيك، دوورايى فرە چەشنى بۆ پەيدا بووە و قسەكردن لەسەر كورد جۆرێك لە بەرداوميى پێوە ديارە، بێ ئەوەى ئەمە بەماناى گەيشتن بە ئاستێكى بەرزى بابەتگەرايى بێت، كە بە هۆيەوە كوردناسى مۆدێرن توانيبێتى لە بڕيارە پێشينەكان و پاشخانە كولتوورييە كۆن و نوێييەكان داببڕێ و ميتۆدە هاوچەرخەكانى بوارى زانستە مرۆڤايەتييەكان تەواو تاقەتيان بەسەر پرۆسەى بە بابەتكردنەكەدا شكابێ.

 ڕەنگبێ بەشێكى ئەو كەمايەتييە بگەڕێتەوە بۆ مانەوەى كورد لە دەرەوەى دەقى نووسراو، چ دەقى خۆماڵى بێ يان هى ئەوانيتر. بە بابەتكردنيش، تا ئەو كاتەى پەيوەستە بەو ميتۆدە فيلۆلۆژييەى تا ئێستا لە ڕۆژئاوا هەژموونى بەسەر خوێندنەوەى پانتايى ڕۆژهەڵاتيدا كردوە، سەرەدەرى لەگەڵ دەقە نووسراوەكاندا دەكات و تەنيا لەنێو دەقدا حەقيقەتەكان دەناسێتەوە. كە كورديش كەمترين دەقى نووسراوى هەبێ، ئەوا دەركەوتنى لەنێو گوتارى ڕۆژهەڵاتناسيدا – بە بەراورد لەگەڵ دەوروبەرەكەى – سنووردار دەبێ، ئەوەى كە هەيە پتر سەرنج و بينينى گەڕيدەييانەيە، ئەمەش وادەكات ئەو كايە زانستييەى زاڵ دەبێ، ئەتنۆگرافيا و ئەنثرۆپۆلۆژيا بێ، بە هەموو ئەو قەيرانە بونيادييانەى وەك زاستى سەربەخۆ لەخۆيان گرتووە. 

 ئەو كولتوورە زارەكييە دەوڵەمەندەى كە كورد هەيەتى و بەشێكى بنەڕەتى ناسنامەكەيانى تێدا جێگير بووە و لەلاى بەرهەمهێنەرانيدا پارێزراوە و يادەوەريانى پێكهێناوە و لە هەندێ شوێنيشدا بووەتە دەقى ئايينى و پيرۆزكراون، زۆركەم لە ناسينەوەى بابەتييانەى كورد سوودى لێ بينراوە. تەنانەت لەنێو گوتارى ڕۆشنبيریی كورديدا بە بێبايەخ زانراوە و مەداى ئيشكردنى ئەم گوتارە كەمترين جێگەى بۆ كراوەتەوە. چونكە كاتێك ئەم گوتارە بانگەشەى بە بابەتكردنى كورد دەكات، كارەكەى پتر تێبينيكردنى سەرپێيى دياردە ئێستاييەكانە و ناگەڕێتەوە سەر يادەوەرييە زارەكييەكە، تەنانەت هەندێكجار ناگەڕێتەوە سەر كولتوورە نووسراوەكەش. بۆيە خەسڵەتى سەرەكى ئەم گوتارە حەماسەتێكى زاتييانە دەبێ و بريتى دەبێ لە هەوڵى خۆناسين (خودگەرايى)، بەڵام بە بيانووى كوردناسييەوە (بابەتگەرايى). تا ئەوكاتەش حەماسەتێكى ئاوا لە پشت خوێندنەوە بێت، كەمتر هزر وەك سيستەمێكى پەتى گوتارى بەرهەمهێنراو لەخۆ دەگرێ. هەر بۆيە دەبينين تێز و هەڵوێستەكانى ئەم دەستەبژێرە لە ناسين هەنووکەییە و ڕەنگە بەيانى – لەلايەن خۆيانەوە – بە ئاگايى و بێئاگايى بونيادەكەى هەڵبوەشێننەوە، نەك بۆ دووبارە داڕشتنەوەى بەڵكوو بەهۆى لاوازى كەرەستەكانى بونيادەكەيان، بۆيە دەبينين ئەم گوتارە بە ئاسانى دەبێتە گوتارى سياسى، ميديا، جەماوەر، بەڵام گوتارى ئەكاديمى پێ دروست ناكرێ. بەمەش كوردناسين لەو ناوەندەدا كەڵەكەبوونێكى نابێ و ئەگەر گوتارێكى نوێ سەرهەڵبدات دەبێ لە خاڵى سفرەوە دەست بە ناسينەوە بكات، ئەگەرنا دەبێ لەنێو هەمان بازنەى حەماسەتييانە بخولێتەوە و هەمان چەمك و دەستەواژەش بەرهەمبهێنێتەوە و چاوەڕێى ئەوەى لێناكرێ ڕوانگەيەكى نوێ بخاتە سەر كوردناسييەوە. 

  بێگومان ئەو شوێنەى لەنێوخۆدا چاوەڕێى ئەوەى لێ دەكرێ لەچوارچێوەى گوتارێكى ئەكاديمى سەرەدەرى لەگەڵ كوردناسيدا بكات؛ سيستەماتيكانە لە كورد بكۆڵێتەوە و ميتۆدێكى ڕوون بيركردنەوەى و تێڕامانەكانى ئاڕاستە بكات، ئەوەيە كە پێى دەگوترێ دەزگاى ئەكاديمى كوردى (زانكۆ، پەيمانگا، ئەكاديميا، سەنتەرى توێژينەوەى زانستى و…هتد)

  ئەو كاتەى خوێندنى ئەكاديمى لە زەمينەى كورديدا سەرهەڵدەدا و بە پشتبەستن بەو كولتوورە ئەكاديمييە ڕۆژئاواييەى لە پانتايى ڕۆژهەڵاتيدا – بە تێگەيشتنێكى جياواز – دادەڕێژرێتەوە، دەست بە كارى توێژينەوەيى دەكات، بەتايبەت لە بوارى زانستە مرۆڤايەتييەكاندا، پشت بەو پاشخانە ميتۆدييە دەبەستێ، كە لەو قۆناغى گواستنەوەيەدا باو بوو. ديارە مەبەستمان هەمان ئەو ميتۆدى فيلۆلۆژييەيە كە پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد و كۆڵەگەى بنەڕەتى كاركردنە لەسەر دەق و توێژينەوەى چۆنييەتى پێكهاتن و شێوەگيربوونيەتى.

 لە كايەى ئەكاديمى ئێمەدا، لە زوويەكەوە ئەم ميتۆدە – بە كۆمەڵێك كەم و كوڕييەوە – پەيڕەوى لێ كراوە، بەڵام لە قۆناغى سەرهەڵدانيدا و تا درەنگانێك پتر كارى تاكەكەسييانە و پەيوەست بوو بە كۆمەڵێك توێژەرەوە، كە ئەگەرچى زۆربەيان دەرچووى قوتابخانەى سۆڤييەتى بوون و پاشخانى ئايدۆلۆژى ئەم قوتابخانەيە و تاڕادەيەك حەمەساتێكى نەتەوەگەرا، لەچوارچێوەى باوەڕبوون بە دروشمى بزووتنەوەى ڕزگاريخوازى گەلانى ژێردەستە، زۆربەيانى بەيەكەوە كۆدەكردەوە، بەڵام دەزگايەكى سەربەخۆى ئەكاديمى كۆى نەدەكردنەوە و پاشخانەكە بەشى هەرە زۆرى – ئەگەر نەڵێين تەواوى – حەقيقەتى كوردى لە زۆربەيان پەنهان كردبوو، بە جۆرێك كە باسيان لە كوردێك دەكرد، تەنيا لەنێو ئەو پاشخانەدا دەناسرێتەوە و ماناى هەبوو. هەر بۆيە ئەو كاتەى ئەم پاشخانە ئايدۆلۆژيیە خۆى لاواز بوو يان بۆ  هێندێك لەو كەسانە ڕەونەقى جارانى نەما، ئەو حەقيقەتەى بە كورد درا بوو، لاى چەند كەسێكيان نەبێ كە تا ئێستا كوردناسى خەمى زانستييانە، ماناكانى پێشووى نەما.

هەرچۆنێك بێت، قوتابخانەى سۆڤييەتى بۆ كوردناسى خوێندنەوەى زۆر لەمە قووڵترى پێويستە، كە لێرە دەرەقەتى نايەين. ئەوەندە دەڵێين، كە كاتێك سيستەمى ئەكاديمى كوردى، لە نەوەدەكان، لەم بەشەى كوردستان برەودەسەنێ، ئەم كەسانە زوو لەنێويدا جێگەيان دەبێتەوە و دەبنە بەردێكى بنەڕەتى كايەى كوردناسى ئەكاديمیی كوردى و تاڕادەيەكى زۆر دەستنيشانى هزر و ميتۆدى ئەم كايەيان كردووە. بەڵام لەنێو ئەو دەزگا تازە دامەزراوانە، هەر لەبوارى كاركردن لەسەر كورد، پاشخانە گشتييەكە زياتر پشت ئەستور دەبێ بە گوتارێكى سياسى كە دەخوازێ ببێتە گوتارێكى هەژموونگەرا و حەماسەتێكى نەتەوەگەرا – بەدەر لە ڕاستى و ناڕاستى تێگەيشتن لە نەتەوە – بۆ دۆزينەوەى كورد لەنێو زەمەن و دەركەوتەيان لە چوارچێوەى كايە هەمەچەشنەكانى بوارە مرۆڤايەتييەكان (زمان، ئەدەب، مێژوو، جوگرافيا، ياسا، سۆسيۆلۆژيا، ئەنثرۆپۆلۆژيا، سايكۆلۆژياو…هتد). بەهەمان حەماسەت توێژەرانى سەر بەو دەزگايانە هانايان بردە بەر ميتۆدە باوەكە (فيلۆلۆژى)، تا لە ڕووى تەكنيكييەوە هەوڵە كوردناسييەكانيان فۆرمى ئەكاديمى وەربگرێ، لەڕووى ناوەڕۆكيشەوە بتوانن جێگيرييەك لەنێو پرۆسەى دامەزراندنەوەى شوناسى كوردى، بەپێى تێگەيشتنى پابەند بە گوتار و حەماسەتەكە، بدۆزنەوە. ديارە مەبەستمان لەمەش دۆزينەوەى قەوارەى كوردە لە دووتوێى شرۆڤەكردنى دەقەكانى پەيوەست بەو كايە زانستيانەى ناومان هێنان. بەڵام شرۆڤەكردنى دەقەكانى بەردەست هەر تەنيا بۆ دۆزينەوەى “تاكە ماناى ڕاستەقينە”ى پشت دێڕەكانيان نييە، وەك لە ميتۆدى فيلۆلۆژيدا باوە و كڕۆكى ميتۆدەكە پێكدێنێ، بەڵكو مەبەستێكى تريشيان هەيە، ئەويش خۆماڵى كردنى دەقەكانە؛ تا بوونە مێژووييەكەى ناسێنراو بچەسپێ و لە ناوكۆى گشتيدا ڕەوايەتى هەبێ. بێگومان ئاكامى ئەمەش هەر پابەندبوونە بە ميتۆدەكە، بەوەى جەخت لەسەر سەروەرى و بێهاوتايى كولتوور و گرۆيە مرۆييەكان دەكاتەوە، بە پشت بەستن بە دەركەوتنيان لەنێو دەقدا.

پێكهاتەى دەزگاى ئەكاديمى وەك بەربەستێكى كارى كوردناسى

  بۆ تێگەيشتن لە بەرهەمى كوردناسى دەزگاى ئەكاديمى، هەر ئەوەندە بەس نييە ستراتيژيەتى ميتۆد لە داڕشتنى ناسينەكە بخوێنينەوە، بەڵكو ئەوەى هاوكارێكى زۆر باشمان دەبێ، تەكنيكى دروستكردنى توێژەرى كوردناسە لەلايەن ئەوانەوە، چونكە – وەك كەمێكى تر دەبينين – هەمان ئەو تەكنيكانەن كە بۆ كوردناسييەكە دەزگاكە پەيڕەويان لێ دەكات، تەنانەت بۆ دەرەوەى خۆشى  گوزارشتى خەسڵەتەكانى ناسينەكەى پێ دەكات.

 دەزگاى ئەكاديمى، هەر لە دەستپێكەوە، توێژەر دەخاتە ژێر بارى سيستەمى پەيوەندييەكانى خۆيەوە (توێژەر و دەزگا، توێژەر و وانەبێژى پسپۆڕ، توێژەر و سەرپەرشتيار، توێژەر و بنەما دۆگماكانى ڕێبازى لێكۆڵينەوەى پەيڕەوكراو)، كە ئەو پەيوەندييانەش، لە سادەترين هەڵسەنگاندندا دەردەكەوێ، ڕێگە بە سەرهەڵدانى “تاكگەرايى ئەكاديمى” نادات، ئەگەر وا ئەو فۆرمەى تاكگەرايى بناسێنين كە مەبەست لە دروستكردنى توێژەرى ئەكاديمیى داهێنانى زانستى و بيركردنەوەى ڕەخنەگرانەيە، كە وادەكات ئەم توێژەرە كەسێتیى زانستیى سەربەخۆى هەبێ و چاوەڕێى ئەوەى لێ بكرێ جياواز لە هاوپسپۆڕييەكانى لە بابەتى پسپۆڕييەكەى بدوێ و تيم و پرسيارەكانى دابڕێژێ. كەچى ئەوەى لەو دەزگايانەدا تێبينى دەكرێ جەختكردنەوەيە لەسەر “هاوشێوەبوونى ئەكاديمى” توێژەران لە بوارە پسپۆڕييە هاوشێوەكاندا، بە تايبەتيش كە ميتۆدى پەيڕەوكراو ئەم تێزە پشت ئەستور دەكات، تا واى لێ دێت بەهاى زانستى توێژينەوەكان لەو هاوشێوەييەدا بێ، چونكە پێوەرەكانى هەڵسەنگاندنى ئەو كارانە نەگۆڕن و عەقڵيەتى ئەكاديمیى دەزگا كۆنتڕۆڵى كردوون. هەر ئەمەيە وادەكات، ئەو ئاكام و دەرئەنجامانەى توێژينەوەكانى بوارى كوردناسى لە كايە هەمەچەشنەكاندا پێى دەگەن، زۆر لەيەكتر بچن و بە دەگمەن نەبێ هەست بە جياوازى كەسێتى توێژەرەكانيان نەكرێ. 

 بێگومان ئەم لێكچوونە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو باوەڕەى سيستەمە ئەكاديمييەكە، كە بيركردنەوەى داهێنەرانە پرسى سەرەكى پەيوەندييەكانى توێژەر بە دەوروبەرەكەى نييە، بەڵكو پابەندبوون و پاراستنى چوارچێوەى پەيوەندييەكان پرسە بنەڕەتييە، ئيدى بيركردنەوە دەبێ گەواهيدەرى ئەو پابەندييە بێت.

 هەرچۆنێك بێت، بەرهەمى توێژەرەكان – لە ئاكامدا – جۆرێك لە كەڵەكەبوونى پێوە ديارە، بەڵام – تا ئەو ڕادەيەى ميتۆدى پەيڕەوكراو ڕێگە دەدا – بريتييە لە كەڵەكەبوونى زانيارى لەبارەى كوردەوە نەك ناسينيان. كۆكردنەوەى زانياريش بە ماناى گێڕانەوەى ميتۆدييانەى هەواڵى كوردانە (هەواڵى جوگرافى، مێژوويى، سۆسيۆلۆژى، ئەدەبى و…هتد)، چونكە ئەم جۆرە پەسەندكراوەى توێژينەوە پتر بريتييە لە پۆلێنكردن و فۆرمبەندكردنى زانيارييەكان، بۆ ئەوەى بخرێنە سەر ناوكۆيەكى ئەوتۆ، كە تەواوكەرى هەمان ئەو پرۆسەى حەكايەتكردنەى كوردە كە پێشتر باسمان كرد. هەر لەبەر ئەوەيە زۆرجار لە پشت ئەو زانيارييە پۆلێنكراوەنەدا كڕۆكى بابەت پەنهانە و قەوارەى سەربەخۆ وەرناگرێ و پرۆسەى ناسينى دياردەى لێكۆڵراوە لە دەرەوەى تواناى عەقڵى و ميتۆدييەكانى توێژەر دەبێ، با بە باشيش پابەندى “ڕێساكانى ڕێبازى لێكۆڵينەوەى زانستى” بووبێ. خۆ كاركردن لەسەر ئەو ناسينە بە ئەركى ئەو نەزانراوە و دەزگاى پەيوەنديدار داواى لێ ناكات بچێتە ئەم ئاستەوە. هەر بۆيە توێژەرى هەرە باش و زانستى ئەوەيانە كە پڕ لە زانيارييە، نەك توێژەرى ڕەخنەگر و پەيڕەوكارى ميتۆدى سەربەخۆ، كە ڕوانگەى فەلسەفى خۆى هەيە و ڕێگە بەخۆى دەدات بابەتى لێكۆڵراوە (كورد) بناسێ و تيۆريزەى بكات. ئەم كەسانەى دوايى زوو – لە لايەن دەزگاكەوە – هەوڵى كۆنترۆڵكردنيان دەدرێ؛ يان بە لەڕێ لادەر و دەرچوو لە “عورفى ئەكاديمى” تۆمەتبار دەكرێن، يانيش لەنێو ئەو تۆڕە ڕۆتينەى دەزگاكە پێيەوە پەيوەستە، وندەبن. ئيدى توێژەرى تەندروست، ئەوەيانە كە بە پابەندييەكەى خۆيەوە پلەكانى توێژەرى دەبڕێ تا دەبێتە پسپۆڕى ئەكاديمى كايە زانستييەكە، ئەمەش بەو كۆمەڵە توێژينەوەيە دەبێ كە زۆرترين زانيارى نوێ لەبارەى كورد لەخۆ دەگرن.

 لێرەدا – بەر لەوەى قسەمان لەسەر كوردناسى ئەكاديمى تەواو بكەين – دەبێ ئاماژە بەوە بدەين ئێمە قسە لەسەر ئەو توێژەرانە دەكەين، كە لەنێو دەزگا ئەكاديمييەكان ويستى زانين پاڵنەرى كاركردنيانە و بەو ڕووتەختە كەمەى بۆ بيركردنەوە ڕەخساوە، خەريكى توێژينەوەن و دەخوازن كەسێتى ئەكاديميان – بەدەر لە ڕازيبوون يان ڕازينەبوونى ئێمە بەو كەسێتييەيان – سەنگى هەوڵەكانيان بێت، نەك ئەوانەى لە ڕەحمى دەزگاكانەوە بە شێواوى لەدايك بووينە و بوونەتە بارێكى زۆر قورسى سەرشانى ئەكاديميایى كوردى و كارە توێژينەوەكانيان! دوور و نزيك پەيوەنديان بە كوردناسييەوە نييە، ئەوەندەى بەكاربەرى كەمە زانيارييەكى سەرپێیى و كرچ و كاڵن و لەگەڵ سادەترين بنەماى ميتۆدى زانستى پسپۆڕييەكەيان ئاشنا نين، ئەگەرچى هەندێ جار “تەئليفەكانيان” – بە حوكمى پێگەى وەهميانە و سەرمايەيەكى ڕەمزى ساختە لە ناوەندى ئەكاديمى و سياسيدا – وەك بەرهەمى گەورە و ناوازە بانگەشەيان بۆ دەكرێ و ” دەخرێنە بەر باس و لێكۆڵينەوە!” و “بەرز دەنرخێنرێن!”، بەڵام دواى بەكارهێنانى وەك ئەو سەرمايەيە بۆ بەرژەوەندييەكى دياریكراو، ئەو “شاكار”انە زوو وندەبن و ئەوەى دەمێنێتەوە هەڵوێستى ڕۆژانەى ئەم كەسانەيە نەك تێز و بيروبۆچوونەكانيان. ئيدى بە مانەوەى ئەم بارە قورسە، چارەنووسى زانستى زۆرێك لەو دەزگايانە لە ناوەندى ئەكاديمى ناوچەيى و جيهانيدا بە ناديارى دەمێنێتەوە و كولتوورى كوردناسيش كەمدەكات و زياد نابێ.

  دێينەوە سەر پابەندى توێژەرى ئەكاديمى بە دەق و ئەركى كۆكردنەوە و پۆلێنكردنى زانيارييەكان و دەڵێين كە ئەو ميتۆدە جۆرێك لە غرورى نائەكاديمى بۆ بڕێك لە توێژەرانى ڕيزى پێشەوە لە بوارى كوردناسى، دروستكردووە و واى لێ كردوون شانازى زانستييان لەوەدا چڕ ببێتەوە زانيارى تازەيان دەستكەوتووە، يان كتێبێكى دانسقەيان هەيە، ياخود بەڵگەنامەيەكى ناوازەيان بۆ هاتووە، يانيش دەستنووسێكى نەبينراويان بينيوە!، كە ئەمەش دەبێتە دەركەوتەى سەرەكى كەسێتييە ئەكاديمييەكەى، ئيدى ئەو دەستنووس و بەڵگەنامە و كتێب و زانيارييانە دەبنە سەرمايەى زانستى – ڕەمزى ئەو لە ناوەندەكەدا ( تەنانەت زۆرجار دەبينين بە توێژەر و پسپۆڕانى ترى بوارەكەى نادەن، ڕەنگە پێيان وابێ بەمە ڕازى پسپۆڕێتيان ئاشكرا دەبێ!)، كە بوونى خۆى لەنێوياندا دەبينێتەوە، پتر لەوەى چەندە توانيويەتى ڕەهەندە هەمەچەشنەكانى دەقەكان شرۆڤە بكات. بێگومان ئەم قۆرخكردنەى دەقيش جەختكردنەوەى توێژەر و لە پشت ئەويشەوە دەزگا ئەكاديمييەكەيەتى بۆ قۆرخكردنى حەقيقەت و ئەو پانتاييەى دەيخولقێنێ بۆ دەرخستن يا شاردنەوەى ئەم حەقيقەتە.

 لە حاڵەتى ئاوادا، جۆرێك لە پيرۆزى بە بەر دەق و زانيارييەكان دادەبڕێ و هەموو كەس بە شايستەى ئەوە نازانرێ قسە لەسەر بابەتەكانى نێوياندا (دەركەوتەكانى كوردبوون) بكات. ئيدى “باوەڕ”ێكى نائاسايى، ئايكۆنێك بۆ كوردان لە خەياڵدانى ئەكاديمييدا دادەتاشێ، كە ڕەنگە پتر وێناى كورد بێ نەك حەقيقەتەكەى بەپێى ئەو ستراتيژيەتەى لە گوزارشت كردن لەوێدا حەقيقەت پەيڕەو دەكرێ. ئەمەش ئايكۆنێكى پيرۆزە و كاتێك دەچێتە ئاستە ميللييە بەسياسيیكراوەكەى ناسين، دەپەرسترێ و (بەماناى قەدەغەبوونى پرسياركردن لە ماهيەت و چۆنييەتى خۆنواندنى) كەمترين گفتوگۆى نائاسايى بۆ ناسينێكى ترى كورد حەماسەتە ميللييەكە دەوروژێنێ، چونكە دەقەكان دەبنە گەواهيدەر و ڕەوايى بەو سيستەمە دەبەخشنەوە كە كوردى تێدا داناسێنرێ و، ناسينى جياوازيش دەشێ وەك تێكشكاندنى پيرۆزى و “كوفر” چاوى لێ بكرێ.

 لەلايەكى ترەوە، كێشەى ئەو ميتۆدە، بۆ توێژەرانى نێو دەزگا ئەكاديمييەكانى ئێرە، لەوەدايە كە كەمى دەق – تەنانەت نەبوونيان لە هەندێ بواردا – ڕێگە بە بينينى هەمەگيرانەى ئەوەى لە ميتۆدەكەدا پێيدەگوترێ “بەردەوامێتى پێشكەوتنگەرا” نادا، كە ئێستاى قەوارەى كوردى – ديسان دەڵێين بە پێى بەرجەستەبوونى لە چوارچێوەى سيستەمى پێكهێنەرى كايە زانستييە جياوازەكان – لەنێو دوێنێيدا دەدۆزێتەوە. بەڵام ئەگەر توێژەر دێ و دەخوازێ بەهۆى پابەندبوونى بە ميتۆدەكە ئەم كارە بكات(يان دەيكات!)، دەبينێ ئەم دوێنێيە جومگە هەرە بنەڕەتييەكانى ناديارە و كەمترين دەركەوتەى دەقانەى هەيە، نەك هەر نائومێد دەبێ بەڵكو لە گێژاوى ميتۆدەكەدا خۆى وندەكات و لە برى ئەوەى كوردناسێكى لێ چێ بێت، بێئەوەى دركى پێ بكات جۆرە وەهمێكى تر دەخاتە سەر وەهمەكانى ناسينەكە.

 لەبەر ئەوەى حەماسەت و ڕوانگەيەكى سياسييانە هاندەرى كاركردنى توێژەرى بوارى كوردناسييە، بۆيە ئەگەر دەقى خۆماڵى لەبەردەستدا نييە، لە دەقەكانى ئەوانيتردا بەدواى وەسفێكى قەبوڵكراوياندا دادەگەڕێ، بە هەموو ئەو بڕيارە پێشينە و پاشخانە كولتوورى و زەمينە سياسى و كۆمەڵايەتى و هزرييەى كۆنتڕۆڵى وێناى ئەم “ئەويتر”ەى بۆ كورد كردووە. لێرەدا كەمجار توێژەر شرۆڤەى ئەم پاشخانە دەكات، ئەوەندەى خەريكى هەڵاوێردكرنى زانيارييەكان دەبێ، تا ئەوەيان هەڵبژێرێ، كە وێنەى جوانى كورد دەنەخشێنێ و گەرەنتى بەردەوامى پێشكەوتنگەرايان دەكات، لەكاتێكدا پرۆسەيەكى ئاوا ڕێگە بە تێگەيشتن لە زەينى ئەويتر و تواناكانى خەياڵكردنى كورد لە كولتوورەكانى تر نادات، هەروەها توێژەر دەخاتە حاڵەتى پەرچەكردارانە و ناجێگيرى بيركردنەوە بە حوكمى ڕێكنەهاتنەوە – بەڵكو دژ بوونى ڕەها – ى ئەو وێنايەى ئەو بۆ كوردى هەيە لەگەڵ باسى ئەوانيتر بۆيان.

ڕەخنەگرتن لە ميتۆدى فيلۆلۆژى بەماناى بێبەهاكردنى نيیە، بەڵكو دەبێ بزانين كە ئەمە ميتۆدێكى پێويستە بۆ دۆزينەوە و بينينى چينە كەڵەكەبووەكانى سەر ئەوەى ناومان نا قەوارەى كوردى، چونكە تا ئەوكاتەى بوونى كورد لە زۆر ڕەهەندييەوە لەنێو زەمەندا ناديارە، ئەوا ميتۆدەكە هاوكارێكى باشمان دەبێ لە بينينى هێندێك لە يەكە پێكهێنەر و بنەڕەتييەكانى ئەم بوونە

 لەلايەكى تر هەندێ لە توێژەران، لەبەر پسپۆڕييەكەيان يان كارنەكردنى ئەوانيتر لەسەر كورد لەو بوارەدا، دێن خۆيان دەق دروست دەكەن، ئەمەش لەڕێگەى هانابردنە بەر تەكنيكى تايبەتمەندكردنى گشتگيرەوە؛ بۆ نموونە تايبەتمەندكردنى تيۆرە ئەدەبى، زمانەوانى، سۆسيۆلۆژى، سايكۆلۆژييەكان، بۆ ئەوەى ڕێك لەگەڵ قەوارە كوردييەكەدا بگونجێ، يان لايەنى كەم ماقوڵيەت و ڕەوايەتى ببەخشێتە خوێندنەوەى ئەم قەوارەيە.

 بێگومان ڕەخنەگرتن لە ميتۆدى فيلۆلۆژى بەماناى بێبەهاكردنى نيیە، وەك هزرڤان محەمەد ئەرگون ڕايدەگەيەنێ، بەڵكو دەبێ بزانين كە ئەمە ميتۆدێكى پێويستە بۆ دۆزينەوە و بينينى چينە كەڵەكەبووەكانى سەر ئەوەى ناومان نا قەوارەى كوردى، چونكە تا ئەوكاتەى بوونى كورد لە زۆر ڕەهەندييەوە لەنێو زەمەندا ناديارە، ئەوا ميتۆدەكە – ئەگەر دروست و لەچوارچێوەى تراديسيۆنێكى تۆكمەى ئەكاديمييەوە بەكاربهێنرێ – هاوكارێكى باشمان دەبێ لە بينينى هێندێك لە يەكە پێكهێنەر و بنەڕەتييەكانى ئەم بوونە؛ ڕەهەندى ئەوتۆمان بۆ كەشف دەكات كە لە بەرهەمەكانى قۆناغەكانى پێشووترى كوردناسيدا نەبينراو بوون و كاريگەريشيان بەسەر داڕشتنى ئەو گوتارەوە نەبووە كە لە ئاكامى ناسينەكەدا بەرهەمدەهێنرا و كارى پێ دەكرا. ئەمە سەربارى ئەوەى – وەك بينيمان – ميتۆدەكە جێنشينكردنى كوردى لەنێو دەقەكانى ئەوانيترەوە بۆ خستينەڕوو و ئەگەر توێژەر كەمێك پابەند دەبێ بەو فەزا ڕەخنەييەى ميتۆدەكە دەيڕەخسێنێ (ڕەخنەى دەرەكى و ناوەكى دەق)، ئەوا دەشێ وردەكارييەكانى ئەم جێنشينكردنە ببينێ و چاودێرى كاريگەرييەكانى بڕيارە پێشينەكان و چۆنييەتى كاركردنى سيستەماتيكانەى پاشخانە كولتورييەكان لە وێناكردن و هێشتنەوە يان نەهێشتنەوەى ڕەگەزەكانى شوناس لەنێو يادەوەرى دەستەجەمعى و نووسراودا بكات.

لەبەردەم ئەگەرى دامەزراندنى دەزگاى ئەكاديمیی نوێ بۆ كارى كوردناسى  

 لە ئێستادا هەڵوەشاندنەوەى ئەو سيستەمەى ئەكاديمى كوردى بەقەد هەڵوەشاندنەوەى سيستەمى كوردناسى ئەستەمە، بەهەمان شێوە داڕشتنەوەيشى زەحمەتە؛ ئەزموونى چەند ساڵەى ڕابردوو دەريخست ئەو سيستەمەيە ئەوەند تۆكمەيە و لەنێوخۆيدا دەژى و مانايەكى بۆخۆى داڕشتووە، كە هەر پڕۆژە و تەنانەت بيروبۆچوونێكى دەركى – ئەگەر لە سەرووى خۆشيەوە – بەسەريدا بسەپێنرێ، زوو ماڵى دەكات و لەگەڵ ئەو پێكهاتەيەى خۆيدا دەيگونجێنێ، بەڵام دواى ئەوەى لە ناوەڕۆكەكەى بەتاڵى دەكاتەوە و دەيكاتە فۆرمێكى بێ ناوەڕۆك و وا ئاڕاستەى دەكات كە خۆى دەيخوازێ، تاڕادەيەك كە نەك هەر بۆ ئەندامانى نێو سيستەمەكە، بەڵكو بۆ چاودێرى دەرەكيش وەك پرۆژە و بيروبۆچوونى بێ بەها دەبينرێن و پيادەكردنى بە زياد دەزانرێ.

 ئەگەر ئەم لەخۆگرتنە و دواتر نامۆكردنە لە ئاستى تەكنيكى و لەچوارچێوەى پێناسى دەزگاكە (وەك شوێنى بەرهەمهێنى زانست) ئاوايە، ئەوا لە ئاستى كردارى ئەو بەرهەمهێنانە و كارێكى توێژينەوەيى پەتى وەك كوردناسيدا، زۆر زەقتر دەردەكەوێ و قەبوڵكردنى گۆڕين – هەم لە ميتۆدى بيركردنەوە و هەميش لە شێوازى ئيشكردن – ئەستەمتر و لەبەردەم هەوڵى نوێدا بەرنگاربوونەوەى زياتر و بڕێكجار توندوتيژ دەنوێنێ (وەك ئەوەى ئەم تەرزە توێژەرە مەبەستێكيان هەيە و دەيانەوێ لەبەرژەوەندى نەتەوەيى بدەن!).

 بەڵام خۆ لە دوا وێستگەدا، هەردەبێ پێداچوونەوە بە كارى كوردناسى بكرێ و وەك كايەيەك لەنێو دەزگاى ئەكاديميدا بخرێتە چوارچێوەى سيستەمێكى زانستى، كە تيايدا ڕێگە بە گۆڕينى ميتۆدە باوەكە و ئەزموونكردنى ميتۆدى نوێ و گونجاو خۆشبكرێ. ئەگەر بمانەوێ دەست بە شتێكى ئاوا بكەين دەبێ بير لە جێگرەوەيەكى دەزگاكانى ئێستا بكەينەوە؛ ئەرگومێنت لەبارەى سەنتەرى ئەوتۆى لێكۆڵينەوەى كوردناسييانە بخەينەڕوو، تا بزانێ چۆن و بە چ پێوەرێك لەم بوارەدا كار دەكات. بە بۆچوونى ئێمە پرۆژەى ئاوا ئەوكاتە ئاكامى دەبێ كە دابڕانێكى تەكنيكى و مەعريفى و تەنانەت وجودى لەگەڵ سيستەمى پێشوودا هەبێ و بە تێگەيشتنى جياواز و تەكنيكى جياوازەوە بونياد و پاشخانە هزرييەكەى دابڕێژرێ. بەڵام لەو كاتەشدا پابەندبوون بە بنەما كلاسيكييەكانى دروستكردنى كەسێتى توێژەر و كوردناس (وەك ئێستا باوە)، تەنانەت كەسێتى ئەوانەيش كە لە دەرەوەى دەزگاكانن، بەڵام زادەى فەزاى باوى ڕۆشنبيریی كوردين، بەو هەموو ناجێگيرييە ميتۆدييەى ئەو فەزايە لەخۆى گرتووە بێ جياوازى نێوان ڕەوتە باو و ناباوەكانى، ئەوا بەرهەمى دەزگاى تازە دامەزراو و تەنانەت پرۆژە تاكەكەسييەكانيش هەمان ئاكاميان دەبێ كە دەزگا و پرۆژەكانى تر هەيانبووە.

 بۆيە بەر لەهەموو پرۆژەيەك و بەرنامەيەكى ڕەونەقدار كە تێيدا بانگەشەى گۆڕينى ميتۆد و تێز و بۆچوون لەبارەى ناسينى كورد بكەى، تا كارەكە نامۆ نەيەتە بەرچاو و وەك تەنێكى بێزراوى پانتاييە گشتييەكە سەرەدەرى لەگەڵدا نەكرێ، پێويستت بە داڕشتنەوەى كەسێتى ئەكاديمى و ماناكانى دەبێ. ئەگەرنا وەك فۆرمە كۆنەكانى ئەم كەسێتييە زوو بە پشت بەستن بە مەعريفەى بەرهەمهێنراو دەسەڵاتێكى ئەوتۆ پەيدا دەكەن، ڕێگە بەخۆيان بدەن جارێكى تر كوردناسى لەقالبێكى تر بدەن و چەقبەستووى بكەن و خۆيان وەك تاكە لايەنى ڕێگەپێدراوى ناسينەكە بنوێنن، وەك دەبينين پتر هەندێك لە دەستەبژێرى ڕۆشنبيرى، بە حوكمى ئاگادارييەكى زانياريگەرايانەيان بە ميتۆدە هاوچەرخەكان بەردەوام جەختى لەسەر دەكەنەوە و ئەوانيش سەرمايە ڕەمزييەكەيانيان لەسەر بونيادناوە. بەڵكو ئەو كەسێتييە نوێيە دەبێ بتوانێ كوردبوونى خۆى و ئەو بڕيارە پێشينانەى ئەو فۆمەى بوون بەسەريدا دەسەپێنێ، لە دەروەى كورد لە خۆيدا و وەك دياردەيەك ببيبينێ و ببێتە بابەتێك بۆ بيركردنەوەيەكى پەتى و پرۆژەى توێژينەوەكانى، لەسەرووى هەموو گوتارێكى دەزگايى – سياسييەوە. واتا تاكە پێوەرى توێژەر بوون ويستى بەرهەمهێنانى مەعريفە بێت، ئەگەر كورديش دەشێ مەعريفەى لەسەر بەرهەمبهێنرێ، ئەوا لەلاى ئەودا شياوى بەبابەتكردن و تەنانەت تيۆريزەكردن دەبێ. 

  ئەوكاتە ئەگەر دەزگاى ئەكاديمى دەخوازێ بە سيستەمێكى نوێ لە كورد تێبگات و ببێتە سەرچاوەيەك بۆ ئەو چەمك و دەستەواژانەى هاوكارمان دەبن لەو تێگەيشتنە، ئەوا دەبێ بەسەر ئەو گەشەسەندنە ميتۆدييەدا كراوەبێ كە لە دەزگا هاوشێوەكانى، لەجيهاندا ڕوويانداوە، بەتايبەت گۆڕانە بەردەوامەكانى ميتۆد لە كايە مرۆڤايەتييەكاندا، تا بەمە ڕێگەى تيۆريزەكردن بۆ توێژەران خۆشببێ. ئەگەرنا تا ئەوكاتەى ئيشى كەسى ئەكاديمى جێكردنەوەى كورد بێ لە چوارچێوەى سيستەمى باوى بيركردنەوەى زانستييەوە، ئەوا كوردناسى بە چەقبەستوويى دەمێنێتەوە و كەينونەى كوردى ڕووبەڕووى پرسيارى جيددى نابێتەوە و لەو تۆڕە پەيوەندييە ناگەين كە بەهۆيەوە كوردبوون (لە ئاستى تاك و كۆمەڵدا) مانا بەخۆى و بەجيهان دەبەخشێ. ميتۆدى كاركردن ئەوكاتە كارايە كە بتوانێ وامان لێ بكات دووراييە ديار و ناديارەكانى عەقڵييەتى كوردى و چۆنيەتى ئيشكردنى ببينين، ئەمەش لەميانەى پەيوەندييەكانى ئەو عەقڵييەتە بە هەريەك لە يادەوەرى و خەياڵكردن كە لە هەردوو كولتوورى زارەكى و نووسراوى كورديدا هەژموونگەرايانە ئامادەن و لەنێو هەموو چاڵاكييەكى عەقڵى – بە دەر لە كايە و ڕووتەختى چالاكييەكە – كەم تا زۆر بەرجەستە دەبن و ئاڕاستەى دەكەن. ئەمە ماناى داهێنانى ميتۆدى نوێ نيیە بۆ خوێندنەوەى كورد، ئەوەندەى دابڕينى ميتۆدە باوەكانە لە پاشخانەكانيان و گونجاندنيانە لەگەڵ پاشخانى كوردى. ئەگەر وابكەين، بەجۆرێكى تر شوناسى كوردى دەبينين و لەسەرووى هەموو وێنا و بڕيارێكى پێشينەى ئەم و ئەوەوە ئەم دياردە مرۆييە دەناسرێتەوە.